ارشىن كاسىمباي: ۇلتتىق يدەولوگيا ان-كۇيىمىزدە جاتىر
ۇلتتىق يدەولوگيا نەگىزى حالقىمىزدىڭ ان-كۇيى تابيعاتتىڭ وزىنەن الىنىپ وتىر

ۇلتتىق يدەولوگيا نەگىزى حالقىمىزدىڭ ان-كۇيى تابيعاتتىڭ وزىنەن الىنىپ وتىر

ءبىز جاڭا، ءادىل، جارقىن بولاشاققا قادام باسىپ بارامىز. جاھاندانۋ ءۇردىسى بەلەڭ العاندا دا قازاقى مەنتاليتەتىمىزدى ساقتاۋ پارىز. حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى – ءبارى تىرشىلىك اتاۋلىمەن تىعىز بايلانىستى. ونەردىڭ ءوزىن ءومىر دەپ تۇسىنگەن. وسىعان وراي ۇلتتىق ونەرىمىزدى دارىپتەۋشى، بەلگىلى كۇيشى ارشىن كاسىمبايۇلىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

مۇرالارىمىزدى ءوزىمىز قادىرلەپ، دامىتۋىمىز قاجەت

– قازاق ونەرى ارقىلى ءوز يدەولوگيا­مىزدى، ءداستۇر-سالتىمىزدى وسكەلەڭ ۇرپاققا ناسيحاتتاي الامىز با؟

– ارينە! ءبىز ونەر ۇعىمىن كەڭەيتىپ ايتقانىمىز ءجون. بۇنىڭ اياسىن تارىلتىپ قارامايىق. بۇعان بارشاسى كىرەدى. جىكتەپ ايتار بولساق، جۇرتىمىزدىڭ تۇرمىس-سال­تى، ءسوز ونەرى – بارلىعى ەنىپ كەتەدى.

قازاق ونەرىن مەملەكەت پەن حالىق بو­لىپ بىرلەسىپ جولعا قويۋ قاجەت. ونى جەكە­لەگەن توپتار، جالعىز ادام جاڭعىرتا قوي­ماس. نە بولماسا بىرەر مەكتەپتىڭ جۇمىسى ەمەس. ول ءۇشىن زور قاجىر-قايرات كەرەك. بۇل تەك قانا ەتنوگراف، فولكلورتانۋشى، جازۋ­شىلار اينالىسسىن دەگەن قاعيدا بولماۋى ءتيىس. ەل-جۇرت بولىپ بىرلەسىپ بولاشاق ءۇشىن وسى سارابدال ءىستى اتقاراتىن بولساق، اسىعىمىزدىڭ الشىسىنان تۇسكەنى دەپ ءبى­لەمىز. سوندا عانا وسكەلەڭ ۇرپاققا ناسي­حاتتاي الامىز. سونى جاستارىمىز بويىنا ءسىڭىرىپ، وي-ەلەگىنەن وتكىزەدى. ودان ارى دا­مىتاتىن بولادى. قولدا بار جاۋھار مۇرا­لارىمىزدى ءوزىمىز قادىرلەپ، دامىتۋىمىز قاجەت.

– جالپى كۇيشىلىك قاي كەزەڭدە پايدا بولعان؟

– كۇيشىلىك ونەر قازاق دالاسىندا ىقى­لىم زاماننان بەرى قازاقتىڭ تۇرمىسىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى. كۇي اڭىزى اۋىزدان- اۋىزعا، كۇي كۇمبىرى قۇلاقتان-قۇلاققا ءوز ءداۋىرىنىڭ كۇيشىلىك مەكتەبىن قالىپتاستى­رىپ، ەرەكشە ورىنداۋشىلىق ارقىلى جەتىپ وتىرعان. جەر-جاھانداعى تابيعاتپەن ەگىز ۇلت قازاق دەر ەدىم. وسىلاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. ءبىزدىڭ ان-كۇيىمىز تابيعاتتىڭ وزىنەن الىنىپ وتىرعان. ءحىح عاسىردان بەرى عانا قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ حاتتالىپ كەلەدى. ەتنوگراف عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «كۇي اڭىزى» دەگەن ەڭبەگى بار. سوندا ەگ­جەي-تەگجەيلى زەرتتەلىپ جازىلعان. كۇي قا­زاق دالاسىندا وزىمەن بىرگە بىتە قايناسىپ جاتىر.


