بايىرعى جىبەك جولىنداعى جادىگەرلىك ورىن – تەكەس

ۇلانعايىر قازاق دالاسىنا كوز جۇگىرتسەڭىز اسقار تاۋ، ايدىن كول، باۋرايى بىتىك قاراعاي مەن قايىڭنىڭ كوركەمدىگىنەن كەيىن جانارىڭا وتتاي باسىلاتىن ءبىر ءبىتىم – بايابان دالا توسىندەگى جادىگەرلىك ورىندار. ۇلتىمىز قونىستانعان وڭىردەن بايقالعان مادەني مۇرالاردىڭ ءبىرى 5 مىڭ جىلدىققا باستاسا، ەندى ءبىرى مىس قۇرالدار داۋىرىنە جالعاسىپ جاتادى. وعان دالەل: قابا اۋدانىنداعى شيدە قارىن كونە تاس قۇرالدار جۇرتى، نىلقى اۋدانىنان بايقالعان نۇراساي بايىرعى مىس كەنى، موريداعى كونە جۇرت، تارباعاتايداعى مىقتىڭ ۇيلەرى مەن قۇمىلداعى جانبۇلاق جۇرتى. سونىڭ ىشىندە ارحەولوگتار ىلە وزەنى بويىنان انىقتاعان 1357 ورىنداعى مادەني مۇرالار وسى ءوڭىردىڭ تاريحىن ارىسى 5000 جىلدىققا، بەرىسى XX عاسىردىڭ باسىنا كەلىپ توقتايدى. مۇنىڭ ىشىندە 63 ورىن كونە جۇرت پەن قالا قورعانىنىڭ ورنى دەپ تۇراقتاندىرىلسا، 20 جەردەن كونە قۇرىلىس، 1177 ورىننان بايىرعى قابىر، 45 ورىننان جارتاس سۋرەتى مەن ۇڭگىر جازۋلارى بايقالدى. 2009 جىلعى بۇكىل مەملەكەتتىك 3-كەزەكتى مادەني مۇرانى انىقتاعانعا دەيىن ىلە وبلىسىنا توتە قاراستى 8 اۋدان، 2 قالادان مەملەكەت دارەجەلى قورعالاتىن 8 ورىن، ولكە دارەجەلى قورعالاتىن 35 مادەني مۇرا ورىنى، وبلىس دارەجەلى 12 ورىن، اۋدان-قالا دارەجەلى قورعالاتىن 667 ورىن تۇراقتاندىرىلدى، ءارى قورعاۋعا الىندى.

مىنە سونىڭ ىشىندە مەملەكەت دارەجەلى تاريحي، مادەني قالا-اۋدان اتاعىن العان، ۇلكەن قۇشتايداي مەملەكەت دارەجەلى تاريحي اۋىلى بار اۋدان – تەكەس. ماقالامىزدىڭ دا ايتپاقشى ويى وسى اۋداننىڭ مادەني مۇرالارى. 

تيانشان تاۋىنىڭ ورتا بولىگىنە ورنالاسقان كۇلتەلى مەكەن، تالىستاي تارتىلعان ءۇيسىن تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى سەگىز تاڭبالى شاھار، قاراجون، قاپسالاڭداي تاماشا تابيعاتى بار تەكتى مەكەن – تەكەس جادىگەرلىك ورىندارعا باي. ارحەولوگتاردىڭ اياعى مۇندا العاش رەت XX عاسىردىڭ ورتاسىندا تيگەن. 1962 جىلدان باستاپ تەكەس وڭىرىندەگى بايىرعى قابىرلار مەن كونە جۇرتتارعا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن باستاعان. تەكەس اۋدانىنان بايقالعان تورتكىل، سۋاسۋ، كوكسۋ كونە قالا قورعاندارى مەن بايىرعى جۇرتتارى، كۇلدىقورا، جاقانساي، اقتاس جارتاس سۋرەتتەرى مەن 70-كە تارتا سىنتاس، 6 بۇعىتاس جاڭا ەرادان بۇرىنعى نەشە مىڭ جىلدىققا جالعاسا، كوكسۋ بويىنداعى بوزادىر بايىرعى جول سورابى ۇيسىندەردىڭ وڭتۇستىك شىڭجاڭدى جالعاعان «ساحارا جىبەك جولىنان» دەرەك بەرەدى. جۇڭگو كولەمىندەگى ارحەولوگتار مادەني مۇرالاردى سىنتاس، بايىرعى قابىرلار، كونە جۇرت، جارتاس سۋرەتى، ورتەڭ، كونە قۇرىلىستار، بۇعىتاس، قازبا بۇيىمدار، كونە كىتاپتار، ساقتالعان مۇرالار، قۇلپىتاس دەپ كوپ تۇرگە ايىرىپ ءجۇر. ءبىز سول بويىنشا تەكەستىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك: 

