ۇلتتىق يدەولوگيا نەگىزى حالقىمىزدىڭ ان-كۇيى تابيعاتتىڭ وزىنەن الىنىپ وتىر
ءبىز جاڭا، ءادىل، جارقىن بولاشاققا قادام باسىپ بارامىز. جاھاندانۋ ءۇردىسى بەلەڭ العاندا دا قازاقى مەنتاليتەتىمىزدى ساقتاۋ پارىز. حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى – ءبارى تىرشىلىك اتاۋلىمەن تىعىز بايلانىستى. ونەردىڭ ءوزىن ءومىر دەپ تۇسىنگەن. وسىعان وراي ۇلتتىق ونەرىمىزدى دارىپتەۋشى، بەلگىلى كۇيشى ارشىن كاسىمبايۇلىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
مۇرالارىمىزدى ءوزىمىز قادىرلەپ، دامىتۋىمىز قاجەت
– قازاق ونەرى ارقىلى ءوز يدەولوگيامىزدى، ءداستۇر-سالتىمىزدى وسكەلەڭ ۇرپاققا ناسيحاتتاي الامىز با؟
– ارينە! ءبىز ونەر ۇعىمىن كەڭەيتىپ ايتقانىمىز ءجون. بۇنىڭ اياسىن تارىلتىپ قارامايىق. بۇعان بارشاسى كىرەدى. جىكتەپ ايتار بولساق، جۇرتىمىزدىڭ تۇرمىس-سالتى، ءسوز ونەرى – بارلىعى ەنىپ كەتەدى.
قازاق ونەرىن مەملەكەت پەن حالىق بولىپ بىرلەسىپ جولعا قويۋ قاجەت. ونى جەكەلەگەن توپتار، جالعىز ادام جاڭعىرتا قويماس. نە بولماسا بىرەر مەكتەپتىڭ جۇمىسى ەمەس. ول ءۇشىن زور قاجىر-قايرات كەرەك. بۇل تەك قانا ەتنوگراف، فولكلورتانۋشى، جازۋشىلار اينالىسسىن دەگەن قاعيدا بولماۋى ءتيىس. ەل-جۇرت بولىپ بىرلەسىپ بولاشاق ءۇشىن وسى سارابدال ءىستى اتقاراتىن بولساق، اسىعىمىزدىڭ الشىسىنان تۇسكەنى دەپ ءبىلەمىز. سوندا عانا وسكەلەڭ ۇرپاققا ناسيحاتتاي الامىز. سونى جاستارىمىز بويىنا ءسىڭىرىپ، وي-ەلەگىنەن وتكىزەدى. ودان ارى دامىتاتىن بولادى. قولدا بار جاۋھار مۇرالارىمىزدى ءوزىمىز قادىرلەپ، دامىتۋىمىز قاجەت.
– جالپى كۇيشىلىك قاي كەزەڭدە پايدا بولعان؟
– كۇيشىلىك ونەر قازاق دالاسىندا ىقىلىم زاماننان بەرى قازاقتىڭ تۇرمىسىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى. كۇي اڭىزى اۋىزدان- اۋىزعا، كۇي كۇمبىرى قۇلاقتان-قۇلاققا ءوز ءداۋىرىنىڭ كۇيشىلىك مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ، ەرەكشە ورىنداۋشىلىق ارقىلى جەتىپ وتىرعان. جەر-جاھانداعى تابيعاتپەن ەگىز ۇلت قازاق دەر ەدىم. وسىلاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. ءبىزدىڭ ان-كۇيىمىز تابيعاتتىڭ وزىنەن الىنىپ وتىرعان. ءحىح عاسىردان بەرى عانا قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ حاتتالىپ كەلەدى. ەتنوگراف عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «كۇي اڭىزى» دەگەن ەڭبەگى بار. سوندا ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلىپ جازىلعان. كۇي قازاق دالاسىندا وزىمەن بىرگە بىتە قايناسىپ جاتىر.
