التاي ۇعىمى جانە «اعاجاي التاي» ءان مەكتەبى جايلى از ءسوز
ونەر اسا كيەلى دۇنيە عوي. ونىڭ كيەلىلىگى سول – ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىنىندە. زامانىمىزدىڭ العاشىقى مىڭجىلدىعىندا ءومىر سۇرگەن قورقىتتىڭ كۇيلەرىنىڭ الماعايىپ زامانداردا دا حالىق جادىنان كوشپەي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تىلسىم اڭىزعا تولى سىرىمەن سانا الەمىمىزدە جاڭعىرىپ تۇرۋى دا كيەلى ونەردىڭ ومىرشەڭدىگىنەن بولسا كەرەك. كەتبۇعانىڭ، قازانعاپتىڭ، قۇرمانعازىنىڭ، داۋلەتكەرەيدىڭ، تاتتىمبەتتىڭ ۇشى-قيىرسىز قۇدىرەتتى كۇيلەرى، ىسپىرادان، اسانعايعىدان، شالكيزدەن، دوسپانبەتتەن، جيەنبەتتەن، مارقاسقادان جەتكەن ەر رۋحىنىڭ نايزاعايى ىسپەتى جىرلارى، كەشەگى ماحامبەتتىڭ داۋىلپاز تۋىندىلارى، اقان مەن ءبىرجاننىڭ ايبوز اۋەندەرى، بەيسەنبىنىڭ قويدان قوڭىر كەڭەستەرى، كەنەننىڭ كەڭ تىنىستى كەرەمەت اندەرى، اسەتتىڭ عاجاپ شىرقاۋى، سۇلۋبايدىڭ كومەيىنەن توگىلگەن حالىقتىڭ قاندى جاسى سىڭگەن سازدارى، وسىنىڭ ءبارى سول ۇلى ونەردە عانا بولاتىن بيىكتىكتىڭ، تازالىقتىڭ ماۋەلى جەمىسى ەدى. سول جەمىس عاسىرلار وتسە دە قازاق دەيتىن قايمانا جۇرتتىڭ رۋحاني ازىعى بولىپ كەلە جاتىر.
التاي ايماعىنىڭ ورتالىعى
قازاق ان-كۇي مەكتەپتەرىنىڭ بايىرعى ءبىرى سانالاتىن التاي-تارباعاتاي اۋەندەرى ءوزىنىڭ كونەلىگىمەن، ساعىنىش پەن سازعا، قيماستىق پەن نازعا تولى سارىنىمەن رۋحانياتىمىزدىڭ باسقا ارنالارىنان بولەكتەنىپ تۇرادى. وسى بولەكتىك پەن دارالىق «اعاجاي التاي» ءان مەكتەبىنىڭ قۇپياسىنا ودان ءارى ءتانتى قىلا تۇسەدى.
ەرتىس باسى (قۋانىش ءىلياستىڭ تۇسىرگەن فوتوسى)
التىنى ات تۇياعىمەن توزعان اسقارالى التاي تاۋى – ءتۇبى ءبىر تۇرىكتىڭ، ءتىپتى بۇگىنگى تاڭدا ۇزىن سانى الپىستان اسىپ جىعىلاتىن التايتەكتى جۇرتتاردىڭ ارعى مەكەنى بولعانى اقيقات. سوندىقتان دا، ەستى قازاق بالاسىنا التاي دەسە بۇگىنگى كۇنى ءتورت ەلگە ءبولىنىپ كەتكەن التايدىڭ اق باس تاۋلارى عانا ەمەس، ارعى اتا-بابامىز تۋ تىككەن اتاقونىسىمىز، ۇلت رۋحانياتىمىزدىڭ العاشقى سۋاتى ەلەستەۋى كەرەك. ياعىني التاي اتى اتالعاندا وسى كۇندە التايدا تۋىپ-وسكەن از عانا قاۋىمنىڭ تۋعان جەرى ەمەس، تاۋىققا شاشىلعان تارىداي نەسىبەسىن قۋىپ جاسىل شاردىڭ استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، نەشە ءجۇز ميليوننان اساتىن قيساپسىز مول سانى بار، الدى مەملەكەت، ارتى ۇلت بولىپ وتاۋ تىككەن حالىقتاردىڭ ارعى مىڭجىلدىقتارداعى اتا توپىراعى ەسىمىزگە ورالۋى كەرەك.