1. تەكەستەگى بايىرعى قابىرلار

بايىرعى قابىردى قازاق توبە، وبا، بەيىت، مىقتىڭ ءۇيى، قورىم، ءۇيسىن قابىرلارى ت.ب. اتاۋمەن اتاعان، ىلە وڭىرىندە سوڭعى اتاۋ كەڭ تارالعان. جاپان دالاعا تىرلىگىندەگى تۇرار جايىن، قايتىس بولعانداعى بەيىتىن قالدىرعان قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپالار، ۇلىستار مەن بەكتىكتەر بۇل زاتتىڭ بۇگىن تاريحي مادەني مۇرا بولىپ قالارىن ويلاماعان بولسا كەرەك. تەكەستەگى بايىرعى قابىرلار قاراتوعاي اۋىلىنىڭ قاپشاعاي، ەشكىلىك؛ شيلىوزەك اۋىلىنىڭ اقتاس، قاڭعاي، مولالى قايقى، اتتىڭ تاۋى، اشا سىندى وڭىرلەرىندە ەدى. ءۇيسىن تاۋ باۋرايىنداعى ەشكىلىك بايىرعى قابىرلارى تەكەس اۋدانىندا تۇڭعىش رەت ارحەولوگتار جاعىنان قازبا جۇمىسى جۇرگىزىلگەن جادىگەرلىك ورىن ەدى. مۇنداعى 30 بايىرعى قابىر 1978 جىلى اشىلىپ، ودان كوپتەگەن مۇردەلەر مەن تاس، قولا، مىس، تەمىر بۇيىمدار قازىلىپ الىنعان. 2-رەتكى كولەمدى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىس 2003 جىلعى 150 بايىرعى قابىرعا بولعان تەكسەرۋ، شۇعىل قۇتقارۋ نەگىزىندە بولعان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايوندىق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنى مەن تەكەس اۋداندىق مادەني مۇرا مەكەمەسىنىڭ بىرلەسۋىندە لۋي ىنگۋو، چىن حۇڭحاي، جوۋ شاۋمين قاتارلى كاسىبي مامانداردىڭ باستاۋىندا بولدى. بۇعان تەكەس وزەنىنىڭ توعىزتاراۋعا وتەتىن جەرىنەن 3 سۋ قويمانىڭ ءتۇسۋى سەبەپ بولدى. مىنە وسى جۇمىسقا اۋداندىق مادەني مۇرا مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى باقبەرگەن قىزىرحان ۇلى دا قاتىناسىپ، قازبا قىزمەتىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان.

