ورىنداعان: قازىبەك ادىكەي
ءبىزدى "اعاجاي التايعا" جەتكىزگەن كەش نەمەسە «جەر ساعىنعان ادامعا قيىن ەكەن»
كەشە، 13 اقپان كۇنى الماتىداعى عىلىم ورداسىنىڭ كونسەرت زالىندا "اعاجاي- التاي" اتتى ءداستۇرلى ءان كەشى ءوتتى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل كەرەمەت كەشتە قازاق ءداستۇرلى ان-كۇي مەكتەبىنىڭ بايىرعى ءبىر ارناسى سانالاتىن التاي- تارباعاتاي ان-كۇيلەرى ورىندالدى. بۇل كەشتە بەلگىلى كۇيشى، ونەرتانۋشى مۇرات ابەۋعازى مەن تالعات ابەۋعازىنىڭ "اعاجاي - التاي" اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى.
كەىمسال كەشتىڭ كەرەمەت بولعانى سونداي، ءبىزدى، كورەرمەن قاۋىمدى قاسيەتتى اعاجايعا ءبىر جەتكىزىپ تاستاعانداي بولدى. بۇل ايتۋلى ونەر كەشىنە بارعان دا ارمان دا، بارماعان دا ارماندا. ارىسى ادامزاتتىڭ، بەرىسى تۇگەل تۇرىكتىڭ ءتۇپقازىعى دەپ تانىلاتىن ايباتتى التايدا ايتىلاتىن زارلى ساعىنىشقا تولى اندەر مەن شەر مەن مۇڭعا تولى، كەلەلى كەڭەس ايىنىندە شەرتىلەتىن كۇيلەردىڭ قازىرگە دەيىن ونەرتانۋشى ماماندار جاعىنان تۇراقتانعان ارقا، سىر، باتىس، ىلە-جەتىسۋ مەكتەپتەرىمەن بىرگە اتالاتىن التاي-تارباعاتاي ءداستۇرلى ان-كۇي مەكتەبى ەكەنىن قازاق ونەرىنە سۇيىسپەنشىلىگى بار ءار تىڭدارمان بىلەدى. كەشەگى كەشتىڭ كوپ كەشتەردەن وزگەشەرەك بولعانى راس. قازاقتىڭ بۇلبۇل كومەي ءانشىسى ەركىن شۇكىمان ءسوز الىپ، تۇڭعىش رەت تىڭدارمان مەن وقىرمانعا جول تارتىپ وتىرعان "اعاجاي - التاي" كىتابى تۋرالى، التاي-تارباعاتاي ءداستۇرلى ان-كۇي مەكتەبى تۋرالى كەڭىرەك كوسىلىپ، كەرەمەت اڭگىمە شەرتتى. اتالعان مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن، تاكەلسىز قازاق ەلىنىڭ رۋحاني كەڭىستىگىنە جەتكىزۋشىلەردى، زەرتتەلۋ جۇمىستارىنىڭ كەنجە قالعان تۇستارىن، ونداعى سەبەپتەردى كوكىرەگى داڭعىل كورەرمەنگە جىلىكتەپ جەتكىزدى. بۇل كۇندە قازاق، ورىس، جۇڭگو، موڭعۇل– ءتورت مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىنا تاۋەلدەنىپ كەتكەن، تۇتاس تۇركى وركەنيەتىنىڭ باستاۋ كوزى بولعان ايبارلى التاي توپىراعىندا ساقتالعان سازدى ساعىنىشقا تولى بۇل مەكتەپتىڭ بۇعان دەيىن جوقتاۋشىلارى جيناپ-تەرىپ، قايمانا قاۋىمعا ۇسىنعان دەرەكتەر، جيناقتار ارقىلى، قازاقستاندا ەندى التاي-تارباعاتاي مەكتەبىن زەرتتەۋ، مۇراگەرلەرىن جەتىلدىرۋ ودان ارى قولعاالىنا باستاعانىن، ابەۋعازى ۇلدارى قۇراستىرىپ جازىپ شىققان كىتاپتىڭ وسى سالاداعى العاشقى عىلىمي وقۋلىعى ەكەنىن، قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆوتورياسىندا اتالعان مەكتەپ ان-كۇيلەرىن ۇيرەتەتىن سىنىپتر اشىلعانىن شۇيىنشىلەپ، جينالعان جۇرتتى ءبىر جەلپىدىرىپ تاستادى.