قاناس كولى
اسىرەسە، ۇستەگى عاسىرىمىزدا قىرىق قانشا ۇلتقا ءبولىنىپ كەتكەن تۇركىتەكتىلەردىڭ قارا شاڭىراعىندا وتىرعان قازاق حالقى التايمەن ماقتانىپ، التايمەن مارقايسا ايىپ ەمەس. بۇگىنگى قازاق توپىراعىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىنا، تەرىستىگى مەن تۇستىگىنە التاي ۇعىمىن ەستەن كەتپەستەي ءسىڭىرۋ – «ۇلى دالا» ەلىنىڭ ۇزاق جىلدىق مۇراتى بولۋعا ءتيىس. سەبەبى، التايدا ءبىزدىڭ ارعى تاريحىمىز، اتا مەكەنىمىز، ەجەلگىنىڭ ۇرانى سىڭگەن ۇلى ايماعىمىز، ساقتاردان بەرگى سارىنىمىز جاتىر.
التاي جايلى كىم نە جازبادى؟ التاي تۋرالى ءان مەن كۇي قانشاما؟ التايدا ايتىلعان ءان، شالىنعان كۇي التايدان اسقاق بولماسا، باسەڭ تۇسكەنى جوق. التاي ان-كۇي مەكتەبى تۋرالى ونەرتانۋشى عالىمداردىڭ، ونەرپازداردىڭ عىلىمي باعالارى جەتىپ-ارتىلادى. ول جايىندا تەك ونەر سالاسىنىڭ ءوز ماماندارى سويلەسىن. ال، ءبىز ەستى تىڭدارمان رەتىندە، كوكىرەك كوزىمىزگە ءتۇسىپ، سانامىزداعى ۇلى ساعىنىشتى وياتقان ەستى اندەر جونىندە جازا جۇرەتىن ادەتىمىز بار. بۇگىن دە سونداي تەرەڭدە جاتقان سارىندى تەربەگەن بىرەر تۋىندى تۋرالى تولعانىپ وتىرمىز.
«ەرتىس قىزىن» ەڭ العاش كىم ورىندادى؟
ەستىگەندى ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايتىن ءبىر ءان – «ەرتىس قىزى». «ەرتىس قىزىن» تىڭداعان دا ارماندا، تىڭداماعان دا ارماندا. تولىسقان ويدان، تولاعاي ساعىنىشتان، كەمەلدى شابىتتان تۋعان شىعارمانىڭ قاشان دا ومىرشەڭ بولىپ، قاناتى جەتكەنىنشە عالامدى شارلاپ كەتەتىنى بار. «ەرتىس قىزى» – بۇگىنگى تاڭدا قازاق دالاسىنىڭ ءار كەزەڭىنە ءبىر قونىپ، ءار سايلارىندا جاڭعىرىپ جۇرگەن عۇمىرلى تۋىندى.
ونەردە شەكارا بولمايتىنى وسىنداي شىعارمالارعا قاراتىلسا كەرەك. ارعى بەت (قحر) ءور التايدا تۋعان وسى ءان دە، التاي قازاقتارىنىڭ گيمىنە اينالعان «اعاجاي التاي»، «سۇلۋبايدىڭ ءانى»، «بۇركىتبايدىڭ ءانى» سياقتى تاريحى ۇزاعان، تاعدىرى اۋىر تۋىندىلاردان كەيىن، ارقا مەن الاتاۋ باۋرايىنا ءساتتى جەتكەن ونەر تۋىندىسى. قازاق ان-كۇيىنە ارعى بەتتەن قانشاما مول قازىنالار قوسىلىپ جاتقانى دا جۇرت بولىپ قۋانۋعا تۇرارلىق قۇبىلىس. اق ورداسىن قايتا تىككەن قازاقستان الىس-جۋىق شەتەلدەگى قانداستاردى تاۋەلسىز شاڭىراق استىنا جيناي باستاعان شيرەك عاسىردا، قانشاما ان-كۇيىمىز قازاق رۋحانياتىنىڭ كولىنە وزەن بولىپ قۇيىلدى. شىعىستىڭ شەرتپە كۇيلەرى، التاي، ىلە، تارباعاتاي ءان-جىرلارى، فولكلورلىق، ەتنوگرافيالىق مۇرالار قازاقستاندا قوردالانىپ، ۇلتتىڭ ۇلى قازىناسىنا ءسىڭىپ جاتقانىنان ارتىق قۋانىش بولسىن با؟! ارينە، بۇل دا ەل ەگەمەندىگىنىڭ ارقاسى. مىنەكي، وسىنداي جايماشۋاق ساتتەردە ەلگە جەتكەن ان-كۇيلەردىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ سوزىمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان اسەم ءان – «ەرتىس قىزى» دا بار. ءسوزىن اقىن، قادىر جۇماقان ۇلى، ءانىن جالپى شىنجاڭ جۇرتىنا تانىمال كومپوزيتور راحمەتوللا حاميت ۇلى جازعان.