ۇلكەن جاعىنان ەشكىلىك بايىرعى قابىرلارى دەپ اتالاتىن بۇل قورىمداردىڭ قازىلعان بولەگى تەكەس وزەنىنىڭ توعىزتاراۋ اۋدانىمەن شەكارالاساتىن شىعىس اعارىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى بايىرعى قابىرلار ءوڭىرى ەدى. توپىراقتان ويىلعان نەمەسە توبەسىنە تاس جينالعان بايىرعى جادىگەرلىك ورىننىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ ديامەترى 42 مەتر، بيىكتىگى 3 مەتر 80 سانتيمەتر، ەڭ كىشكەنەسىنىڭ ديامەترى 7،5 مەتر، بيىكتىگى 50 سانتيمەتر، باسىم كوبى قاراتوعاي اۋىلىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنە ورنالاسقان. مۇنداعى قابىرلاردان كورىنگەن ەرەكشەلىكتەر: بىرىنشىدەن، بارلىق قابىردان ءبىر ادامنىڭ مۇردەسى عانا بار؛ ەكىنشىدەن، ادامنىڭ باسىن نەگىزىنەن باتىس وڭتۇستىككە قاراتقان؛ ۇشىنشىدەن، ادامنىڭ مۇردەسىنىڭ قاسىنا ەر ادام بولسا قانجار، پىشاق، فارفور ىدىس قوسىپ كومسە، ايەل ادامداردىڭ قابىرىنا مىس اينا، اعاش نە ءمۇيىز تاراق قوسا كومگەن. سونداي-اق باسىم قابىر ىشىنەن اتتىڭ نەمەسە قويدىڭ تاساتتىققا سويعان سۇيەگى بايقالعان، تابىلعان قۇم كۇبى، تەمىر ىدىستاردىڭ سوپاعى، دوڭگەلەگى، موينى ۇزىنى، ءبىر قۇلاقشالىعى، قوس تۇتقالىعى بار. كەيبىرىنىڭ توبەسىنە تاۋدىڭ ءتورتبۇرىش جالپاق تاسى ۇيىلسە، كەيىنىڭ ماڭايىنا وزەننىڭ مالتا تاسى اينالا تىزىلگەن. 

تەكەستەگى بايىرعى قابىرلاردىڭ تۇرىنە كەلسەك: باسىم كوبى قابىردى تىك قازىپ، سوسىن سىرتىن وزەن ارناسىنىڭ مالتا تاسىمەن قورشاعان، ال ورتاسىن توپىراقپەن تولتىرعان دوڭگەلەك ءپىشىندى توپىراق قابىرلار. بۇل تۇردەگىگە قاڭعاي قابىرلارى، قاراتوعاي ەشكىلىك قابىرلارى جاتادى. ال ەكىنشى قابىرلار تاۋدىڭ ءتورتبۇرىش، ۇزىنشاق تاستارىمەن جينالعان بايىرعى قابىرلار. مۇنداي قابىرلاردىڭ ماڭايىندا ءسوزسىز تاساتتىق ورىندارى بىرگە بولعان، بۇل تۇردەگى قابىرلار جازىق جەرلەردە بولماستان، قايتا تاۋدىڭ بيىگىندە، سايدىڭ ورتا بولىگىندە جولىعادى، سونداي-اق، قابىر ماڭايىنان تاساتتىق ورىن، جىلقى مەن قويدىڭ سۇيەگى كوپ بايقالعاندىقتان ارحەولوگتار مۇنى ساقتار ءداۋىرىنىڭ العاشقى مەزگىلىنە اپارادى. دەمەك، بۇل مەزگىل قولا داۋىرىنە تۋرا كەلگەندىكتەن مۇنداي بايىرعى قابىرلاردان مىس، قولا بۇيىمداردا بايقالعان. تەكەس اۋدانى شيلىوزەك اۋىلىنا ءتان اتتىڭ تاۋىنىڭ باسىنداعى 18 قابىر وسى داۋىرگە ءتان. ءۇشىنشى تۇردەگى بايىرعى قابىرلار سوپاقشا كەلىپ ورتاسى توپىراقپەن ۇيىلەدى، ماڭايى تاسپەن قورشالادى. بۇل تۇردەگى بايىرعى قابىرلار تۇرىنە قۇجىرتى اۋىلى ەشكىلىك بايىرعى قابىرلارى جاتادى. ءتورتىنشىسى، ءتورتبۇرىش تاس قابىرلار. بۇل تۇردەگى قابىردى عالىمدار جاڭا ەرادان بۇرىنعى 4 مىڭ نەمەسە 1 مىڭ جىلدىققا جاتقىزىپ ءجۇر، وسىنداي قابىر تەكەس مالشىلارىنىڭ قىسقى وتارى بوزادىردىڭ شىبىرلى دەگەن جەرىندەگى كوكسۋ وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا ورنالاسقان. كەيبىرى تىك ءتورتبۇرىش بولسا، كەيى ۇزىنشاق، ەڭ ۇلكەنىنىڭ ەنى مەن ۇزىنى 15 مەتر. مۇنداي قابىرلار ىلە وڭىرىندە ىلۋدە ءبىر كەزدەسەدى. ونىڭ ۇقساس تۇرلەرى بۇراتالا ادىنشول بايىرعى ءتورتبۇرىش قابىرلارى مەن التاي قالاسى شەمىرشەكتەگى مىقتىڭ ۇيلەرى. 

