فيزيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مانات ماۋلەنباي ۇلى قحر-دا دۇنيەگە كەلگەن. ءقازىر اقش ازاماتى، كاليفورنيا شتاتىندا تۇرادى. ونكولوگيا فيزيكاسى سالاسىندا ۇلكەن زەرتتەۋگە قاتىسىپ، وكپە ىسىگىن گاما نۇرىمەن ەمدەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن تاپقان. عالىمنىڭ وبىردى ەمدەۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى مەن بۇل باعىتتاعى ىزدەنىستەر جايىنداعى سۇحباتىن نازارعا ۇسىنامىز.
– اعا، حوش كەلدىڭىز. نۇر-سۇلتان قالاسىنا ءبىرىنشى رەت كەلۋىڭىز بە؟ ۇلكەن ەلدەن كەلگەن سىزگە جاس مەملەكەتتىڭ جاڭا استاناسى قانداي اسەر سىيلادى؟
– جوق، بۇل ەكىنشى رەت كەلۋىم. العاش رەت 2006 جىلى كەلگەم. ول كەزدە قالانىڭ اتى استانا بولاتىن. ال ءقازىر نۇر-سۇلتان اتانىپتى. قالانىڭ اتى دا، زاتى دا بولەك، كوپ نارسە وزگەرگەن. شىنىمدى ايتسام بۇل قالا 10 جىلدا ءدال وسىلاي وزگەرەدى دەپ ويلاعان جوقپىن. العاش كەلگەندە شاعىن قالا ەدى. توڭىرەگى سارى جازىق بولاتىن. ال ءقازىر سول جەرلەردىڭ بارىنە ءزاۋلىم عيماراتتار سالىنىپ، قالانىڭ ىرگەسى كەڭەيىپ، اسەمدىگى ارتا ءتۇسىپتى. الەمدەگى كوركەم قالالاردان ەش كەم ەمەس. جاڭادان تاۋەلسىزدىك العان ءبىر ەلدىڭ قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە استاناسىن كوشىرىپ، وسىنداي ايتۋلى قالا سالۋى وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل ۇلتىن سۇيەتىن ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە سەنىم، كوڭىلىنە قۋانىش سىيلايتىن ۇلكەن جەتىستىك.
– ەل وردامىزدىڭ اتاۋى وزگەردى، ساياسي جاڭالىقتار دا بولىپ جاتىر.
- قازاقستاننىڭ وسى كۇنگە جەتۋى ءبىرىنشى قۇدايدىڭ قولداۋى بولسا، ەكىنشىدەن، قازاقستانداعى قازاق حالقىن ۇيتقى ەتكەن ءار ۇلت حالقىنىڭ بىرلىگىنىڭ ارقاسى. تۇڭعىش پرەزيدەنت رەتىندە ن.ءا.نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن بەرىك ەتىپ قالادى. شەكاراسىن شەگەندەپ، ىرگەسىن بەكەمدەدى. بۋىنى قاتپاعان جاس مەملەكەتتى الپاۋىت ەلدەردىڭ ازۋىنا تۇسىرمەي، نە ءبىر قيىن قىستاۋ كەزدەردەن امان الىپ شىقتى. قازاقستانمەن قاتار تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەتتەر سوعىسىپ جاتقاندا، بۇل ەل بەيبىت دامۋ جولىمەن ءجۇردى. بىلايشا ايتقاندا، نازاربايەۆ سىندى كورەگەن كوشباسشى قازاقستاننىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. شىنىن ايتقاندا، قازاقستاننىڭ العاش تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى جاعدايىنا قاراپ «قازاقستان ەل بولمايدى، قازاقتى قازاق باسقارا المايدى» دەپ كەرى تولعاعاندار كوپ بولدى. ول كۇدىكتىڭ دە ك ۇلى كوككە ۇشىپ ەدى، «نازاربايەۆ ۇستاپ تۇر، ول كىسى بيلىكتەن كەتكەن كۇنى قازاقستان بىلىعادى» دەپ كۇدىكتەنگەندەر كوبەيدى. ەندى مىنە بەيبىت جولمەن بيلىك اۋىستى. اتاپ ايتقاندا، نازاربايەۆ وتە كورەگەندىكپەن شەشىم جاسادى. ءقازىر دۇنيەدە وزگەرىس كوپ، مەملەكەتتەردىڭ تۇراقتىلىعىنا، قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن فاكتورلار از ەمەس. ءدال وسىنداي كەزەڭدە قازاقستاندا بيلىكتىڭ ىڭ-دىڭسىز اۋىسۋى وتە قۋانارلىق جاعداي. مۇنى ءبىز عانا ەمەس، تۇتاس الەم سولاي باعالاپ جاتىر.
التايدان اقش-قا دەيىن...
- وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن وسى ارادا ءوزىڭىز ءجايلى قىسقاشا ايتا كەتسەڭىز.