التاي–ىلە–تارباعاتاي – ۇلكەن مەكتەپ
– ۇمىت بولعان كۇيلەردى قايتا جانداندىرۋعا بولا ما؟
– بۇل – وزەكتى ماسەلە. سانادان جوعالىپ، ءبىرلى-جارىم كىسىلەر عانا بىلەتىن كۇيلەر بار. ارعى بەتتەگى اعايىن وزدىگىنشە زەرتتەپ ءجۇردى. ءبىراق ءوز ۋاقىتىندا قازاق ەلىنە جەتپەدى. بۇگىندە زامان وڭالدى. الىس-بەرىس، قارىم-قاتىناس تۇزەلدى. ەندىگى كەزەكتە ويدا تۇرعان يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز. شىڭجاڭ قازاقتارىندا التاي–ىلە–تارباعاتاي ءۇلكەن مەكتەپ بولىپ قالىپتاسقان. سول جەردەگى قازاعىمىزدىڭ قوڭىر كۇيلەرىن اتامەكەنگە جەتكىزۋگە بارىنشا جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. ياعني بارلىعىن جۇيەلەپ، نوتاعا حاتتاپ، اۋديو نۇسقاسىن قۇراستىرۋ كەرەك. سونى دومبىرامەن ورىنداپ، جاڭعىرتا بەرسەك دەيمىز. وسى ىستەردى سارالاپ، قازاقتىڭ رۋحاني قازىناسىنا قوسساق دەگەن نيەتتەمىز. بۇل ءاربىر ازاماتتىڭ بويىنداعى بورىشى دەپ ويلايمىز. سونىمەن قوسا، ءپاتريوتيزمدى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرعانىمىز بولار ەدى.
– اسپاپتى قالاي تاڭدايسىز؟
– ەندى بۇل جاعىنا اسا ءمان بەرىپ، عىلىمي جاعىن قازبالامايمىن. ءار مامان ءارءتۇرلى ايتىپ، ءتۇرلى باعا بەرەدى. بىرەۋلەر قالاق دومبىرا دۇرىس دەسە، كەيبىرى بەلگىلى ءبىر اعاشتان جاساۋ، شاناعىنا ءمان بەرۋ قاجەتتىگىن ايتادى. مەن ونداي ءبىر ۇستا ەمەسپىن. 20 دومبىرا تۇرسا، ماعان ءوزى كورىنەدى. وزىمە جاقىنىن سەزەمىن، كوزىمە ءبىردەن تۇسەدى. ءسويتىپ، ۇناعانىن الامىن. دىبىسىن تەكسەرمەسەم دە، تاڭداعانىم جاقسى بولىپ شىعىپ جاتادى.
ماسەلەن، قالاق دومبىرانى ءداستۇرلى انگە پايدالانادى ەكەن. شەرتپە كۇيگە دە پايدالانۋعا بولادى. ءقازىر ۇلتتىق اسپابىمىزدىڭ ءتۇرى كوپ. بۇرىن اباي، جامبىل، كەيىن ارقا دومبىراسى دەپ بولەتىن بولدى. ولار ءوزارا ۇندەستىككە جىكتەلەدى. انگە كەلەتىندەرى بولادى. توكپە، شەرتپە كۇيدىكى باسقاشالاۋ بولىپ كەلەدى. ال ەلەكتروندى دومبىرا كۇيگە جارامايدى. قانشا دەگەنمەن ەلەكتر توگى ۇنگە تەرىس اسەر ەتەدى. ءبارىبىر دىبىس بوياۋىن اعاش اسپابىنداي بەرە المايدى عوي. ونى ساحنانىڭ تۇرلەنۋىنە پايدالانۋعا بولاتىن شىعار. قازاقي ءۇندى ەلەكتروندى دومبىرا شىعارا المايدى.
كۇيدى تەك دومبىرامەن ورىندايدى دەگەن جاڭساق پىكىر. بابامىز قورقىت اتا قوبىزبەن كۇي تارتقان عوي. اتاقتى سىبىزعىشى قايراقباي شالەكەن ۇلى سىبىزعى كۇيلەرىن شەرتكەن. ونىڭ نەمەرەسى زامانبەك دومبىراعا اينالدىرعان. ءبىراق ورىندالۋ رەتى ءار باسقا بولادى. دەگەنمەن، بارشاسى كۇي بولىپ سانالادى.
اتى شىققان كۇيلەردى عانا ەفيردەن بەرە بەرمەيىك...