2. تەكەستەگى سىنتاستار

تەكەستەگى سىنتاستاردىڭ سانى مول، مازمۇنى ءارقيلى، جاسالۋى ەرەكشە. قازىرگە دەيىن اۋدان كولەمىنەن 70-كە تارتا سىنتاس بايقالىپ، ونىڭ 56-سى اۋداندىق مۇراجاي اۋلاسىنان ورىن السا، قالعانى اۋىل-قالاشىقتا، جەكەلەردىڭ قولىندا ساقتاۋلى ەكەن. بۇل سىنتاستار نەگىزىنەن قارادالا، قۇشتاي، سارعوبى، قاراتوعاي، كوكتەرەك، قاراعاندى، قاپسالاڭ، شولاقتەرەك، اقجازىق سىندى جەرلەردەن تابىلعان. قازاقتىڭ ءتورت ماۋسىمدا قاسقايىپ تۇرعان، قاس ونەردىڭ بەلگىسى بولعان ادام ءمۇسىندى تاستار دەرلىك ورنىنان اۋىستىرىلعان. اۋدان كولەمىندە ءقازىر ءوز ورنىنان قوزعالماعان سىنتاس جوق. جوعالۋدىڭ، ۇرلانۋدىڭ، ءبۇلىنۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اۋداندىق مادەني مۇرا مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مۇراجاي اۋلاسىنا جيىپ ساقتاپ وتىر. «ەشتەن كەش جاقسى» دەيدى حالقىمىز، امان قالعانىنا قۋانىپ، مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، جاپا ماشاقاتپەن جيناپ، تەرگەنىنە العىس ايتپاي تۇرا المايسىڭ. 

اۆتونوميالى رايوندىق مۇراجاي مەكەمەسىنىڭ پروفەسسورى، ارحەولوگ ۋاڭ بو مىرزا «ساحارا سىنتاستارى» اتتى ەڭبەگىندە، شىڭجاڭداعى سىنتاستاردى 4 تۇرگە بولگەن ەدى. ال تەكەستەگى سىنتاستار سوڭعى 3 داۋىرگە ءتان دەپ كەسىپ ايتۋىمىزعا بولادى، ياعني جاڭا ەرادان بۇرىنعى 700 جىلدان جاڭا ەرانىڭ VI عاسىرىنا دەيىنگى ۋاقىت. بۇل داۋىرگە 1991 جىلى سارعوبىدان تابىلعان بيىكتىگى 82 سانتيمەتر، ەنى 37 سانتيمەتر، قالىڭدىعى 23 سانتيمەتر سىنتاس؛ شولاقتەرەك اۋىلىنان تابىلعان بيىكتىگى 40 سانتيمەتر، ەنى 28 سانتيمەتر اقجازىق سىنتاسى، قارادالا اۋىلى قۇمتوبە قىستاعىنداعى ما فاميليالى دۇنگەن اقساقالدىڭ قوراسىنداعى بيىكتىگى 70 سانتيمەترلىك، ەنى 35 سانتيمەترلىك سىنتاس جاتادى. مۇنىڭ ءبارى الاسا مايدا تاسقا قىرۋ ارقىلى جاسالعان. جانە ءبىر ەرەكشەلىك تەك ادام بەتىن عانا تۇسىرگەن. 

