"داۋىلپاز"
ورىنداعان قيزات سەيتقازين
كۇي تاريحىن وقىعان سەرىك ءابىل
سۇلۋ ساز الەمنىڭ داۋىلپازى، كومپوزيتور قيزات سەيىتقازيندى ەسكە الۋ
2011 جىلدىڭ 10 ءساۋىرى كۇنى كەشتە بالكىم ول، ءساتتى ساپاردىڭ قۋانىشىمەن ساعىنىپ، ورالعان جان ۇياسىنىڭ تورىندە كادىمگىدەي سان اۋەننىڭ قۇشاعىندا تەربەلىپ، قوڭىر دومبىرانىڭ ىشەكتەرىنە ءتىل ءبىتىرىپ، اققاعازعا بولاشاق اندەردىڭ نوتاسىن ءتۇسىرىپ وتىرعان بولار؟! سول ءسات جۇرەكتىڭ ءسال شىم ەتكەنىن سەزبەگەن دە شىعار؟ "داۋىلپازدى"، "جولاۋشىنى" توگىلدىرە تارتقاندا، كۇي قۇدىرەتى ادۋىن جۇرەكتىڭ شابىسىن تەزدەتىپ، الىپ ۇشقان جۇرەك اياعىن شالىس باستى ما ەكەن، كىم ءبىلسىن؟! قوڭىر دومبىرا ىشەگىنەن سانالى ساۋساقتار سوڭعى رەت سىرعي بەردى. كۇي اياقتالماي قالدى. يەسىز قالعان دومبىرا ۇزاق كۇڭىرەنگەنىمەن قورمالى قايتا تۇرمادى. وسىلايشا، قيزات سەيىتقازىۇلىنان ەل-جۇرتى قاپيادا ايىرىلىپ قالا بەردى. ساز كوگىندەگى داۋلپازدىڭ باسىندا قانشاما ارمان كەتتى كومبەسىنە جەتە الماي، قانشا اڭساۋ كەتتى اۋانگە اينالماي، ءبارى جۇمباق، ءبارى سىرلى.
توقسان ىرعاق، سەكسەن سەزىمنىڭ قۇدىرەتىن كۇللى كوكىرەككە سان بوياۋلى، سيقىرلى سازبەن قۇيعان داۋىلپاز كۇيشى، ايتۋلى سازگەر قيزات سەيىتقازى ۇلى 1942 جىلى 15 قىركۇيەكتە تولى اۋدانى جايىر تاۋىنىڭ قاتۋ وڭىرىندە ءومىر ەسىگىن اشادى. ونەردىڭ قۇتى ۇيالاعان تولى دالاسىنان ەسكەن سامالىمەن بازعالام، بەيىسباي، اقىمجان كۇيلەرى قارشادايىنان قۇلاعىنا ءسىڭىپ، جۇرەگىنە ۇيالاپ وسكەن قيزات سەيىتقازى ۇلى اۋىل مەكتەبىنەن تۇلەپ ۇشقان سوڭ، 1962 جىلى شينجياڭ قاتىناس مەكتەبىن ءبىتىرىپ، تولى اۋدانى تاسجول مەكەمەسىندە ينجەنەر، اۋداندىق راديو-تەليەۆيزور مەكەمەسىندە رەداكتور ءتىلشى بولىپ ىستەپ، 1999 جىلى داڭىقپەن دەمالىسقا شىعادى.
شينجياڭ مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ مۇشەسى، وبىلستىق مۋزكانتتار قوعامنىڭ تۇراقتى جوراسى قيزات سەيتىقازى ۇلى 1962 جىلدان باستاپ شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانعان داۋىلپاز كۇيشى، تىنباي ەڭبەكتەنىپ، ارتىنا ءبىر ءجۇز جيىرمادان استام ان-كۇي قالدىرىپتى. يا، جۋساننىڭ ءيسىن، جالبىزدى بۇلاق ءدامىن، اققۋ-قازداردىڭ اۋەنىن الا تۋعان ساڭلاق سازگەردىڭ ان-كۇيى قانشالاعان جۇرەكتىڭ ساعىنىشى، مۇڭى، شاتتىعى بولىپ سويلەدى. ايلى كەشتە، كول بويىندا قانشالاعان جاستار "اياۋلى جان قۇربىم، جانىما جاۋدىرشى، سەزىمنىڭ جاڭبىرىن" دەپ انگە سالىپ، ماحابباتىنا كۋا قىلدى. ۋاقىتقا، ومىرگە، كەلەر ۇرپاققا بەرەر جاۋابىن سۇلۋ سازبەن قالدىرعان، ءبارىمىز ءبىر كورۋدى اڭساعان دارىن يەسىن، ەندى مىنە، ول دۇنيەدەن وتكەسىن، ونەر كوگىنەن ىزدەۋدى ۋاقىت بۇيىرىپ وتىر. ويتكەنى، قيزات سەيىتقازى ۇلى سوقپاقتى عۇمىر كەشە ءجۇرىپ، ەسمىنە ماڭگىلىك دەگەن انىقتاۋىشتىڭ قالاي جالعانعانىن دا بىلمەستەن ۇزاي بەرىپتى.