وسىدان كەيىن ءبىز اسىعىپ جەتكەن ايتۋلى كەش باستالدى. قازاقتىڭ تانىمال ءانشىسى قازىبەك ادىكەي ىشەگىنە عاسىردىڭ سازى، ساعىنىشى، شەرى ىلىنگەن قىلقوبىزبەن "اعاجاي التايدى" اۋەلەتتى. "ويحوي شىركىن-اي"، "قايران داۋرەن-اي" دەسىپ، جانارلارىنىڭ جيەگى دىمقىل تارتىپ وتىرىپ تىڭدادى القالى جۇرت. "اعاجاي التاي" كۇللى ەۋرازيا داللسىن تۇلپاردىڭ تۇياعىمەن دۇبىرلەكتەن قىپشاقى تۇرىك جۇرتىنىڭ، قارا ورمان قازاقتىڭ تاريحتىڭ ۇلى ساحناسىنان شەگىنىس جاساپ، "اتتەگەن-ايلاپ" اسقارالى التايدى قولدان بەرىپ العان ساتتەگى تۇتاس قاۋىمدىق وكىنىشتىڭ، زاردىڭ، التىن بەسىككە دەگەن ۇلى ماحابباتتىڭ گيمنى ەدى عوي. الپىس ەكى تامىرىڭدى يىتەتىن وسىناۋ عاجايىپ ءاندى بۇعان دەيىن دە نەبىر ءدۇلدۇل انشىلەر ورىنداعان. كىم ورىنداسا دا كوزگە جاس ءۇيىرىپ، كوڭىلدىڭ شەمەن شەرىن قوزعايتىن ەدى وسى ءان. ءوز باسىم قازىبەك ادىكەيدىڭ "اعاجايدى" ورىنداۋىن تىڭداپ وتىرعانىم تۇڭعىش رەت ەمەس. ەڭ العاش قازىكەڭدى مەن سوناۋ جىلدارى بەيجىڭدە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتىك شاعىمدا الەۋمەتتىك جەلىدەن تىڭداعام. قازاقتىڭ قابىرعالى اقىنى ءجۇرسىن ەرمان باستاپ بارعان ونەر ۇيىرمەسى پاريج قالاسىندا ءبىر كەرەمەت كەش بەرگەن وندا. بەكبولات تىلەۋحان اعامىز بەن وسى قازىبەكتى فرانسۋز ەلىندە تۇراتىن، اتا-باباسى التايدان قىزىل جۇڭگو قىرعىنىندا تولارساقتان قان كەشە ءجۇرىپ، بۇلاناي (تيبەت ءۇستىرتى، گيمالاي) اسىپ، ەۋروپاعا اۋىپ كەتكەن قانداستار قايتا-قايتا قولقالاپ ساحناعا شىعارىپ ءان سالدىرىپ ەدى. جۇرەكتەن شىققان ءاندى جۇرەككە جەتكىزگەن سول كەشتى مەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن كومپيۋتەرىمنەن قايتالاپ كورىپ جۇرەمىن. كەيىن الماتىعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن قازىبەك ادىكەيگە ءبىر تويدا كەزدەسىپ، وسىناۋ قوش كوڭىلىمدى، اقجارما تىلەگىمدى دە جەتكىزگەن ەدىم. ەندى مىنەكي عىلىم ورداسىنىڭ تورىندە ەل ساعىنىشىنىڭ ەسكەرتكىشىندەي تۋىندىنى قازىبەك پەن قىلقوبىز قوس داۋىستاپ ورىنداپ وتىر. كورەرمەننىڭ قوشامەتىندە شەك جوق.
ەستەن كەتپەس حيكمەت ونەر كەشىندە مۇرات پەن تالعاتتىڭ كىتابىندا جيناقتالعان ءجۇز ان-كۇيدىڭ ون نەشەۋى ورىندالدى. بىرىنەن ءبىرى ءوتىپ تۇر. ورىنداۋشىلاردىڭ شەبەرلىگىنەن اندەگى ءيىرىم مەن سازعا، ساعىنىش پەن زارعا تۇلا بويىمەن ەنىپ كەتكەن ونەرپازداردى كوردىك. ءوزىمدى ايىرقشا اسەرلەندىرىپ قۋانتقانى - وسى كەشتە التاي-تارباعاتاي ان-كۇيىن ورىنداۋشىلاردىڭ دەنى ارقانىڭ، جەتىسۋدىڭ توپىراعىندا تۋعان ونەر يەلرى بولعانى. ياعىني التاي مەن تارباعاتاي توپىراعىندا تۋماسا دا، سول توپىراقتىڭ باسىنان كەشكەن قاندى قاسىرەتتى كوزىمەن كورمەسە دە، قۇلاعىمەن ەستىپ، كوكىرەكتەرىنە قۇيعان ساۋلەنى دومبىرامەن، قوبىزبەن، جەتىگەنمەن جينالعان الەۋمەتتىڭ جۇرەگىنە شىعانداتا جەتكىزگەنى بولدى. بۇل تويدا ەستىگەن ان-كۇيىنە، تەكتى ونەردىڭ ەستى يەلەرىنە بارەكەلدى ايتپاعان ادام جوق. كورەرمەننىڭ دە قاراسى مول بولدى.