ەكىنشى ءداۋىر. جاڭا ەرانىڭ VI عاسىرىنان IX عاسىر ارالىعى. مىنە بۇل قىتايدىڭ تاڭ داۋىرىنە تۋرا كەلسە، ورتا ازيانىڭ تۇرىكتەر داۋىرىنە ءدال تۇسەدى. جەر تالاسى مەن ەل بيلىگى، مەملەكەت تەرريتورياسىن كەڭەيتۋدى عانا ويلاعان تۇرىكتەر تەك اتتىڭ تۇياعى جەتىپ، نايزانىڭ تىرەلگەن جەرىنە دەيىن دەس بەرمەي ۇلان-بايتاق جەردى يەمدەنەدى. اتا-بابانىڭ ەرلىگى مەن ەلدىگىن عانا جىرلاعان حالىق اتى اڭىزعا اينالعان ادامداردىڭ ءبارىنىڭ باسىنا سىنتاس ورناتتى، بالبال تۇرعىزدى. بۇل داۋىردە سىنتاس جاساۋدىڭ ءداستۇرى ۇزارىپ، ءادىسى مولايىپ، ادەمىلىگى ارتقان ەدى. باتىر تۇلعالى، وڭ قولىنا توستاعان نە كەسە كوتەرىپ، سول قولىمەن قانجار نە قىلىشتى ۇستاعان سۇستى بەينەلەر تۇركى قاعاناتىنا ءتان سىنتاستار بولماق. ماسەلەن: تەكەس اۋدانى قاراتوعاي اۋىلىنان بايقالعان تالدىبۇلاق سىنتاسى، ءقازىر ىلە وبلىستىق مۇراجايدا تۇرعان بيىكتىگى 1،12 مەتر، ەنى 50 سانتيمەترلىك قۇشتاي سىنتاسى، كىشى قۇشتايدان تابىلعان 5 سىنتاس، جىلقى فيرماسى ماڭىنان تابىلعان بيىكتىگى 80 سانتيمەتر، ەنى 40 سانتيمەتر، باس جاعى بۇلىنگەن سىنتاس انە سول تۇركى قاعاناتىنا ءتان جادىگەرلەر بولىپ ەسەپتەلىنەدى. 

3ء-داۋىر بولسا جاڭا ەرانىڭ IX عاسىرىنان XI عاسىرىنا دەيىنگى ارالىق، بۇل ءداۋىر تۇركى قاعاناتىنىڭ سوڭعى جىلناماسىنا كەرەي، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، قاڭلى، قاراقىتاي داۋىرىنە تۋرا كەلسە كەرەك. بۇل داۋىردەگى سىنتاستار سيدام، كوركەم بولعان. مۇسىنشىلىك ونەردىڭ دامىپ، كوركەيگەن كەزىنە تۋرا كەلەدى. شولاقتەرەك اۋىلى شيپاحانا اۋلاسىنان تابىلعان سىنتاستى، كوكتەرەك اۋىلى شۇبارتال سىنتاسى وسى داۋىرگە ءتان، مۇنداي سىنتاستىڭ جاسالۋى كوركەم، ادامنىڭ بەس مۇشەسى تولىق، جايى كەلسە، قاسى، قۇلاعى ءتىپتى سىرعاسىنا دەيىن ويىپ تۇسىرگەن. باسىنداعى ءتاجىسى، ايەل ادام بولسا ۇزىن شاشىن دا قاعىس قالدىرماي تاماشالاپ ويعان. كەيبىرى قاپسىرما تون كيسە، كەيبىرى جاعالى شاپان كيگەنى مەن مۇندالايدى. 

3. تەكەس اۋدانىنداعى بۇعىتاستار

بۇعىتاستىڭ باسقا تاستان ەرەكشەلىگى – وندا بۇعىنىڭ بەينەسى بولعاندىعىندا. الەمدە بۇعىتاستى 3 تۇرگە بولەدى. 1-تۇردەگىسى بۇعىنىڭ بەينەسى تۇسىرىلگەندەرى. ونى عىلىمي اتاۋدا «وكىلدىك بۇعىتاس» دەپ اتايدى. 2-تۇردەگىسى جوعارى جاعىندا ءبىر دوڭگەلەك، ورتاسىندا ءۇش قيعاش سىزىق، تومەن جاعىندا قانجاردىڭ بەلگىسى بار. مۇنى «وكىلدىككە جاتپايتىن بۇعىتاس» دەپ اتايدى. 3ء-تۇرى «ەۋروپا-ازيا بۇعىتاسى». تەكەس اۋدانىنان قازىرگە دەيىن 6 بۇعىتاس تابىلعان. مۇنىڭ ۇشەۋى ءقازىر اۋداندىق مۇراجاي اۋلاسىندا تۇر، قالعانى اقتاس جايلاۋى سىندى جەرلەردەگى ءوز ورنىندا. نەگىزىنەن بەتىندەگى ورنەكتەر دوڭگەلەك، سىزىق، قانجاردان بولماسا قالىڭ بەدەردەن قۇرالعان.

