قازاق كۇيىنىڭ ماڭگىلىك «داۋلەتى»

داۋلەت حالىق ۇلىنىڭ ورىنداۋىندا ءوز كۇيى «اۋىلىم»

قازاق كۇيىنىڭ ماڭگىلىك «داۋلەتى»

(كۇيشى داۋلەت حالىقۇلىن ەسكە العاندا)

وسىدان 21 عاسىردىڭ الدىندا سارى وزەن الابىندا كۇي توككەن سايماقتان بەرى دومبىرا سازى، بىردە توكپەلەپ، بىردە شەرتپەلەپ، عاسىرلار اراسىن ۇنىمەن جالعاپ بۇگىنگە جەتتى. سول قارا دومبىرانىڭ باعىنا تۋعان تۇلعالار قۇرمانعازى، بەيسەنبى كۇيلەرىنىڭ جەتەلى شاكىرتى داۋلەت حالىق ۇلى 1939 جىلى اقپان ايىندا شىڭگىل اۋدانىنا قاراستى، قوس شىڭگىل وزەنىنىڭ قوسىلعان جەرى، قاراعاش قونىسىندا، ەل يەسى حالىق زاڭگى شاڭىراعىندا ءومىر ەسىگىن اشادى.

بالعىن ءسابيدىڭ قۇلاعىنا قوس وزەننىڭ سارىنى، قوس ىشەكتىڭ سازى بوپ جەتتى مە كىم ءبىلىسىن، بەس جاسىندا-اق قارا دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ، نەشە ونداعان كۇي شەرتە باستاعان داۋلەت حالىق ۇلى باستاۋش مەكتەپ پارتاسىندا «بالا كۇيشى» اتانىپ، ارايلاپ اتقان ازاتتىق تاڭىمەن بىرگە ونەردىڭ تالعار شىڭىنا قانات قاعادى.

1958 جىلى، ون جەتى جاسىندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە مۋزيكانت بولىپ قابىلدانعان داۋلەت حالىق ۇلى ۇلت اسپاپتار وركەستىرىنىڭ قۇرامىندا دومبىرا، راۋاپ، سكريپكا قاتارلى اسپاپتاردان ناقىشىنا كەلتىرە ساز توگىپ، قالىڭ قاۋىمنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنەدى. جۋڭگو قازاق كۇي ونەرىن جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرگەن كۇيشىلەر الىپبەك مالىك ۇلى مەن تايىر بەلگىبايۇلىنا ءتول شاكىرت بولىپ، ورىنداۋشىلىق ونەرىن ونان ارى شىڭداي تۇسەدى. بابىنا كەلگەن جۇيرىكتەي كوسىلە شاپقان كۇيشىنى، 1965 جىلدان باستالعان الاساپىران جىلداردىڭ قارا بورانى ۇيىرىنەن اداستىرىپ، شىڭگىل اۋدانىنىڭ ارالتوبە اۋىلىنان ءبىراق شىعارادى. اۋىر ەڭبەككە شەگىلىپ، سازعا بىتكەن ساۋساقتاردى كەتپەن مەن كۇرەك قاجاپ، دومبىرانىڭ ورنىنا شوپان تاياعىن ۇستاپ ايداۋدا كەتە بارادى.

ايداۋدا، كۇي شەكتەلگەن، شەرتىلمەيدى،

ۇمىتكەر كوڭىل عانا ەلپىلدەيدى.

كۇيشىنىڭ جۇدەۋ جانى قۋناپ ءبىر ءسات،

كۇيدىڭ پاك اسپانىندا ەركىندەيدى.

بۇركىتتەي قىراۋ قاباق، وتىر كۇيشى،

جىلداردى كۇيمەن جىلتىپ ەڭ سۇركەيلى.

ءبىر ىشەك يىرىمىنە تارتسا شىم-شىم،

ءبىر ىشەك ورگە سۇيرەپ، سەرپىل، -دەيدى.

كەزەكتەپ وڭ بۇراۋىن، سول بۇراۋىن،

كۇيشى الەك، كۇيمەن ەمدەپ جان جىلاۋىن.

تىلسىم كۇي جاندى جاۋلاپ، بۋىندى العان،

«ىن».

دومبىرا كۇرسىنەدى، تولعايدى ارىدان،

ءومىردىڭ جان بۇراۋىن، قان بۇلاۋىن.