جالپى ون نەشە ان-كۇيدىڭ ىشىندە بۇعان دەيىن تورقالى تويدا، ەل اراسىندا ازدى-كوپتى ورىندالىپ جۇرگەنىمەن، قازاقستانداعى ونەردىڭ ۇلكەن ساحناسىندا ورىندالا بەرمەيتىن ءان مەن كۇيلەردىڭ دە ۇلكەن ساحنادا العاش ورىندالۋىنا كۋا بولدىق. «داۋرەن-اي»، »، «زامان-اي»، «التاي ساعىنىشى»، «جىگىتتەر ءان سالىڭدار»، «جيىرما جەتى قىز»، بايجىگىتتىڭ كۇيى «بوكەن جارعاق" قاتارلى عاسىرلاردىڭ بۇرالاڭ كەرۋەنىنەن امان-ەسەن جەتكەن ونەر تۋىندىلارى كوكىرەكتەرگە قۇيىلدى. جالپى، كەشەگىنىڭ كوزىندەي بۇل شىعارمالاردىڭ ۇلكەن ساحناداعى «العاشقى ساپارى» ايتاقالسىن جاقسى بولدى. جۇرتتىڭ بىردە سىلتىدەي تىنىپ، بىردە «بەەەەۋ دەلەپ» وتىرعانىنان سونى اڭعاردىق. كەزەك ايگىلى «سۇلۋبايدىڭ» انىنە كەلگەندە تەبىرەنبەگەن كىسى جوق. اسىرەسە، قىنابىنان قىلىش سۋىرىپ، قىزىل يمپەرياعا قارسى وق اتىپ، كيەلى التايدى قورعاعان ءباھادۇر، اقىن، سال-سەرى، جورىق جىرشىسى، ەلى ءۇشىن شايت بولعان سۇلۋباي باتىردىڭ بۇل ءانىن تىلەۋلەس قۇرمانعالي بەبەۋلەتكەندە ءبارىمىز دە وسىناۋ عاجاپ تۋىندىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشى الدىندا باس يدىك. تىكەڭ دە بۇل زالدا وتىرعانداردىڭ دەنى ونەردىڭ جاناشىرى، قۇيماقۇلاق تىڭدارماندارى ەكەنىن، سول سۇلۋبايدىڭ جەرىنەن، ەلىنەن كەلگەن ۇل مەن قىزداردىڭ بار ەكەنىن ەسكەرگەندەي، اۋىر جىلداردا وت كەشكەن اياۋلى ەسىل ەردىڭ ءان ارقىلى قالعان ۇلى مۇراسىن جەرىنە جەتكىزە شىرقاۋعا تىرىسقانى بايقالادى. مەنىڭ ەستىگەن ءاننىڭ ءاربىر ءسوزىن، كۇيدىڭ ءاربىر قايىرىمىن دەن قويا تىڭداپ زەر سالاتىن ادەتىم بار ەدى. «باسىندا ماۋەسى جوق قۋ قايىڭنىڭ» دەپ باستالاتىن تارماقتان ءانشىنىڭ از-كەم جاڭىلعانىن دا اڭعارىپ ۇلگىردىم. ءبىراق، ءان اياقتالعانشا سۇلۋبايدىڭ ۇلى ساعىنىشىنا ەت جۇرەگىمەن ەنگەن ءانشى، «ات قۇلاعىنان اقسامايتىنىن» دالەلدەپ، بۋىرقانعان كوڭىلدىڭ بۋىنىن بوساتتى.
«استىمدا القوڭىرىم جەلمەدىڭ عوي،
قۇدايىم سۇراعاندى بەرمەدىڭ عوي.
تالپىنىپ قانشا قانات قاقسامداعى،
قىسقا ءجىپ كۇرمەۋىمە كەلمەدىڭ عوي-اي!
بۇلعارى بەلبەۋ بۇراڭ بەل،
بۇرىلار ما ەكەن ءبىزدىڭ ەل؟!»