– كۇمبىرلەگەن كۇي ونەرىنىڭ قۇدىرەتىن سەزىنەتىن جاس ۇرپاقتى قالاي قالىپتاستىرامىز؟
– جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ – قاجىرلى ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. ونى سوزبەن ايتۋ وڭاي، ىسپەن دالەلدەۋ قيىن. دەسە دە، ۇرپاق ءتاربيەسىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن قۇندىلىقتار جەتەرلىك. باسقانى بىلاي قويعاندا، تۇپكى نەگىزگە باۋلۋ شارت. بۇل ارادا بىزگە تاپتىرماس قۇرال، ول – ۇلتتىق قۇندىلىقتار. سونىڭ ىشىندەگى اسەمى – كۇي. ءبىر ويدى ءتۇرتىپ وتەيىن. دومبىرانى قولعا الىپ عاجاپ شەرتەمىز. نەبىر ورىنداۋشىلاردىڭ ساۋساقتارى جۇيتكىپ تارتىپ وتىرادى. سونىڭ ارقاسىندا تەك ەكپىندەتىپ ورىندالعانداردى قۇدىرەت دەپ تۇيسىنەتىن بولىپ الدىق. كوپتىڭ كوزى سوعان ۇيرەنىسىپ قالدى. بۇل ءبىر جاق قىرىنان عانا سەزىنۋگە جاردەمدەسەدى. تۇپكى مايەگى استارىندا قايناپ جاتىر.
كۇي – شەرتپە، توكپە، ىلمە دەپ بولىنەدى. تەرمە كۇيلەر دە بار. وسىنىڭ بارلىعىن تەرەڭ ۇعىناتىن جاستاردى قالىپتاستىرعان دۇرىس. سودان كەيىن وڭىرلەرگە قالايشا، نەندەي سەبەپتەن بولىنگەندىگىن ءاربىرىمىز اڭداپ وتىرساق دەيمىز. دالىرەك ارقا، جەتىسۋ، ماڭعىستاۋ، سىر ءوڭىرى، شىعىس، باتىس قازاقستان جانە ت.ب. دەپ بولىنە بەرەدى. ءبىر ولقىلىقتى بايقاپ ءجۇرمىز. كوبىنە راديو، تەلەارنالاردان بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ اتى شىققان كۇيلەرىن ەفيردەن بەرە بەرەدى. وزگەسىن تاڭداۋعا زاۋقى بولماي ما، ۇيرەتۋشىلەر ۇيرەتپەي مە، ايتەۋىر قايتالاي سالادى. ال نەگىزى قانشا مەكتەپ بار، سونىڭ ءبارىن حالىققا جەتكىزۋ قاجەت. ونىڭ شىعۋ تاريحىن، ءداستۇرىن تۇسىندىرەيىك. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ زەردەسى كەڭ، ورەسى جوعارى. قاي ونەردى بولسىن قاعىپ الۋعا بەيىم، ۋاقىتى، ەنەرگياسى جەتەدى. سوندىقتان ەل مەن جەرگە بولىنبەي، اركىم ءوز جاعىنا تارتىپ دارىپتەمەي، جالپى ورتاق جادىگەر دەپ قاراعان ءجون. مىنە، وسى ايتىلعاندار ورىندالسا، قازاق دالاسىنىڭ بارلىق كۇي ونەرىن ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرە الامىز.
– شىعارماشىلىقتا نەندەي وزگەرىستەر بار...
– البەتتە ونەر ادامى بولعاندىقتان تىنىمسىز ەڭبەك، ىزدەنىس قاجەت. سوندا العا قويعان ناتيجەگە قول جەتەدى. ءبىرقاتار وي- پىكىرلەرىمدى تارقاتىپ ايتايىن.
ءحىح عاسىرداعى، ودان بۇرىنعى ونەرپازداردىڭ كۇيلەرىن تىڭداپ، ەستىپ وستىك. اتا- بابامىزدىڭ داعدىسىن باعامدادىق. ۇستازدارىمىزدان تاعىلىم الدىق. ورىنداۋشى رەتىندە وزىمىزگە قاجەتتىنى الا بىلدىك. ورتا جاسقا تاياعان سوڭ ءبىراز تولعانا باستايدى ەكەنسىڭ. ءوزىم دە وسى ونەردى دامىتسام دەپ ويلانىپ ءجۇرمىن. وسىعان ساي ءبىرقاتار ويلار مازالايدى. بىرەۋلەر قالاي ولاي ويلاندىڭ دەۋى مۇمكىن. مەنىكى كوبىنە «ارناۋ كۇيلەرگە» نەگىزدەلگەن. وسى جاعىنا اسا ءمان بەردىم. نەگىزى ناسيحاتتالۋى از، ەندى زەرتتەلىپ جاتقان تۇلعالارعا نازار بۇرايىق. جانرلارى ارقىلى تالداپ، كوپشىلىككە تانىتايىق. وسىعان دەيىن كۇي ارنالماعان تۇلعالارعا كۇي ارناسام دەگەن وي تۋدى. حح عاسىردا اكەم شىڭجاڭ قازاقتارى اراسىندا سوڭعى سال-سەرى اتالعان. ول كىسىنى سول جاقتىڭ جۇرتى تانىعانىمەن، اتاجۇرتتاعىلار تولىق تاني بەرمەيدى. بىرەر كۇيى جەتكەنمەن، تولىق بىلە بەرمەگەندىكتەن ارناعىم كەلەدى.
