قازاق حالقى جەتى اتاعا تولماي قىز الىسىپ، قىز بەرىسپەي، نەكە سالتىمەن قان تازالىعىن ساقتاسا، «قارا شاڭىراق» ۇعىمى ارقىلى ۇلتتىق يدەولوگيالىق بىرلىكتىڭ ىرگەتاسىن قالادى. وسى بىرلىك بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ، ءار قازاق وتباسىنىڭ بوساعاسى بەرىك، شاڭىراعى بيىك بولۋىنا ۇلتتىق دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان قىزمەت ەتىپ كەلەدى.
قازاق ۇعىمىندا قارا شاڭىراق (ءۇلكەن ءۇي دەپ ايتىلادى) تۋىس-تۋعاندى تاتۋلىققا شاقىراتىن بەرەكەنىڭ بەسىگى، بابا رۋحىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزەتىن تىلسىم كۇش سىڭگەن قاسيەتتى وردا سانالادى. زاتتىق مۇرادان باستاۋ الىپ، سوڭى رۋحاني مۇراعا، ۇلتتىق قۇندىلىققا اينالىپ كەتە بەرگەن قاسيەتتى قارا شاڭىراق ءاۋ باستا ءبىر وتباسىنىڭ شاڭىراعى بولسا، كەيىن ءبىر ءاۋلەتتىڭ، ءبىر رۋلى ەلدىڭ، ءبىر تايپانىڭ ءپىر تۇتار ءتۇپ قازىعىنا اينالادى. بىلايشا ايتقاندا، تابيعاتتىڭ زاڭى بويىنشا تامىرداي تارامدالىپ، ءبولىنىپ كوبەيە بەرەتىن ادام بالاسىنىڭ كىندىگى ەكى-اق نارسەگە بايلاۋلى دەسەك، ونىڭ ءبىرى – تۋعان جەر، ەندى ءبىرى – وسى قارا شاڭىراق.
قازاقتىڭ ۇرپاق تاربيەسى قارا شاڭىراقتا انانىڭ اق ءسۇتى مەن ءالديى، اكەنىڭ اقىلى مەن ءامىرى ارقىلى قالىپتاسادى. قازاق سالتىندا اكە-شەشە بالانى كامەلەت جاسىنا تولعانشا باعىپ-قاعۋعا جاۋاپتى بولسا، بالا ەسەيگەندە اكە-شەشەسىن قاراپ-كۇتىمدەۋگە، ۇلدىڭ بىرەۋى اكەسىنىڭ ورنىن باسىپ، شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتۋگە مىندەتتى. ءۇيدىڭ ۇياباسارى اتالاتىن بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى جۇمىس كوبىندە كەنجە ۇلدىڭ موينىنا جۇكتەلەدى، كەيدە بۇل تاڭداۋ ءۇيدىڭ ۇلكەن ۇلىنا نەمەسە ورتانشىسىنا دا ءتۇسىپ جاتادى.
قازاق سالتىندا بالا كوتەرمەگەن ايەلدەر ۇرپاعى وسىپ-ونگەن قارا شاڭىراققا بارىپ ءدام تاتىپ، سول شاڭىراقتاعى كوپ بالا كوتەرگەن ايەلدىڭ كيىمىن ىرىمداپ كيەتىن ادەت بولعان. «وسى شاڭىراقتىڭ، ۇلكەندەردىڭ جولىن بەرسىن» دەپ تىلەك تىلەگەن. ۇزاق جولعا اتتاناردا قارا شاڭىراقتان ءدام تاتىپ، ۇلكەندەردەن باتا الىپ اتتانسا، جاڭا تۇسكەن كەلىن، ەڭ اۋەلى، شاڭىراققا سالەم جاساپ قۇرمەتىن بىلدىرەدى.