التاي–ىلە–تارباعاتاي – ۇلكەن مەكتەپ

– ۇمىت بولعان كۇيلەردى قايتا جان­داندىرۋعا بولا ما؟

– بۇل – وزەكتى ماسەلە. سانادان جوعا­لىپ، ءبىرلى-جارىم كىسىلەر عانا بىلەتىن كۇي­لەر بار. ارعى بەتتەگى اعايىن وزدىگىنشە زەرتتەپ ءجۇردى. ءبىراق ءوز ۋاقىتىندا قازاق ەلىنە جەتپەدى. بۇگىندە زامان وڭالدى. الىس-بەرىس، قارىم-قاتىناس تۇزەلدى. ەندىگى كەزەكتە ويدا تۇرعان يدەيا­لاردى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز. شىڭجاڭ قازاقتارىندا التاي–ىلە–تارباعاتاي ءۇل­كەن مەكتەپ بولىپ قالىپتاسقان. سول جەر­دەگى قازاعىمىزدىڭ قوڭىر كۇيلەرىن اتامە­كەنگە جەتكىزۋگە بارىنشا جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. ياعني بارلىعىن جۇيەلەپ، نوتا­عا حاتتاپ، اۋديو نۇسقاسىن قۇراستىرۋ كە­رەك. سونى دومبىرامەن ورىنداپ، جاڭعىر­تا بەرسەك دەيمىز. وسى ىستەردى سارالاپ، قازاقتىڭ رۋحاني قازىناسىنا قوسساق دەگەن نيەتتەمىز. بۇل ءاربىر ازاماتتىڭ بويىنداعى بورىشى دەپ ويلايمىز. سونىمەن قوسا، ءپاتريوتيزمدى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرعانى­مىز بولار ەدى.

– اسپاپتى قالاي تاڭدايسىز؟

– ەندى بۇل جاعىنا اسا ءمان بەرىپ، عىلى­مي جاعىن قازبالامايمىن. ءار مامان ءار­ءتۇرلى ايتىپ، ءتۇرلى باعا بەرەدى. بىرەۋلەر قالاق دومبىرا دۇرىس دەسە، كەيبىرى بەلگىلى ءبىر اعاشتان جاساۋ، شاناعىنا ءمان بەرۋ قا­جەتتىگىن ايتادى. مەن ونداي ءبىر ۇستا ەمەسپىن. 20 دومبىرا تۇرسا، ماعان ءوزى كورى­نەدى. وزىمە جاقىنىن سەزەمىن، كوزىمە ءبىر­دەن تۇسەدى. ءسويتىپ، ۇناعانىن الامىن. دى­بىسىن تەكسەرمەسەم دە، تاڭداعانىم جاقسى بولىپ شىعىپ جاتادى.

ماسەلەن، قالاق دومبىرانى ءداستۇرلى انگە پايدالانادى ەكەن. شەرتپە كۇيگە دە پايدالانۋعا بولادى. ءقازىر ۇلتتىق اسپابى­مىزدىڭ ءتۇرى كوپ. بۇرىن اباي، جامبىل، كەيىن ارقا دومبىراسى دەپ بولەتىن بولدى. ولار ءوزارا ۇندەستىككە جىكتەلەدى. انگە كە­لەتىندەرى بولادى. توكپە، شەرتپە كۇيدىكى باسقاشالاۋ بولىپ كەلەدى. ال ەلەكتروندى دومبىرا كۇيگە جارامايدى. قانشا دەگەن­مەن ەلەكتر توگى ۇنگە تەرىس اسەر ەتەدى. ءبارىبىر دىبىس بوياۋىن اعاش اسپابىنداي بەرە المايدى عوي. ونى ساحنانىڭ تۇرلە­نۋىنە پايدالانۋعا بولاتىن شىعار. قازاقي ءۇندى ەلەكتروندى دومبىرا شىعارا الماي­دى.