اقىن قادىر جۇماقان ۇلى
«بۇل ءان باسقا اننەن وزگەرەك» دەگەندەي، وسى عاسىردىڭ باسىندا عانا بارلىققا كەلگەن بۇل تۋىندى قىسقا ۋاقىت ىشىندە تىڭدارماندارىنىڭ سۇيىكتى انىنە اينالىپ كەتتى. اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىدە بارشانىڭ «بارەكەلدىسىن» الىپ جۇرگەنىە كۋا بولدىق. ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ۇزىنقۇلاقتان ەستۋىمىزشە، بۇل ءان جونىندە ەل اراسىندا ازدى-كوپتى تالاس تا بار دەيدى. سونداي تۇيتكىلدى سۇراقتارعا انىق جاۋاپ بەرە كەتۋ ءۇشىن، ءاننىڭ اۆتورى راحمەتوللا حاميت ۇلىنىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان مىنا ءبىر شاعىن اڭگىمەنى قوسا كەتكەنىمىز ءجون سياقتى:
«بۇل ءاننىڭ الدىمەن اۋەنى بارلىققا كەلدى. تۋىپ وسكەن جەرىم التاي قالاسى، شەمىرشەك اۋىلىنا قاراستى اقشي دەگەن قىستاق ەدى. كەيىن ەسەيىپ قىزمەتكە شىققاندا دا دا وسى ەرتىستىڭ بويىنداعى سارعۋسىندا جۇمىستا بولدىم. سونىمەن بەلگىلى اقىن قادىر جۇماقانۇلىنا قولقا سالىپ، ءاننىڭ ولەڭىن جازدىردىم. مىنە، قادىر ەكەۋىمىز دە التايدىڭ ءتولتۋماسىمىز. اتاعى جەر جارعان التايعا ساياحاتشىلار دا اعىلا باستاعان تۇس ەدى. ءبىر كورگەن ادام قايتادان اينالىپ كەلگىسى كەلىپ تۇراتىن التايدىڭ كوركەم تابيعاتىن، ەرتىستىڭ ۇلىلىعىن، ەرتىس بويىنداعى قازاقتىڭ سۇلۋ قىزىنىڭ بويىنداعى تازالىق پەن ىزگىلىكتى بارىنشا كورنەكتىلەندىرىپ شىعۋعا تىرىستىق. ءوز تۋعان جەرىن تىم الىسقا كەتپەي-اق، ءوز اقىنى، ءوز سازگەرى جىرلاۋ تاريحتا بار ءداستۇر. ورالحاننىڭ التايدا تۇرىپ التايدى جازعانىنداي، ءبىز دە التايدان باستاۋ الاتىن الىپ ەرتىستى ەرتىس جاعاسىندا تۇرىپ جىرلادىق».