قارا شاڭىراق ءداستۇر جالعاستىعىنىڭ ارقاسىندا قارتتارىمىز قاراۋسىز دالادا قالماعان. قاراتۇياعىنان حال كەتكەندە قايىر تىلەپ، كومەك سۇراپ، ەشكىمگە جالىنباي، بالالارىنىڭ قولىندا باقىتتى تۇرمىس ءوتكىزگەن. ونان دا ماڭىزدىسى، الدىڭعىعا مۇراگەر، كەيىنگە بۇيداگەر بولعان جەتەلى ۇرپاقتىڭ قارا شاڭىراقتى قاستەرلەۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق دالاسىندا قارتتار ءۇيى بولماعان. ءقازىر وسى ءداستۇر قانداي دەڭگەيدە؟ بۇگىنگى سۇتكەنجەلەر ءوز شاڭىراعىنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرىپ، اتا ءداستۇردى ارداقتاپ ءجۇر مە؟ ارينە، جالپى جاقتان ايتقاندا، بۇل ءداستۇرىمىز ءالى دە ءوز جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.
دەيتۇرعانمەن، جاستارعا اقىلىن ايتىپ وتىراتىن التىن كوكىرەك قارتتاردىڭ قاتارى سيرەگەلى قاسيەتتى شاڭىراقتىڭ قىمباتىن بىرەۋىمىز بىلسەك، بىرەۋلەرىمىز باعالاي الماي ءجۇرمىز. اتا-اناسىنىڭ قان-تەرىمەن وقۋىن وقىپ، قىزمەتكە ىلىنگەن سوڭ، «جەتكەن قىز توركىنىن تانىماس» دەگەندەي، اتا-اناسىنان تەرىس اينالاتىن اقىلسىز ۇل دا، اتا-ەنەسىمەن بىرگە تۇرعىسى كەلمەيتىن وركوكىرەك كەلىندەر دە كوپ. «اكە-شەشەڭدى باقپايمىن» دەپ ولمەلى شال-كەمپىر ءۇشىن شارماياقتاسىپ، شاڭىراعىن شايقالتىپ جاتقان جاستار دا جەتەدى. قارتايىپ قاۋساعانىندا قارا شاڭىراعىن اماناتتاعاندى قويىپ، كارى جانىن قويارعا جەر تاپپاي، قارتتار ءۇيىن جاعالاپ جۇرگەن اتا-انالار دا تابىلادى. «قارتايعاندا ۇلدىڭ قاباعىنا، كەلىننىڭ داستارقانىنا قاراپ وتىراتىن شامامىز جوق، زەينەتاقىمىز وزىمىزگە جەتەدى، جاعدايىمىز كەتىپ جاتسا كۇتۋشى الارمىز» دەپ بالالارىن بولەك شىعارىپ، ەكەۋى عانا وڭاشا وتىرعان اتا-اجەلەر دە كەزدەسەدى.
ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان وتباسىلىق ءداستۇرى بار. سول وتباسىلىق ءداستۇر، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ۋاقىت ۇزارا كەلە ءبىر ءوڭىردىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ، كەرەك دەسەڭىز، ءبىر مەملەكەتتىڭ وتباسىلىق ادەت-عۇرپىنا اينالادى. ماسەلەن، امەريكا، يتاليا، فرانسيا، گەرمانيا سياقتى ەلدەردە قازاق ۇلتى سياقتى اكە-شەشەسى ولگەنشە بالاسىنىڭ وتباسىنا جاردەمدەسەتىن نەمەسە بالاسى قارتايعان اكە-شەشەسىن باعۋعا مىندەتتى ەمەس. كەرىسىنشە، بالا كامەلەت جاسىنا تولعان سوڭ ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى، اتا-اناسى ءوز جيعان-تەرگەنىن ءومىرىن ماعىنالى وتكىزۋگە جۇمسايدى. وتباسىندا ايەلدىڭ دەسى وزعان جۇڭگو قارتتارى جيعان-تەرگەنىن بالاسىنا بەرەدى، ەگەر اتا-اناسىنىڭ جيعان مۇلكى بولماسا، ايەلىنىڭ قاباعىنا قاراۋدان اسا المايتىن جۇڭگو جىگىتتەرى ولاردى