- مەن قىتايدىڭ شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسىنە قاراستى التاي ايماعىنىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا تۋدىم. 1983 جىلى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، 1988 جىلعا دەيىن جۇڭگو عىلىم اكەدەمياسىنىڭ شىنجاڭداعى فيلالىندا ءوز ماماندىعىم بويىنشا قىزمەت ىستەدىم. 1988 جىلى ءبىلىمىمدى تەرەڭدەتۋ ماقساتىندا شۆەيسارياعا بارىپ، جەنيەۆا قالاسىنداعى اتوم ەنەرگياسىن زەرتتەۋ ورىنىندا حالىقارالىق زەرتتەۋگە قاتىستىم ءارى وسى عىلىمي ورتالىقتا 8 جىل قىزمەت ىستەپ، اتوم كۇشى جونىندە دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قورعادىم. 1995 جىلى اقش-قا قونىس اۋداردىم. ءقازىر سول ەلدىڭ ازاماتىمىن. حالىقارالىق «Refletion madical» كومپانياسىندا زەرتتەۋمەن اينالىسام. نەگىزگى زەرتتەۋ تاقىرىبىم – ونكولوگيا فيزيكاسى.
– ونكولوگيا فيزيكاسى دەمەكشى، سىزدەر راكتى ەمدەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن تاپتىڭىزدار ەمەس پە؟ ونكولوگيا فيزيكاسى دەگەن نە ءوزى؟
– ونكولوگيا فيزيكاسى دەگەنىمىز قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، راكتى لازەر نۇرىمەن كۇيدىرۋ. لازەر نۇرى جوعارعى ەنەرگيا ارقىلى شىعاتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ورنىمىز ەمحانالارمەن بىرلەسىپ، راكتى ەمدەۋ جۇمىسىن زەرتتەدى. وسى سالادا جاڭالىق تا اشتىق. ءقازىر راكتى ەمدەگەندە نۇرمەن كۇيدىرەدى عوي. الايدا بۇل ادىسپەن راك جايىلماعان نەمەسە بىر-ەكى جەرگە شوعىرلانعان بولسا كۇيدىرۋگە بولادى. ال دەنەگە جايىلىپ كەتسە، ونىڭ ءبارىن كۇيدىرۋگە قازىرگى تەحنولوگيانىڭ شاماسى جەتپەيدى. مىسالعا وكپە راگىن الساق، ادام تىنىس العان سايىن راكتىڭ ورىنى قوزعالىپ تۇرادى. ونى تازالاپ الۋ ءۇشىن وسپە شىققان ورىندى ۇلكەيتىپ بارىپ كۇيدىرەدى (جاڭعاقتىڭ ۇلكەندىگىندەي راكتى كۇيدىرۋ ءۇشىن ونىڭ كولەمىن الماداي قىپ ۇلكەيتۋ كەرەك). كۇيدىرگەندە ساۋ ورگانداردى دا زاقىمدايدى. ەگەردە راك ءبىر جەردە بولسا، ونى كۇيدىرگەندە وعان ادام شىدايدى، ال ەكى-ۇش جەردى سولاي كۇيدىرسە ادام ومىرىنە ءقاۋىپ تونەدى. ءبىز وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ادام تىنىس الىپ، وكپەسى قوزعالىپ تۇرعان كەزدە لازەر نۇرى ارقىلى وسپەنىڭ ورنىن ۇلكەيتپەي اق كۇيدىرۋدىڭ ءادىسىن تاپتىق.اسقىنۋ دارەجەسىنە قاراي، راكتى ءتورت تۇرگە بولەدى. مۇنىڭ ەڭ قاتەرلىسى ءتورتىنشى دارەجەلى راك. ول راك كلەتكالارى بۇكىل دەنەگە جايىلىپ كەتكەنىن مەڭزەيدى. ەگەر ول وكپەدەن ىلىنگەن راك بولسا، وندا ءۇمىت جوق، جارتى نەمەسە ءبىر جىل عانا عۇمىرى قالدى دەگەن ءسوز. قازىرگى ءبىزدىڭ ىستەپ جاتقان جۇمىسىمىز وسىنداي راكپەن اۋىرعان ادامدارعا ءۇمىت سىيلاۋ.
- بۇل ەمدەۋ ءادىسى ءقازىر قانشالىق زەرتتەلدى؟ قولدانىسقا ەندى مە؟
- بۇل زەرتتەۋ تاقىرىبىن Refletion madical كومپانياسى قارجىلاندىرعان. زەرتتەگەنىمىزگە 10 شاقتى جىل بولدى. جوعارىدا ايتقانىمداي، ءقازىر جايىلىپ كەتكەن راكتى، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، لازەر نۇرى ارقىلى قۋالاپ ءجۇرىپ كۇيدىرەتىن اسپاپتى جاساپ شىقتىق. تەك اقش ازىق-تۇلىك، دارى-دارمەك ساپاسىن باقىلاۋ، باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ رۇقساتىن عانا كۇتىپ تۇرمىز. رۇقسات الساق رەسمي قولدانىسقا ەنەدى.