4. جارتاس سۋرەتتەرى مەن ۇڭگىر ويمالارى

پەتروگليف دەپ اتالاتىن بۇل جادىگەرلىكتىڭ تەكەستە ورنالاسۋ ايماعى، مازمۇنى، كولەمى، ءداۋىرى ءارقيلى، نەگىزىنەن قاراتوعاي اۋىلى التىنمالى قىستاعى كوكىلدى ساي شايزا اقتاسى جارتاس سۋرەتى، قارادالا اۋىلىنا قاراستى كۇلدىقورا جارتاس سۋرەتى، كوكسۋ اۋىلى اسكەري جىلقى فيرما جارتاس سۋرەتى، قۇجىرتى اۋىلى تەرەكتى ساي سۇلۋ شوقى جارتاس سۋرەتىن ايىرىقشا اتاۋعا بولادى. اسىرەسە قاراتوعاي اۋىلىنا قاراستى اقتوعاي قىستاعى جاقانسايداعى قارا رەڭدى جارتاس سۋرەتى شىڭجاڭنىڭ باسقا جەرىندە جوق، قىتايدا سيرەك كەزدەسەتىن ەرەكشە جارتاس سۋرەتى. ونداعى ارقار، بۇعى سىندى ءتۇز حايۋاندار سۋرەتىنىڭ قارا ءتۇستى بوياۋمەن تاسقا تۇسىرىلگەن تاماشا بەينەسى اركىمدى دە تاڭ قالدىراتىندىعى ءسوزسىز. سونداي-اق شيلىوزەك اۋىلىنىڭ اقتاس جايلاۋىنداعى ۇڭگىردەگى رەڭدى سۋرەت ىلە وڭىرىندەگى العاش بايقالعان پەتروگليفتىڭ تىڭ ءتۇرى بولىپ تابىلادى. 

رەڭدى ۇڭگىر سۋرەتى التاي قالاسى قىزىلتاس اۋىلى ءدوڭبۇلاق، قابا اۋدانى سۇڭقارۇياسى دەگەن جەرلەردەن بايقالعان ەدى. جارتاس سۋرەتىن زەرتتەگەن عالىمدار مەن ارحەولوگتار ۇڭگىر رەڭدى جارتاس سۋرەتىنە جولىقسا بولدى ءۇش جادىگەرلىكتى بىرلەستىرىپ زەرتتەيدى، ونىسى:  «ۇڭگىر جارتاس سۋرەتى بار جەردە ءسوزسىز تاساتتىق ورنى بولادى دا، ونىڭ ماڭايىندا ءسوزسىز بايىرعى قابىر تابىلادى» دەيدى. مىنە بۇل ارحەولوگتاردىڭ ايتىپ جۇرگەن 三位一体 زەرتتەۋ ءادىسى. 

اقتاس ۇڭگىر سۋرەتىنە 2009 جىلى تۇڭعىش رەت، 2013 جىلى 13 قاراشادا  تاعى ءبىر رەت باردىم. تەرەڭدىگى 7 مەتر، ەنى 3 مەتر، بيىكتىگى 2 مەترلىك بۇل ۇڭگىر بايىرعى ادامداردىڭ تۇراعى بولعانى ءسوزسىز. وندا ءبىر تاۋەشكىنىڭ جانە بەيمالىم نارسەنىڭ سۋرەتتەرى بەينەلەنگەن. ۋاقىتتىڭ ءوتۋى، تاريحتىڭ اۋناۋىمەن كوپ سۋرەت كونەرگەندەي تۇرادى. اسىرەسە ۇڭگىر ءىشىنىڭ شىعىس جاق قابىرعاسىندا، ءتور جاق توبەسىندە تاعى ءبىر دەنەنىڭ سۇلباسى مەن مۇندالايدى. وكىنەرلىگى ماڭايىنان بايىرعى قابىردى جولىقتىرا المادىق. بالكىم، قيا بەتتەگى تاۋ ۇستىنە ورنالاسقاندىقتان بولار. ەگەر ارحەولوگيالىق ارناۋلى زەرتتەۋ جاسالسا كوپتەگەن دەرەك كوزدەرى اشىلاتىنىنا كامىل سەنەمىن. 