تاستاپ كەتەدى. سوندىقتان دا قىتايدىڭ قارتتارى زەينەتكە شىقسا دا، قوقسىق اقتارىپ دۇنيە جيناۋعا ءماجبۇر. ءقازىر قىتايدا ۇلدان گورى قىزدى جاقسى كورۋ، قىزدىڭ ورنىن بيىك ساناۋ كۇشەيىپ بارادى. «ۇلدان گورى قىز اتا-اناسىنا قارايلاسادى، كۇيەۋى ەكەۋى ءبىزدى باعادى» دەپ قارايدى. بۇل جاعداي قازاقستاندا دا جوق ەمەس سەكىلدى. ىرگەدەگى ورىستان جۇقتى ما، جوق ەركەكتەردەن دەس كەتتى مە، كىم ءبىلسىن، ارىستانداي ۇلدارى بار اتا-انالار قىز-كۇيەۋىنىڭ قولىندا تۇرۋعا ءماجبۇر بولاتىن جاعداي دا كوبەيىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءتۇبى قازاقتىڭ قارا شاڭىراق ءداستۇرىنىڭ ۇزىلۋىنە نەمەسە قارا شاڭىراقتىڭ قىز ارقىلى باسقا اۋلەتكە ءوتىپ كەتۋىنە سەبەپ بولىپ جاتىر. ال ءداستۇر بويىنشا اتام قازاق قىزىن قۇتتى ۇياسىنا قوندىرۋعا اسىققان. سودان باستاپ ول – باسقا اۋلەتتىڭ، باسقا شاڭىراقتىڭ ادامى. ول اينالىپ كەلىپ اتا-اناسىن باعۋعا مىندەتتى ەمەس. اكە-شەشەسىنەن ەنشى دە المايدى، بار مۇلكى – جاساۋى. بىلايشا ايتقاندا، ول ءوزىنىڭ اتا-اناسىن ەمەس، اتا-ەنەسىن سىيلاپ، باعىپ، كۇتىمدەۋگە مىندەتتى.
دامىعان ەلدەردە قارتتاردىڭ بالاسىن بولەك شىعارىپ جىبەرىپ، ءوز كۇنىن ءوزى كورۋى قوعامدىق ساقتاندىرۋ ءتۇزىمنىڭ كەمەلدىلىگى، قارتتاردىڭ ەكونوميكالىق جاقتان تاۋەلسىزدىگىنىڭ بەلگىسى سانالادى ەكەن. قازاقستانعا دا وسى كوزقاراس دەندەپ كىرىپ كەتپەسە دە، بالالاردان وڭاشا وتىرۋدى اڭسايتىن اتا-اجە دە از ەمەس. بۇل دا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قوعامدىق ساقتاندىرۋ ءتۇزىمنىڭ تيىمدىلىگى دەپ ايتۋعا بولادى. الايدا بۇل جەردە اتا-اجەلەرىمىز ۇلتتىق ءداستۇر مەن ۇرپاق تاربيەسىندەگى وزدەرىنىڭ ورنىن ەسكەرۋسىز قالدىرىپ وتىر. قازاقتىڭ قاي بالاسى اتا-اپاسىنىڭ تاربيەسىن كورمەدى دەيسىز؟ قازاقتىڭ قاي بالاسى اتا-اپاسىنىڭ تىزەسىنە سۇيەنىپ وتىرىپ ەرتەگى، كەلەلى كەڭەس تىڭداپ وسپەدى؟ جاس وتاۋلاردىڭ تۇڭعىشىنىڭ كوبى «اتا-اپاسىنىڭ بالاسى» بولىپ ەرجەتكەن جوق پا؟ «اۋىلىڭدا قارت بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ» دەگەندەي، قازاقتىڭ كوپ تالىم-تاربيەسى اتا-اجەنىڭ اۋزىمەن نەمەرە، شوبەرەلەرىمىزدىڭ قۇلاعىنا جەتتى. اتا-اجەلەردىڭ ارقاسىندا نەمەرەلەردىڭ ءدىلى دە، ءتىلى دە تازا بولعان جوق پا؟ وسى تۇرعىدان العاندا، جاس وتاۋلاردىڭ قارتتارمەن ءبىرگە تۇرۋدى اۋىرتپالىق ساناۋى نەمەسە قارتتاردىڭ جاستاردان بولەك وتىرۋى ۇلتتىق ءتاربيەءمىزدىڭ السىرەۋىنە، ونىڭ سوڭى بالالارىمىزدىڭ مەيىرىمسىز، ەسەيگەندە اكە-شەشەسىنە قارامايتىن بەزبۇيرەك بولۋىنا اپارا جاتىر. ءتۇتىنى بولەكتىڭ تاربيەسى دە بولەك. بۇگىن سەن بالاڭنىڭ كوزىنشە اتا-اناڭدى قاراۋسىز قالدىرساڭ، «بالاپان