كەيبىرەۋ «اتا تۇلعا» كىمگە ارنالعاندىعىن سۇراپ جاتادى. سوندا شەجىرەسىن ايتىپ بەرەمىن. 2006 جىلى وسىندا كوشىپ كەلگەندە تالدىقورعاندا اقىن سارا دەيتىن اۋىل بولعان. سول كەزدە اپامىزعا ارناپ «اقىن سارا كۇيى» تۋعان-تۇعىن. سوسىن ەر جانىبەك باتىردى بىلەرسىزدەر. قازاق ەلىندە 300 جىلدىعى اتالىپ ءوتتى. ءوزىم دە «ەر جانىبەك كۇيىن» شىعاردىم. ابىلاي حان تۇسىندا قوجابەرگەن دەگەن ەڭ سەنىمدى باتىرى بولعان. ول دا حاننىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن العان. ونى دا ناسيحاتتاپ «قوجابەرگەن جورىعىن» شىعارعانبىز. جۇڭگو قازاقتارى اراسىندا اقى تولەنشى ۇلى دەيتىن كەمەڭگەر، اعارتۋشى كىسى ءومىر سۇرگەن. وسى اتامىزدىڭ ەسىمى جالپىعا تانىمال بولسا دەيمىز. سونداي الپاۋىت تۇلعالارعا كۇي جازۋ ويدا تۇر. وسى جىلدىڭ 26 مامىرىندا «وتىرار سازى» وركەسترىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىق كەشىمدى وتكىزدىم. ءتاپ-تاۋىر وتكەن سياقتى. كورەرمەندەر جاقسى قارسى الدى. جۇرت كەشتىڭ ارقاسىندا تالاي دۇنيەمەن قانىققاندىعىن ايتتى. وسىنىڭ ءوزى ونەرگە ۇلكەن ۇلەس دەپ ويلايمىن.
– ءداستۇرلى انشىلەرگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– ويلانىپ قاراسام، ءار ءداۋىردىڭ وزىندىك ەرەكشە دارىنمەن تۋاتىن ادامى بولاتىن كورىنەدى. سولاي توپشىلايمىن. ءبارى بىردەي انشى-كۇيشى بولا بەرمەيدى. سونىڭ ىشىندە بىرەۋىنە داريدى. باياعىدا قايرات بايبوسىنوۆ اعالارىمىزدان كەيىن ءداستۇرلى ءانشى جوق پا دەپ ويلاناتىنمىن. سودان سوڭ جويىلىپ كەتە مە دەپ تە قورىقتىق. سويتسەم، ولاي ەمەس ەكەن. بۇگىندە ەركىن شۇكىماندى تىڭداپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى ولمەگەن ەكەن عوي دەپ قۋانىپ قالدىق. قاجىبي قوستىباي ۇلى جاقسى ونەر كورسەتىپ كەلە جاتىر. ول ەركىننىڭ ۇستانىمىن ۇستانسا، جولىمەن جۇرسە، جالعاسىن تابادى. كەيبىرەۋلەر ەستراداعا كەتىپ جاتىر. قازاق وندايلاردى «جورعاسىنان بۇزىلعان» دەپ ايت ا د ى . د ءا س ت ءۇ ر ل ءى ك ءۇ ي ش ءى ل ءى ك ت ە ن د ە اۋىساتىندار تابىلادى. ولاردى زاماننىڭ تالابىنا ساي ءانشى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، زامان سونى تالاپ ەتەدى. ەستراداعا قاراي بەيىمدەيدى. قارا دومبىرانى جانىنا سەرىك ەتىپ ساقتاپ قالعاندار، ءداستۇرلى ونەرىمىزگە زور سەپتىگىن تيگىزەدى. بولاشاقتان، جاقسىلىقتان ءۇمىتىمىز مول.
– كوپ راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ولجاس جولدىباي
«اlmaty-akshamۋ»، №84، 15 شىلدە، 2023 جىل