تەكەس اۋدانىنداعى جارتاس سۋرەتتەرىنەن ارقاردىڭ، جىلقىنىڭ، بۇعىنىڭ، ادامنىڭ، قاسقىردىڭ، ەشكىنىڭ كەسكىنىن كورۋگە بولادى. اسىرەسە بوزادىرداعى كونەي سايىنىڭ اۋزىنان باتىسقا قاراي 500 مەتر جەردەگى قارا تاستاعى ۇيرەكتىڭ سۋرەتى وتە تاماشا بەينەلەنگەن. بۇدان بولەك كوكسۋ سۋ-ەلەكتر ستانسياسىنىڭ ماڭىنداعى جارتاس سۋرەتىندە اڭ اۋلاعان ادامداردىڭ، بالىقتىڭ، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان شارۋالاردىڭ سۋرەتى تاماشا بەينەلەنگەن. قاراپايىم ادىسپەن قارا تاسقا قيىندىقپەن قاشالعان ءومىر كارتينالارى قازاقتى قۇراعان بايىرعى رۋ-تايپالارىمىزدىڭ، عۇن-ساقتىڭ، ۇلى ءۇيسىن بابالارىمىزدىڭ تۇرمىسىنان دەرەك بەرىپ، تاريحىنان ءتىل قاتقانداي. 

5. بايىرعى جۇرتتار مەن قورعاندار

تەكەستەگى بايىرعى جۇرت، كونە قالا ورنى دەسە بولدى بىردەن بوستان كونە قورعانى ەسكە تۇسەدى. شىڭجاڭ قازاقتارىنان شىققان تاريحشى، عالىمدار بۇل قورعاندى «تورتكىل» دەپ اتاپ ءجۇر. ءاسىلى بۇل قورعاننىڭ كولەمى قازىرگىسىنەن ۇلكەن بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى ماڭايىنداعى ءوندىرىس ورىندارى، تۇرمىسقا قاجەت وزەن-سۋ، نۋ ورمان-توعاي تىرشىلىكتىڭ تىنىسى ىسپەتتى. قورعان تەك مانساپتىلار مەن اكىمدىك يەلەرىنىڭ تۇراعى بولعان، ال حالىق وسى ماڭدى نەگىز ەتىپ قونىستانعان. كونە قورعاننىڭ ىشىنەن تابىلعان بۇيىمدار جادىگەرلىكتىڭ ۋاقىتىن بىرەر عاسىرعا جەتەلەيدى. ءقازىر شىڭجاڭ تاراپىنان قورعالاتىن مادەني مۇرا اۋداندىق مادەني مۇرا مەكەمەسى جاعىنان قورعالىپ، قورشالىپ وتىر. قورعاننىڭ شىعىس وڭتۇستىك جاعىنداعى تامى تولىق ساقتالعان دا، باتىس بولىگىندەگى قورعانى تەك تومپەشىك بولىپ قالعان. سونداي-اق تاريحي ورىننىڭ باتىس جاقتا ءبىر بولىگى ەگىس اتىزىنا كەتكەندىگى مەنمۇندالاپ تۇر. بالكىم بۇل قورعان قوس تامنان قۇرالعان بولۋى مۇمكىن. قورعان ورتاسىندا قازىلعان توعامنىڭ جۇلگەسى بار. 

تەكەس اۋدانىنداعى ەرتەدەگى ادامدار تىرشىلىك ەتكەن جانە ءبىر ورتا «سۋاسۋ بايىرعى جۇرتى». ءبىزدىڭ بۇل جەرگە بارعان كەزىمىز 2013 جىلدىڭ قاراشا ايى ەدى. تاۋ بەتكەيىنە ورنالاسقان كونە جۇرتتىڭ جۇلگەسى ساقتالعان ەكەن. قورعان ىشىنەن قىش ىدىس سىنىقتارىن، كونە قورعاننان قالعان كىرپىش قالدىقتارى كوپ كەزدەسەدى. بۇل ورىن جەر بەتىنەن 3-4 مەتر بيىكتىكتەگى تەكشەنىڭ ۇستىنە سالىنعاندىعى بىردەن بەلگىلى. قورعانىڭ شىعىس وڭتۇستىگىندە ءبىر قانشا ءۇيسىن قابىرلارى بار. جەرگىلىكتى حالىق بۇل جەردى بايىرعى بۇدحانانىڭ ورنى دەپ اتايدى ەكەن. 