اۆتوردىڭ "داۋىلپاز" كۇيى 1986 جىلى اۆتونوميالى رايوننان جانە ورتالىقتان 1-دارەجەلى تۋىندى سىيلىعىن، 1992 جىلى تۇركيانىڭ انكارا قالاسىندا وتكىزىلگەن 11-كەزەكتى كارتال حالقارالىق فەستيۆالىندە ۇزدىك تۋىندى بولىپ باعالانعان. ورتالىقتان ۇزدىك مۋزىكانت جانە تاڭداۋلى شىعارما اۆتورى داڭىق كۋالىگىن العان اۆتوردىڭ "تاقتادا"، "جان قۇربىم"، "اق سىرعا" قاتارلى اندەرى اۆتونوميالى رايون، وبىلىس جانە ايماقتاعى بايگەلەردەن قارا ءۇزىپ الدا كەلگەن جۇلدەلى تۋىندىلار. ونەردىڭ اق بەسىگى بولعان تولى اۋداننىڭ مادەنيەتى مەن كوركەمونەرىنىڭ، ءتىپتى بۇكىل جۇڭگو قازاعىنىڭ كوركەمونەرىن دامۋىنا تابان ەت، ماڭداي تەرىن، جۇرەك قانىن سارقا جۇمساپ ءبىر بيىككە كوتەرگەن قيزات سەيىتقازى ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى دا اكە جولىن قۋىپ ونەر كوگىنە قانات قاقتى. قيزات شاڭىراعى وتباسىلىق انسامبىلگە اينالدى.
شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرى "تولى – ءان-جىردىڭ مەكەنى"، "20 عاسىرلار سازگەرلەرى"، "جۇڭگو قازىرگى زامان ايگىلى ونەر ادامدارى" قاتارلى كىتاپتارعا كىرگەن قيزات سەيىتقازى ۇلى 2009 جىلى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى حالقارالىق كونفەرانسياسى مۋزىكا فەستۆالىنە ۇسىنىسپەن قاتىناسىپ، جوعارى دارەجەلى ورىنداۋ شەبەرى دەگەن داڭىق كۋالىگىن الىپ ورالادى.
ساڭلاق سازگەردىڭ كۇي قاعىستارى ءوز الدىنا دەربەس ءداستۇر بولىپ تۇراقتانىپ، قازاقستان مەملەكەتى قۇرمانعازى كونسەرۆاتورياسىنىڭ ماماندارى ارناۋلى زەرتتەۋ تاقىرىبىنا كىرىپ، 2010 جىلى وسى كونسەرۆاتوريادان بايان، يگىلىك قاتارلى ماماندار كەلىپ، كۇيشىنىڭ كۇي قاعىستارىن، ان-كۇيلەرىن زەرتتەۋدى باستايدى. 15 كۇيى ءوز ورىنداۋىندا دىبىس تاسپاسىنا الىنىپ، قىسقاشا تاريحىمەن قوسا قازاق مەملەكەتىندە "جۇڭگو قازاق كۇيلەرى" اتتى كىتاپقا قازاق ورىس تىلىندە باسىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينستىرلىگى جاعىنان وتكىزىلگەن "الىستاعى شۇعىلا" كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەر راسىمىنە قاتىناسىپ، ونەر كورسەتىپ تۋعان ەلىنە ورالعان دۋىلپاز كۇيشى، ايتۋلى سازگەر قيزات سەيىتقازى ۇلى تۇتقيىل جۇرەك ناۋقاسىنان باقي دۇنيەگە ساپار شەكتى.
تار كەلىپ تۋعان ەلدىڭ كەڭ قۇلاشى،
كۇيشى كەتتى،
ءتىرى ءالى دومبىراسى.
اقىلدى ساۋساقتار جوق ءتىل بىتىرەر،
شاناققا ساعىنىشتىڭ تولدى جاسى،
جان سىرىن جۇمباق جاننىڭ ايتار ما ەكەن؟
قۇلاعىن وڭ بۇراشى، سول بۇراشى!
قاعازعا تۇسپەي قالىپ سوڭعى نوتا،
ايتىلماي كەتتى مە ەكەن ەلگە راسى؟!
ەرتەلى-كەش ەركە ۇلىن كۇتۋدە ۇزاق،
قاتۋ تاۋدىڭ بەل-بەلەس، جول-جىراسى.
داڭعايىر دارىن يەسى حالقىن عانا ەمەس، قازاق ءانىن جىلاتىپ قابىرعاسىن قايىستىرىپ كەتتى. قازاق ان-كۇيى ءقادىرلى ۇلىنان، قامقورىنان ايىرىلدى. يا، قازاق ونەرى نە كورمەدى دەيسىڭ؟! قيزاتتاي ۇلدى بەرگەن دە، بەرىپ اپ، مەزگىلسىز العان دا وسىناۋ سازداردىڭ مەكەنى قوڭىر دالا ەمەس پە ەدى؟! قيزات سازى قوسىلعان قازاق ءانىنىڭ كەرۋەنى توعاناعى توق، جەز قوڭىراۋى سىڭعىرلاپ ماقتانىشپەن تارتا بەرەدى...
قۋانىش ءىلياس ۇلى، 2012 جىل
6alash ۇسىنادى