- زەرتتەۋ ورنىندا سىزدەن باسقا قازاق بار ما؟
- ءبىزدىڭ كومپانيادا جوق. ءبىراق باسقا ورىنداردا زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن قازاقتار بار. سونىڭ ءبىرى قاسىم دەيتىن ازامات. ول ءقازىر راك بيولوگياسىن زەرتتەيدى. ول كىسىنىڭ زەرتتەۋ ءتۇيىنى راك مولەكۋلاسىنىڭ گەنى، ال بىزدىكى ەمدەۋ جاعى.
– سوندا ءقازىر راققا ەم تابىلدى ما؟ راكتى ەمدەپ، جازا الاتىن دەڭگەيگە جەتتى مە ادامزات؟
– راكتى ەمدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرى تابىلدى. سونىڭ ءبىرى، ادامنىڭ يممۋندىق قۋاتىن پايدالانىپ راكتى ەمدەۋ. ەندى ءبىرى ادام دەنەسىندەگى ت كلەتكاسىن تارتىپ الىپ، وعان راكتى جوياتىن كلەتكا قوسىپ، ادام دەنەسىنە قايتا قۇيۋ ارقىلى ەمدەۋ. بۇل ادىستەر ءقازىر اقش-تا قولدانىلا باستادى، ەكىنشى جاقتان تەرەڭدەتىپ زەرتتەلۋ ۇستىندە. ءبىراق بۇل راكتى جەڭدىك دەگەن ءسوز ەمەس، تەك ونى ەمدەۋدىڭ العاشقى قادامدارى دەۋگە بولادى. مىسالى، جوعارىدا ايتقان ەكى ءتۇرلى ەمدەۋ ءادىسى كەيبىر ادامدارعا وڭ اسەر بەرەدى، ال كەيبىر ادامدارعا مۇلدەم اسەر ەتپەيدى، مۇنىڭ سەبەبى ءالى زەرتتەلىپ بولعان جوق. جاڭاعى ت كلەتكانى الىپ شىعىپ، ونى راكقا قارسى دايىنداۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جۇمىس.
- قازاقستانعا كەلىپ زەرتتەۋمەن اينالىسۋ ويىڭىز جوق پا؟
- الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسەدە قازاقتى ويلامايتىن، قازاقستاندى اڭسامايتىن قازاق جوق شىعار. سول سياقتى ءبىزدى دە ءبىر كۇش وسى توپىراققا قاراي تارتادى دا تۇردى. 2006 جىلى كەلگەندە وسى ەلگە كەلۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ كەلگەم. اتاپ ايتقاندا، ول كەزدە «كومپيۋتەر توموگرافياسى جاعىنان ماماندىعىم بار، وسى جاعىنان جۇمىس ىستەيىن» دەگەن وي بولدى. ءبىراق ول سول كۇيى جۇزەگە اسپادى. دەسەدە وزام دەگەن ەل ءبىلىمدىنى باعالاۋى كەرەك. ءبىر ەلدى ۇلت پەن رۋ ەمەس، ءبىلىم مەن ەكونوميكا دامىتادى.
- ءسوز سوڭىندا قازاقستاندىقتارعا نە ايتقىڭىز كەلەدى؟
– «ۇيتسە، بۇيتسە» دەپ اقىل ايتقانىم دۇرىس ەمەس شىعار. دەسەدە دۇنيەدەگى بارلىق قازاقتىڭ ءتاۋ ەتەر جالعىز شاڭىراعى بار، ول - قازاقستان. ءبىز شەتەل ازاماتى بولساق تا، ەشقاشان قازاقستاندى ەسىمىزدەن شىعارمايمىز، الىستا جۇرسەك تە وسى ەلدىڭ تىلەۋىن تىلەيمىز. قازاقستان ۇزدىكسىز وركەندەۋى ءۇشىن قوعامدىق ءتارتىپتى ءالى دە كۇشەيتسە، جەمقورلىقتى جوعالتىپ، دارىندىلاردى قابىلەتىنە قاراي ىستەتە بىلسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. ماسەلەن، مەن تۇرعان كاليفورنيا نەگە وسىنداي دامىپ كەتتى دەسەڭىز، بۇل جەردە ءتارتىپ بار، زاڭ انىق. جۇرت سوعان بوي ۇسىنادى. سونداي-اق، قازاقستانعا دارىندىلاردى تارتاتىن ارناۋلى ورگاندار كەرەك. ءبىر جاقسى مىسال، يزرايل تەحنيكاسى دامىعان ەل. بۇلاردىڭ عالىمدارىمەن ءبىز دە ارالاسىپ تۇرامىز. ولاردىڭ جۇيەسى اشىق، ادىلەتتى، تەك قابىلەتتىڭە عانا قارايدى. بىزگە دە كەرەگى وسى.
اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