6. تەكەستەگى بايىرعى جول سورابى

ءتاڭىر تاۋىن كەسىپ وتەتىن بايىرعى جول سورابىنان موڭعولكۇرە اۋدانىنداعى مۇزارت اسۋى، كۇنەس اۋدانىنداعى جۇلدىز اسۋى بولسا، ءۇشىنشىسى تەكەس اۋدانىنا قاراستى اقداۋان اسۋى. مۇنىڭ ىشىندە تاريحى ەڭ ۇزاعى دا وسى اقداۋاندى اسىپ وتەتىن بايىرعى ءۇيسىن جولى. 

7. تەكەس اۋدانىنان تابىلعان بۇيىمدار

اۋدان كولەمىنەن بايقالعان كونە بۇيىمداردىڭ باسىم بولىگى بايىرعى قابىرلار مەن كونە جۇرتتان تابىلسا، جانە ءبىر بولىگى ەل اراسىنان، بۇقارا قولىنان جينالعان. نەگىزىنەن تەمىردەن، مىستان، سۇيەكتەن، التىننان، تاستان، تەرىدەن، اعاشتان جاسالعان زاتتار. اسىرەسە مىس كەتپەن، مىس پىشاقتار، مىس ۇزەڭگى، مىس بەلبەۋ وتە كوركەم جاسالعان. سونداي-اق ءۇش ەشكىنىڭ باسى بار التىن سىرعا سول داۋىردە جاساعان ادامداردىڭ شەبەرلىگىن، التىن وڭدەۋ تەحنيكاسىنىڭ جوعارى ورەدە ەكەندىگىن ەرەكشە ايگىلەيدى. 

ىلە القابى – ەرتەدەگى ۇيسىندەردىڭ مەكەنى. (ورتەكەس دەپ اتالاتىن) موڭعولكۇرە  اۋدانىنىڭ شاتى وزەنى مەن تەكەس وزەنى قۇيىلىسىندا ەرتەدەگى ۇيسىندەردىڭ جازدىق قىزىل ورداسى قازىردە ءوز بەلگىسىن جوعالتپاي تۇرعانى انىق. 2 مىڭ جىلدىق تاريحقا يە وسى ءۇيسىن كونە جۇرتىندا نە ءبىر ۇلكەن ءۇيسىن قابىرلارى كوزگە تۇسەدى. موڭعولكۇرە اۋدانىنان وڭتۇستىككە قاراي 60 نەشە كيلومەتر جۇرسەڭىز، اقاياز اڭعارىنا كىرە بەرىستەگى اقاياز وزەنىنىڭ باتىس قاباعىنداعى «سىنتاس» دەگەن جەردەگى قالىڭ ءۇيسىن قابىرلارى ىشىنەن ءبىر قابىر ۇلكەن ءارى سىرتى ارىق-توعانمەن قورشالعان ەرەكشەلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. بۇل ءۇيسىن قابىرىنىڭ ديامەترى 25 مەتر بولىپ، سىرتقى ديامەترى 50 مەترلىك دوڭگەلەك ءپىشىندى ورمەن (توعانمەن) قورشالعان، باتىس جاعىنان كىرىپ-شىعاتىن جول، ياعني ەسىك شىعارىلعان. بۇل قابىر تۇرعان توبەدەن كۇللى ورتەكەس الابى تولىق كورىنەدى. وسى ەرەكشەلىگىنە قاراعاندا بۇل ءۇيسىن قابىرى ەمەس، ءۇيسىن قاراۋىل ورنى، ءۇيسىن جاساۋىلدارىنىڭ ورداسى دەسە بولعانداي...  

قۋاندىق كوبەن ۇلى 

6alash ۇسىنادى