جاتقان ءبىر ۇشى-قيىرسىز دۇنيە. بۇعان دەيىن ورىندالىپ جۇرگەن نۇسقالارىندا ءار ەكى تارماقتان كەيىن «شىڭگىلىڭ ءمولدىر سۋىنداي، دەپ سالعان ءانىم سۇلۋباي»، «قايقايا شاپقان قاراكەر، قايىرىلار ما ەكەن قايران ەل؟!»، «سەكپىلتاي، شاڭقان، تۇرعىن-اي، ەسەن بول ەل-جۇرت، قۇربىم-اي»، «سايالى بۇلاق، كوك جاساڭ (جايساڭ)، ارمان جوق كۇلىپ-ويناسام» قاتارلى قايىرمالار قايتالانىپ وتىراتىن. ال، تىلەكەڭ بۇگىن ءار ەكى تارماقتان كەيىن ەمەس، ءتورت تارماقتان (ءبىر شۋماقتان) كەيىن ءبىر قايىرما جىبەرىپ وتىردى. تىڭداپ كورسەك بۇل دا كەرەمەت ەكەن. ونى دا ونەرتانۋشىلار زەرتتەپ، وسىلاي تۇراقتاندىرعان بولۋى كەرەك دەپ ءتۇيدىم. وسى اتاقتى «سۇلۋباي» ءانى تۋرالى ايتار بىرنەشە ەرەكشە وقيعا بار ەدى. ونى كەلەر جازبانىڭ ەنشىسىنە قالدىرا تۇرايىق. جارىقتىق سۇلۋبايدىڭ ءبىزدىڭ ءۇي ەرتىستىڭ بويىندا وتىرعاندا، جول-جونەكەي قۇدايى قوناق بولىپ، قونىپ اتتانعانى تۋرالى «اپام بىلەتىن التاي اڭگىمەلەرى» دەگەن جەلىلەس جازبامدا ازدى-كوپتى توقتالعان ەدىم.
شىنايى جۇرەكپەن ەمىنىپ وتىرعاندا ودان ءارى تولقىتقان ەندى ءبىر ءان «التاي ساعىنىشى» بولدى. حالىق ءانى اتانىپ كەتكەن بۇل كەرەمەت ءاندى ەركىن شۇكمان اعامىز اۋەلەتتى. بۇل ءان دە قازاق ونەر ساحناسىندا العاش رەت ورىندالىپ وتىرعانى ەكەن. دەگەنمەن، مەن بۇل انمەن وسى ەركىن اعامىز ورىنداۋى ارقىلى بۇرىننان تانىسپىن. ءبىر داستارقان ۇستىندە ايتقانى بولۋى كەرەك، وسىدان ەكى جىل بۇرىن، ەراعاڭ ورىنداعان وسى ءان دىبىستى نۇسقادا الەۋمەتتىك جەلىلەردى كەزىپ جۇرگەن جەرىنەن «ۇستاپ الىپ» تىڭداپ، قايران قالىپ، قايتا-قايتا تىڭداعانىم ەسىمدە. وتكەن جىلى 5-قىركۇيەكتە تاعى دا وسى عىلىم ورداسىنىڭ «قىسقى باعىندا» وتكەن، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعان كۇنىنە ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيادا ءداستۇرلى ونەردەن شاشۋ شاشقالى كەلگەن ەرلان تولەۋتاي مەن ەركىن شۇكمان اعالارىمىزبەن از-كەم اڭگىمەلەسىپ قالىپ، وسى ءان جونىندە سۇراپ قالعانىم بار. سوندا وسى ءان حاليفا التايدىكى بولىپ قالار دەپ ەدىم، ەركىن اعامىز بۇل تۋىندى حاليفانىكى ەمەس، حالىقتىكى ەكەنىن تۇسىندىرگەن بولاتىن.
بۇگىنگى ساحنادا ەركىن اعامىز تاعى دا ەركىن كوسىلدى.
«اينالايىن اتىڭنان التاي سەنىڭ،
قۇتقا تولى قويناۋىڭ – التىن كەنىڭ، ەي، التاي!
زاڭعار بيىك، شۇيگىن ءشوپ قانداي ءبىر تاۋ،
التاي سەنىڭ تابىلار، قايدان تەڭىڭ، ەي، التاي!
قارا كوزىم تالدى-اۋ،
قايران مەكەن قالدى-اۋ.
باس اۋىرسا جان قايعى،
مەدەتىڭ بەر اللا-اۋ!
...............
.................
جەر ساعىنعان ادامعا قيىن ەكەن،
قايران مەكەن قالدىڭ-اۋ، قالدىڭ كەيىن، ەي التاي!»
قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان تەكتى ونەر تۋىندىسىن ءانشى وسىنداي تولقىتىپ، تولىقسىتىپ، كوككە ورلەتىپ بارىپ توقتادى. بۇل ەندى عاجاپ تۋىندى، عاجايىپ ورىنداۋ. قازاق قازىناسىنا قايتا قوسىلىپ جاتقان وسىنداي ەستى اندەر تالاي ساحنادا تىڭدارمانىن «جىلاتار». مۇمكىن، بابالار مۇراسىنا وسىنداي تازالىقپەن، ادالدىقپەن قاراپ، جوقتاۋشى بولىپ جۇرگەن ونەردەگى ارىپتەستەرىمىز بۇل ءاننىڭ دە اۆتورىن تاباتىن بولار.
مىناۋ كيەلى ساحنادا ورىندالعان ءاربىر ان-كۇي تۋرالى توقتالىپ ۇزاق جازۋعا بولادى. بىرەۋى ءبىر ماقالا ءتىپتى ءبىر ۇلكەن ەڭبەككە جۇك بولارلىق، التاي-تارباعاتاي اۋەندەرى تۋرالى بىردەڭە جازۋ ءۇشىن دە تەرەڭ ءبىلىم، ۇلكەن ىزدەنىس، ونەرتانۋشىلىق قىراعى قاسيەت كەرەك. جانە تاريحتىڭ دا دەستە-دەستە قاتپارلى قىرلارىنا ءۇڭىلۋ كەرەك. ءبىز تەك ءبىر سانالى تىڭدارمان رەتىندە كوزىمىز جەتىپ، كوڭىلىمىز اسەر، رۋحىمىز شابىت العان تۇستاردى تىزبەلەگەن بولىپ وتىرمىز. تۇساۋى كەسىلگەن كىتاپتىڭ اۆتورى مۇرات ابەۋعازى شەرتكەن قويدان قوڭىر، جىلقىدان تورى كۇي دە قۇلاعىمدا جاڭعىرىپ، كوكەيىمە تەرەڭ ۇيالاپ قالدى.
كەرىمسال كەش شىمىلدىعىن جاپقاندا، جۇزىمىزدەن الدەبىر قۋانىشتىڭ، سەنمىنىڭ نۇرى ويناپ، ونەر جولىنداعى ازاماتتار مەن ارۋلارىمىزعا ب ا ق تىلەسىپ اتتاندىق. اركىم ءوز بىلگەنىنشە ءتۇسىنىپ جۇرگەن «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» جولىندا شىنايى ەڭبەكتەنىپ، التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىنداعى قازاق رۋحاني مۇرالارىن تۇگەندەپ جۇرگەن ەسىل ازاماتتارعا ريزاشىلىعىمىز شەكسىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ جالپاق الەمدە ەكىنشى بالاماسى جوق ءقادىرى مەن قاسيەتىن وسىندايدا تاعى ءبىر سەزىنەسىڭ. ولگەنىمىز ءتىرىلىپ وشكەنىمىز جانعانداي بولعان رۋحاني ونەر جينالىسىندا تۇيگەن ويىمىزدى وسىلاي جيناقتادىق. اسىرەسە، كونەنىڭ قاتارى سيرەپ، ارعىنى بىلەتىن اتالى ءسوزدىڭ كوزى جۇمىلىپ بارا جاتقان بۇگىنگى تاڭدا، قازاقتىڭ كيەلى دالاسىنىڭ ۇلى باستاۋلارى سانالعان، قازاق رۋحىنىڭ بەلگىسىندەي اسقارالى التاي توپىراعى تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ جاتقان الاعاي دا بۇلاعاي عاسىردا، بابالار مۇراسىنىڭ مۇراگەرلەرىن كوزىمىزبەن كورگەنىمىز ءۇشىن شىن قۋاندىق. تاۋەلسىز قازاق ەلىنە كوشىپ كەلۋ – مىڭ جىلدىق ۇرپاعىڭدا ازات ەتۋ ءۇشىن بولسا، تاۋەلسىز قازاق ەلىندەگى تاۋەلسىز ونەر مەكتەپتەرىنىڭ گۇلدەنۋى – كۇللى ارعى-بەرگى بەتتەگى الاش بالاسىنىڭ مۇراسىن مىناۋ ۇلى توپىراققا ءسىڭىرۋ ەكەنىە كوزىمىز جەتىپ، كوڭىلىمىز توعايىپ قايتتىق.
جەر ساعىنعان ادامعا قيىن ەكەن!
ادىلەت احمەت ۇلى، اقىن، احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
6الاش ۇسىنادى
