ىرىستى يت جىلىن ارتتا قالدىرىپ، دۇنيەگە مولشىلىق اكەلەدى دەپ سيپاتتالاتىن دوڭىز جىلىنا دا جەتتىك. ارينە بابالارىمىز جىل باسىن كەمپىر شۋاق كوبەيگەن كوكتەمدە، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن ءاز ناۋرىزدا تويلاعانىمەن، الەم حالىقتارىنىڭ ورتاق مەرەكەسى رەتىندە قاڭتاردا قالشىلداپ جاڭا جىل تويلاۋ بۇل كۇندە قازاقستاندا ايتۋلى اعىمعا، دابىرالى دۇبىرگە اينالعان.
«جىلان ىسقىرىپ كىرەدى»، «جىلقى وسقىرىپ شىعادى»، «جىلقى جىلىڭ الدىڭدا (ىلگەرى)»، «مەشىن جىل، ءوتتى-اۋ قايران ەسىل جىل» دەپ ءار جىلعا ءار ءتۇرلى سيپاتتاما بەرەتىن حالقىمىز دوڭىز جىلىن «دۇنيەلى» دەپ ب ا ق پەن بايلىقتىڭ مول جىلىنا بالايدى. 15 عاسىردا جاساعان قازاقتىڭ قارا ۇزگەن شيپاگەرى وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى كەسەك مەديسينالىق ەڭبەگىندە دوڭىز جىلىندا تۋىلعاندارعا: «بۇل تەكتەلگى مۇشەل جىلىنداعىلاردىڭ ويلاعان كۇتپەلىلىگى قۇلقىنى عانا بولماق. باسقاعا قاستىق سايلالدىعى از، بالالى-شاعالى بولۋدى ارمانداعىش، حارەكەتشىل، تەر توككىش، كەم ءسوزدى، توڭمويىندىلىعى، ايتقانىنان قايتپايتىن، اشۋلانسا اتىن باسقا ۇرىپ، قاتىنىن ساباپ، قارسى كەلگەندى مەرت قىلاتىن، باسقالاردى سوزبەن ءتۇيىپ تاستاعانىن ءوزى سەزبەيتىن، كەلەر-كەتەردى اڭعارىمى ونشا بولماق-تى، سىيلاعانعا سىپىرا سي قۇرمەتىن ايامايتىن، كوڭىلى قالسا قايىرىلمايتىن، قۋلىعى از، باتىلدىعى كۇشتى، اۋسارسوق، تاماقساۋلىق اقىلى بولعى اشقاراقتار دەندەمەك (»شيپاگەرلىك بايانداعى» ءماتىن بويىنشا بەرىلدى)» دەپ سيپاتتاما بەرگەنى انە سونىڭ ايعاعى.
ون ەكى مۇشەل جىل ەسەبىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرازى ون ەكى جانۋار بويىنشا جىل ساناۋ قىتايلاردان باسقا ۇلتتارعا تاراعان دەپ قارايدى. الايدا، ءقازىر ون ەكى مۇشەل بويىنشا جىل ساناۋ الەمدەگى كوپتەگەن ۇلتتارعا ورتاق مادەنيەت بولعانىمەن، ونى دۇنيەگە اكەلگەن ءتۇپ اتاسى - كوشپەندىلەر ەكەنىن دالەلدەيتىن تاريحي دەرەكتەر دە كوپ. كەرەك دەسەڭىز، ون ەكى مۇشەل جىل ەسەبىنىڭ قىتايلارعا كوشپەندىلەردەن تاراعانىن دالەلدەيتىن جازبالار قىتايدىڭ «تاڭناما» سياقتى كونە تاريحي جازبالارىندا دا كەزدەسەدى. «تاڭناماداعى»: «كاحاس (قىرعىز) ەلى ون ەكى جانۋاردى بەلگى ەتىپ جىل سانايدى، ءبىزدىڭ ين (جولبارىستىڭ كونە تايحىشا اتالۋى) دەگەنىمىزدى، ولار بارىس دەپ اتايدى» (《唐书》中记载：“黠戛斯国以十二物纪年，如岁在寅，则曰虎年”)، - دەپ جازىلعانى انە سونىڭ ايعاعى. قىتايدىڭ يننشان تاۋىنداعى جارتاسقا قاشاپ سالىنعان ون ەكى مۇشەل پەتروگليفن قىتايدىڭ ايگىلى عالىمى، ارحەولوگ گاي شانليننىڭ: «بۇل وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن وسى جەردە ءومىر سۇرگەن عۇن تايپالارىنىڭ تۋىندىسى» دەپ تۇسىندىرگەنىن العا تارتقان دەرەكتانۋشى، اۋدارماشى قالبان ىنتىحان ۇلى «كوشپەندىلەردىڭ كۇنتىزبەسى بۇكىل الەم حالىقتارىنا تاراعان» تاقىرىبىنداعى ماقالاسىندا «ون ەكى مۇشەل بويىنشا جىل ساناۋدى قازىرگى قىتايلاردىڭ اتا بابالارى عۇنداردان ۇيرەنگەن» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.
سوڭعى كەزدەرى ون ەكى مۇشەل جايلى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كەيبىرى ون ەكى مۇشەل جىل ەسەبىندەگى دوڭىز جونىندە توقتالعاندا، ون ەكى مۇشەلگە كىرگەن دوڭىز بۇرىن وتە اقىلدى، سەرگەك، تازا جانۋار بولعان، قولعا ۇيرەتىلگەننەن كەيىن ونىڭ بۇل قاسيەتتەرى بىرتىندەپ جوعالىپ، ءىشىپ جەۋدەن باسقانى بىلمەيتىن جالقاۋ جانۋارعا اينالعان دەپ جازادى. مىنە بۇل قازاق ۇعىمىنداعى دوڭىز ءسوزىنىڭ كوبىندە اتالعان حايۋاناتتىڭ دالاداعى جابايىسىن مەڭزەيتىنىمەن ۇندەسىپ جاتىر. قازاق تىلىندە دوڭىز بەن شوشقا ماندەس سوزدەر بولعانىمەن، دوڭىز اتاۋى كوبىندە جابايى شوشقاعا نەمەسە تاۋ شوشقاسىنا قاراتىلىپ ايتىلادى. كەيبىر وڭىرلەردە تاۋ شوشقاسىن قاراكيىك دەپ تە اتاسا، «شيپاگەرلىك باياندا» ون ەكى مۇشەل جىلدىڭ سوڭىنداعى جانۋاردى قورىسقى دەپ اتاعان. ال كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىندە دوڭىزدىڭ اتى 8 عاسىردا لاعىزىن، 11 عاسىردا توڭۋز دەپ الىنعان.
قىسقاسى، ون ەكى جىل مۇشەل ەسەبى تىم كۇردەلى كاتەگوريا. بۇعان ەنگەن جانۋارلار جونىندە ءار ۇلتتا ءار ءتۇرلى قاراستار، تالاستى تۇيىندەر بولعانىمەن، دوڭىز جىلى جانە ول جانۋار جايلى تۇسىنىكتەردە ۇلكەن الشاقتىقتىق جوق. ءبارى قازاق ۇعىمىنداعى دوڭىز جىلى جايلى قاراستارمەن جىمداسىپ جاتىر.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