باتار كۇننىڭ اتار تاڭىن ۇزاق توسقان ادۋىن كۇيشى، 1975 جىلى ەل اعاسى ءجانابىل سىماعۇل ۇلىنىڭ ەرەكشە قامقورلىعىندا، ونەر ورداسى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلستىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە ورالىپ، ساعىنعان دومبىراسىمەن قايتا قاۋشادى. ونەردىڭ وسى قارا شاڭىراعىندا 1986 جىلعا دەيىن باس دومبىراشى بولعان داۋلەت حالىق ۇلى حالقىمىزدىڭ سازگەرلىك ونەرىن، كونە سارىن، اۋەن-ىرعاقتاردى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءوز بوياۋىندا مۇراتىنا جەتكىزە شەرتتى. تۋعان جەر، انا وتان، سۇلۋ تابيعات، شات زامان، ەڭبەكشىل ەل رۋحى ونىڭ ساۋساقتارىنان كۇي بولىپ ءورىلىپ جاتتى. كول-كوسىر حالىق كۇيلەرىن، شالاپتىڭ «زاۋرەن-ايىن»، ناۋبالدىڭ «ءتورت جاياۋىن» بالا شاعىندا-اق، شەرتە بىلگەن بال بارماق كۇيشى، بەيسەنبىنىڭ «كەڭەسىن» جالعاپ، قايراقبايدىڭ «مولقوڭىرىن» نار بابىنا كەلتىردى. قوجەكەنىڭ «كەرتولعاۋىن» كوكجيەككە وزدىرىپ، مۇكەيدىڭ «قوسباسارىن» اسەمدەپ، اشىمنىڭ «جاستار سالتاناتىنا» ءسان قوستى. الىپبەكتىڭ «مالدى اۋىلىن» دۋمانداتىپ، تايىردىڭ «اقارالىن» ارمانىنا جەتكىزدى. كەڭەس باسى»، «سارجايلاۋ»، «بالبىراۋ» 1986 جىلدان كەيىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلستىق مادەنيەت كوركەمونەر زەرتتەۋ ورنىندا قىزمەتكەر، كۇيتىڭ كوركەمونەر مەكتەبىندە وقىتۋشى بولعان داۋلەت حالىق ۇلى كۇي ونەرىنىڭ قامقورى عانا ەمەس، قىرۋار شاكىرت تاربيەلەگەن ۇلاعاتتى ۇستازدا بولدى. ونىڭ الدىنان تۇلەپ ۇشقان شاكىرتتەردىڭ الدى بۇل كۇندە قارا دومبىرانىڭ سەرىگى بوپ، كۇي ونەرىمىزدىڭ باعىن جاندىرىپ ەلىمىزدەگى جانە حالىقاراداعى ۇلكەن ساحنالاردان بوي كورسەتتى.

ساۋساعى عانا ەمەس، سانالى عۇمىرى كۇي، جان-جۇرەگى، ارمان – تىلەگى كۇي بوپ كەتكەن داۋلەسكەر كۇيشى داۋلەت حالىق ۇلى، حالقىنىڭ ۇلانقايىر دالادا شاشىلىپ جاتقان، كونە كوزدەرمەن بىرگە عايىپ بولعالى تۇرعان رۋحي مۇرالارىن جيۋ كەرەك ەكەنىن ەرتە ءبىلدى دە، قىرعىز ساپتاسى اكتەر باياقىندى قاسىنا الىپ، ان-كۇي جيناپ ۇزاقتان-ۇزاق تابانىنان تاۋسىلا جول شەكتى. ان-كۇي ىزدەپ، شۇلەنتاۋداعى اقسايدان تارتىپ، ءۇش ايماقتىڭ دالاسىندا، ەرەنتاۋدىڭ ساي-سالاسىندا شىقپاعان توبەسى، اسپاعان تاۋى قالمادى. 3000 استام حالىق ان-كۇيىن جيناپ، نوتالاستىرىپ، 500 دەن استام كۇيدى قايتالاي ورىنداپ، راديو-تەليەۆيزيانىڭ جانە مادەنيەت زەرتتەۋ ورنىنىڭ التىن قورىندا قالدىردى. «كۇي قاينارى» اتتى حالىق كۇيلەرى جيناعىن باسپادان شىعاردى.

باتىستىڭ توكپە كۇيىن دە، شىعىستىڭ شىڭىراۋ شەرتپە كۇيىن دە شەبەر ورىنداي بىلگەن داۋىلپاز كۇيشى داۋلەت حالىق ۇلى، قازاق حالىق كۇيلەرىندەگى الۋان ءتۇرلى قاعىستاردى، جەرلىك ەرەكشەلىككە يە سارىنداردى، وڭ بۇراۋ، سول بۇراۋداعى كۇيلەردى ءوز قالپى بويىنشا دامىتا شەرتىپ، كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتتى.

دارابوز نۇرعيسانى تامساندىرىپ، «التىن ساۋساق» كۇيشى دەگىزگەن داۋلەت حالىق ۇلى، ەۆروپانىڭ تىلشىكتى جانە باسقا مۋزيكا اسپاپتارىمەن ورىندالعان شىعارمالارىن، ەلىمىزدەگى تۋىسقان ۇلتتاردىڭ مۋزيكالىق اۋەندەرىن قوس ىشەكپەن سايراتىپ، قوڭىر دومبىرانىڭ قۇدىرەتىن كۇللى الەمگە ايگىلەدى. ەل اۋىزىنداعى «دومبىرا-داۋلەت، داۋلەت-دومبىرا» دەگەن ءسوزدىڭ قالۋى انە سودان بولسا كەرەك.