كومپوزيتور راحمەتوللا حاميت ۇلى
قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان اسەم ءان مىنە وسىلاي بارلىققا كەلىپتى. تۋعان جەرىم ايباتتى التايدى ساعىنىپ وتىرعان ساتىمدە «ەرتىس قىزىن» ءسانيا ونەرقان قىزىنىڭ سىڭعىرلاتىپ ورىنداپ وتىرعان بەينەجازباسىن كورىپ قالدىم. قانشا رەت قايتالاپ تاڭداعانىم ەسىمدە جوق. ءسانيا جۇڭگو ەلىندە ميلياردتى تاڭداندىرعان بۇبۇلكومەي ءانشى. ءان دە ءانشى قۇپ جاراسىپ تۇر. بۇل ءاندى ءسانيادان باسقا دا تالاي ءانشى ورىندادى. بىرىنەن ءبىرى ءوتىپ تۇر. ولاردىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەن مارجانداي ەتىپ جازۋ بۇگىنگى ماقالامىزدىڭ مىندەتى ەمەس بولعان سوڭ، ءبىز ءوزىمىز دىتتەگەن ماقساتىمىزعا ورالايىق.
ءسانيانى تىڭداپ وتىرىپ، «قۇدىقتان سۋ ىشسەڭ، قازۋشىسىن ۇمىتپا» دەگەن اتالى ءسوز ەسىمە كەلە قالدى. ەستىگەننىڭ ەت جۇگەرىن ەلجىرەتەتىن «ەرتىس قىزىن» ەڭ العاش ورىنداعان – ەرتسىتىڭ بويىندا تۋىپ-وسكەن، تالانتتى ونەرپاز قۋانىشبەك راحمان ۇلى بولاتىن.
"ەرتىس قىزىن" ەڭ العاش ورىنداعان قۋانىشبەك راحمان ۇلى
قۋانىشبەك 1986 جىلى 25 قىركۇيەكتە التايدا تۋعان. بالا كەزىنەن ونەرگە اۋەستەنىپ وسكەن جاس، شىنجاڭداعى كوركەمونەر ينستيتۋىندا وقىپ، كەيىن اتاجۇرتقا ورالعان. ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنان ۇلتتىق قولونەر ماماندىعىن وقىپ، بۇگىنگى تاڭدا «ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر» اتانىپ، الماتى قالاسىندا ۇلتتىق ساز اسپاپتارىن جاساۋعا ارناپ اشقان جەكەلىك شەبەرحاناسىندا جۇمىستا. اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن، جاۋاپكەرشىلىگى مول، سالماعى اۋىر جۇمىستىڭ سوڭىنان تۇسكەن ازاماتتىڭ قولىنان شىققان، بابالاردىڭ كوزىندەي قىلقوبىزدار مەن كيەلى دومبىرالار، جەتىگەندەر ەل ءىشى-سىرتىنا تانىلۋدا.
ورىنداعان: قۋانىشبەك راحمان ۇلى
«ەرتىس قىزىنان» تىس، «اعاجاي التايدىڭ كەشتەرىندە»، «اۋىلىم – التىن بەسىگىم»، «كوش سالتاناتى» قاتارلى تىڭ تۋىندىلاردىڭ تۇمسا ورىنداۋشىسى قۋانىش راحمان ۇلىنىڭ انشىلىگى ءبىر توبە. ارعى بەتتە تۋما تالانتىمەن توڭىرەگىن تاڭداندىرعان انشىگە ۇستازدارى ۇلكەن ءۇمىت ارتقان ەكەن. ءبىراق، ونەردەگى تاعى ءبىر باعدارشىسى، اقىن، سازگەر پايزوللا قابدىراحمانۇلىنان انشىلىكپەن قوسا، دومبىرا جاساۋدى ۇيرەنىپ جۇرگەن بالاڭ جىگىت، بەرتىندە الماتىعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن، ءان ورىنداۋدان گورى، مۋزىكا اسپاپتارىن جاساۋعا قاراي بەت بۇرادى. ءبىز زامانداس ونەر يەسىنىڭ ونەر جولىنداعى ساپارىنا ءسات تىلەي وتىرىپ، «ەرتىس قىزىنىڭ» ەڭ العاش وسى قۋانىشبەك راحمان ۇلى ورىنداعان نۇسقاسىن (بەينابايانىن) تىڭدارمان قاۋىمعا ۇسىنامىز.
ورىنداعان: ءسانيا ونەرحان قىزى
ادىلەت احمەت ۇلى
6alash ۇسىنادى