ۇيادان نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى»، ەرتەڭ ءوزىڭ دە اكە-شەشەڭ سياقتى قاراۋسىز قالاتىنىڭا كۇمانسىز سەنە بەر. بۇل جونىندە حالىق اراسىندا مىناداي اڭىز بار: ەرتەدە ءبىر جىگىتتىڭ اكەسى ابدەن قارتايعان شاعىندا «اكەم ەندى ەشتەڭە ىستەي المايدى، بەكەر ماعان ماسىل بولادى، ءوزى دە قينالادى. ودان دا ەرتەرەك ءولىپ قالسىن» دەپ دارياعا تاستاپ جىبەرىپتى. كۇندەردىڭ بىرىندە اكەسىن دارياعا تاستاعان مىقتى دا قارتايىپتى. ساقالىنان سۋى اعىپ، مالكىلدەپ وتىرعان ونى ازامات بولعان بالاسى ءدال ءوزى سياقتى شەشىم جاساپ، دارياعا قاراي الىپ ءجۇرىپتى. داريانىڭ جاعاسىنا بارعاندا «اكە، ايتارىڭ بار ما؟» دەپ سۇراعان بالاسىنا اكەسى: «بالام، مەن وسىلاي ولۋگە ءتيىستىمىن. سەبەبى مەن دە جاس كۇنىمدە اكەمدى سۋعا اعىزىپ جىبەرىپ ەدىم، ەندى، مىنە، سول قاتىگەزدىگىم الدىمنان شىقتى. «وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋادى». سەن بۇگىن مەنى سۋعا اعىزىپ ولتىرسەڭ، ەرتەڭ سەنى دە بالاڭنىڭ سولاي ولتىرەتىنىن ەسىڭنەن شىعارما» دەپتى. اكەسىنىڭ بۇل ءسوزىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەن بالاسى «جوق، مۇنىم بولمايدى ەكەن، مەن بۇگىن اكەمە نە ىستەسەم، ەرتەڭ بالام ماعان سونى ىستەيدى ەكەن» دەگەن اقىلعا كەلىپ، اكەسىن ءومىر بويى باعىپ، ءوز بوساعاسىنان و دۇنيەگە اتتاندىرىپتى. وبالى اكەنىڭ اكەسىنە ىستەگەن قامقورلىعىن كورىپ وسكەن بالالارى كەيىن ول قارتايعاندا، الاقاندارىنا سالىپ باعىپتى-مىس. دەمەك، ەرتەڭ بالامنىڭ الدىندا كەمسەڭدەيمىن دەگەن ادام، بۇگىن ءوز بالاسىنىڭ الدىندا اتا-انانى قالاي سىيلاۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتسىن. اكەنى، اكە شىققان قارا شاڭىراقتى قاستەرلەسىن. مىنە، بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاربيەمىزدىڭ ىرگەتاسى.
قارا شاڭىراقتىڭ قاسيەتى تۋرالى «ءسىز نە ايتاسىز؟» دەپ قازاقتىڭ دالا زاڭىن، ۇلتتىق ءداستۇرىن كوپ زەرتتەگەن زاڭگەر تالعات ومار اقساقالعا سۇراۋ قويعانىمىزدا، بىلاي دەدى: «بۇل تاقىرىپ وتە ماڭىزدى. سەبەبى بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ تامىرى. اعاشتى كەسسەڭ دە، تامىرى ساۋ بولسا، قايتا كوكتەيدى. ءقازىر سول تامىر قيىلىپ بارادى. قارا شاڭىراق – ءبىر وتباسىنىڭ قۇتى، اۋلەتتىڭ وسىپ-ونگەن تامىرى. وسى تامىردان ايىرىلعان سوڭ، اكە-شەشەسىن قۇرمەتتەمەيتىن، ۇلتىن، وتانىن ويلامايتىندار كوبەيدى. ءقازىر ازاماتتىق قوعام قۇرامىز دەپ ەنتىگىپ ءجۇر. مەنىڭشە، قازاق سول ازاماتتىق قوعامدى باياعىدا قۇرىپ، ونى قارا شاڭىراق ۇعىمى ارقىلى بۇگىنگە جەتكىزدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاربيەسىنىڭ ءتۇپ تامىرى بولعان قارا شاڭىراق