كۇي ورىنداۋدا، بارماق پەن سۇق ساۋساقتى ەلدەن ەرەك جۇمساي بىلگەن داۋلەت حالىق ۇلى، شەرتپە كۇيدىڭ شاندوزى، توكپە كۇيدىڭ تورەسى بولا ءجۇرىپ، ءوزى دە قىرۋار كۇي جاراتتى. قارا دومبىرانى 60 جىل سەرىك ەتكەن كۇيشى، «باقىت قاينارى»، «اۋىلىم»، «قوس شىڭگىل»، «تۋعان جەر» قاتارلى 20 استام كۇي شىعاردى. دالانىڭ مايدا قوڭىر سامالىنداي جانىڭدى جەلپيتىن، حالىقتىق سارىنى باسىم كۇيلەرى ەل جۇرەگىنە، التى قات اسپان، جەتى قابات جەرگە ءسىڭىپ كەتكەن ۇلى رۋح ەدى عاسىر بيىگىدەگى.

داۋلەت حالىق ۇلى اتى، زاتىنا ساي حالىقتىڭ ۇلى بولا ءبىلدى، سوسىن دا تۋعان ەلى، پارتيا، ۇيىم ەڭبەگىن كورىپ، تالاي رەت سىيلاپ، ماراپاتتادى. داڭىق قۋالاۋدان كورى، ءومىر بويى داڭىقتى جۇمىس ىستەۋگە قۇلشىنعان تالانتتى كۇيشى، 1956 جىلى شينجياڭدا تۇڭعىش وتكەن مادەنيەت بايقاۋىندا 1 جۇلدەنى جەڭىپ السا، كەلەسى جىلى بەيجيڭدە وتكىزىلگەن بۇحارالىق مادەنيەت بايقاۋىنا قاتىناسىپ، ماۋزىدۇڭ باستاعان مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قابىلداۋىندا بولادى. 1959 جىلى باتىس بەس ولكەنىڭ شي-ان قالاسىندا وتكەن كوركەمونەر بايقاۋىندا ەرەكشە جۇلدەنى، 1992 جىلى تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىندا وتكەن 11 كەزەكتى حالىقارالىق كارتال فەستيۆالىندا 1 دارەجەلى سىيلىقپەن ماراپاتتالعان كۇيشى، «جۇڭحۋا ۇلتتارىنىڭ جانە كۇللى ادامزات مۋزيكاسىنا ۇلەس قوسقان ارداگەر»، «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلسىنىڭ ادەبيەت-كوركەمونەر ىستەرىنە ەرەكشە ۇلەس قوسۋشى»، «بەيزاتتىق مۇرا-دومبىرا ونەرىنىڭ مۇراگەرى» سىندى داڭىقتى اتاقتاردىڭ دا يەسى.

2006 جىلى، شىڭگىل اۋداندىق پارتكوم حالىق ۇكىمەتى، قاتىستى ورىنداردىڭ قولداپ-قۋاتتاپ، سايكەسۋىمەن، وزا شاپقان ونەردەگى قوس جۇيىرىگى قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى مەن داۋلەت حالىق ۇلىنىڭ ەڭبەگىن قۇرمەتتەپ، «اقيىق اقىن، داۋىلپاز كۇيشى» اتتى عىلمي تالقى، ونەر كەشىن وتكىزىپ بەردى.

مەملەكەتتىك 1-دارەجەلى مۋزيكانت، مەملەكەتتىك مۋزيكاننتار قوعامى قاتارلى كوپتەگەن ورىنداردىڭ مۇشەسى، قاسيەتتى قارا دومبىراسىز، كۇمبىرلى كۇيسىز ەلەستەتۋ قيىن تۇلعالاردىڭ ءبىرى، قازاق كۇي ونەرىنىڭ ماڭگىلىك داۋلەتى 2008 جىلى قازاننىڭ ءبىرى كۇنى تۋعان ەلىمەن قوشتاسىپ، باقيلىق ساپارعا اتتاندى. ءورالتاي تورىندە كۇيمەن باستالعان عۇمىر، جۇڭعاردىڭ جيەگىندە كۇيمەن اياقتادى وسىلاي.

تولقىن اناۋ، نوتا، الدە، پەرنەمە؟

ونى شەرتكەن داۋلەت شىعار ەرلەنە.

التىن تيەك ارمانى دا،

قوس قۇلاق -

تۇلپارى ما، تىقىرشىعان كەرمەدە؟!

تاعدىر ءوزى تانىتقاسىن وڭ قاباق،

تامىردان كۇي، بارماقتان بال سورعالاپ.

قارا دومبىرا ءار ۇلت بولىپ سويلەدى،

«التىن ساۋساق» انكارادا جورعالاپ!

مال الماعان، دومبىرا العان اۋلەتى،

ونەر بولعان ءالميساقتان ساۋلەتى.

قانشا قازاق سۋسىنداسا جەتەدى،