قاشاندا قاستەرلەۋگە لايىق. ماسەلەن، مەن ون اعايىندىمىن. ءۇيدىڭ ەكىنشى بالاسى ەدىم. قارا شاڭىراقتى مەن باستىم. شەشەم ەرتە قايتىس بولدى، ال اكەمدى 33 جىل باعىپ، ءوز بوساعامنان شىعاردىم. ءقازىر ءوزىم دە ۇل مەن كەلىننىڭ قولىندا، نەمەرەمنىڭ قىزىعىنا تويماي وتىرمىن. قارتتاردىڭ ءوز قارا باسىن كۇيتتەپ، بالالاردان بولەك، نەمەرەدەن الىس وتىرعانىن دا قۇپ سانامايمىن. اتا-اجەنىڭ تاربيەسىن كورگەن نەمەرە ساليقالى بولىپ ەرجەتپەي مە؟! ونىڭ ۇستىنە، قارا شاڭىراق قۇت رەتىندە تۇركى قاعاناتىنان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. بۇل – اراداعى قۇت-ىرىس، بايلىق ەمەس، ول ۇرپاققا كۇش بەرەتىن تىلسىم ەنەرگيا. بىلايشا ايتقاندا، قارا شاڭىراقتا بابالار رۋحىن بىزگە جەتكىزەتىن تىلسىم كۇش بار. جىگىتكە قۋات بەرەتىن ەكى كۇشتىڭ ءبىرى – كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنەن الاتىن ەنەرگياسى بولسا، ەندى ءبىرى – وسى قارا شاڭىراقتان الاتىن قاسيەت. بۇعان استە نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى.
سوڭعى جىلدارى گەرمانيادا «اتا-اجەلەر ارەنداسى» ساۋداسى قارقىن الدى. بۇل ساۋدانى قىزدىرعانداردىڭ كوبى – جاس وتاۋلار نەمەسە جالعىزباستى اتا-انا. ولار وزدەرىنىڭ اكە-شەشەسى جوق بولسا دا، بالالارىن ۇلكەندەرگە مەيىرىمدى، ۇلكەندەرمەن وڭاي ءتىل تابىساتىن ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن وزگەلەردىڭ اتا-اجەلەرىنە ازىراق اقشا تولەپ، ولاردى ءوز ۇيىنە ۇنەءمى كەلىپ تۇرۋعا، كىشكەنتاي بالاسىمەن اڭگىمەلەسىپ، ولاردى ءتاربيەلەۋ جۇمىسىنا قول ۇشىن بەرۋگە ۇسىنىس ەتەدى. بۇعان كۇنى بويى ءتورت قابىرعاعا قامالىپ، زەرىگىپ وتىرعان اتا-اجەلەر قۋانا كەلىسكەن. ناتيجەدە، قارتتار قۇلازۋدان قۇتىلسا، بالالار قارتتاردىڭ مەيىرىمىنە بولەنىپ، ولاردان كوپ تالىم-تاربيە العان. بالا تاربيەلەۋدىڭ، قارتتاردى قۇلازۋدان قۇتقارۋدىڭ مۇنداي ءتاسىلى ەرتەڭ جالپى دۇنيەگە تارالۋى مۇمكىن. ال ءبىز شە؟ ۇرپاق جۇرەگىنە ۇلتتىڭ ۇلى قاسيەتىن ەگەتىن ەڭ قاستەرلى ادامداردى جاۋتاڭداتىپ، قارتتار ۇيىنە جىبەرە باستادىق نەمەسە وتى ءبولەك، ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ ءجۇر.
قىسقاسى، قارا شاڭىراقتى قاستەرلەۋ، اتا-انانى باعىپ-قاعۋ – سان عاسىردىڭ سىناعىنان وتكەن اسىل ءداستۇرىمىز. ارينە، قازىرگى نارىق زامانىندا قىزمەت، كاسىپ جاعدايىمەن اتا-انادان الىستا، قارا شاڭىراقتان شالعايدا ءجۇرۋ شاراسىزدىقتىڭ ءىسى دەسەك تە، قارا شاڭىراق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك، اتا-انا الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىش كۇنكوءرىستىڭ قامىمەن ولشەنبەيدى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