كۇيدى تەك دومبىرامەن ورىندايدى دە­گەن جاڭساق پىكىر. بابامىز قورقىت اتا قو­بىزبەن كۇي تارتقان عوي. اتاقتى سىبىزعى­شى قايراقباي شالەكەن ۇلى سىبىزعى كۇيلەرىن شەرتكەن. ونىڭ نەمەرەسى زامان­بەك دومبىراعا اينالدىرعان. ءبىراق ورىن­دالۋ رەتى ءار باسقا بولادى. دەگەنمەن، بار­شاسى كۇي بولىپ سانالادى.

 

اتى شىققان كۇيلەردى عانا ەفيردەن بەرە بەرمەيىك...

– كۇمبىرلەگەن كۇي ونەرىنىڭ قۇدىرەتىن سەزىنەتىن جاس ۇرپاقتى قالاي قالىپتاس­تىرامىز؟

– جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ – قاجىرلى ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. ونى سوزبەن ايتۋ وڭاي، ىسپەن دالەلدەۋ قيىن. دەسە دە، ۇرپاق ءتار­بيەسىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن قۇندىلىقتار جەتەرلىك. باسقانى بىلاي قويعاندا، تۇپكى نەگىزگە باۋلۋ شارت. بۇل ارادا بىزگە تاپتىر­ماس قۇرال، ول – ۇلتتىق قۇندىلىقتار. سو­نىڭ ىشىندەگى اسەمى – كۇي. ءبىر ويدى ءتۇرتىپ وتەيىن. دومبىرانى قولعا الىپ عاجاپ شەرتەمىز. نەبىر ورىنداۋشىلاردىڭ ساۋ­ساقتارى جۇيتكىپ تارتىپ وتىرادى. سونىڭ ارقاسىندا تەك ەكپىندەتىپ ورىندالعاندار­دى قۇدىرەت دەپ تۇيسىنەتىن بولىپ الدىق. كوپتىڭ كوزى سوعان ۇيرەنىسىپ قالدى. بۇل ءبىر جاق قىرىنان عانا سەزىنۋگە جاردەمدەسەدى. تۇپكى مايەگى استارىندا قايناپ جاتىر.

كۇي – شەرتپە، توكپە، ىلمە دەپ بولىنەدى. تەرمە كۇيلەر دە بار. وسىنىڭ بارلىعىن تەرەڭ ۇعىناتىن جاستاردى قالىپتاستىرعان دۇرىس. سودان كەيىن وڭىرلەرگە قالايشا، نەندەي سەبەپتەن بولىنگەندىگىن ءاربىرىمىز اڭداپ وتىرساق دەيمىز. دالىرەك ارقا، جەتى­سۋ، ماڭعىستاۋ، سىر ءوڭىرى، شىعىس، باتىس قازاقستان جانە ت.ب. دەپ بولىنە بەرەدى. ءبىر ولقىلىقتى بايقاپ ءجۇرمىز. كوبىنە راديو، تەلەارنالاردان بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ اتى شىققان كۇيلەرىن ەفيردەن بەرە بەرەدى. وزگەسىن تاڭداۋعا زاۋقى بولماي ما، ۇيرە­تۋشىلەر ۇيرەتپەي مە، ايتەۋىر قايتالاي سالادى. ال نەگىزى قانشا مەكتەپ بار، سونىڭ ءبارىن حالىققا جەتكىزۋ قاجەت. ونىڭ شىعۋ تاريحىن، ءداستۇرىن تۇسىندىرەيىك. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ زەردەسى كەڭ، ورەسى جوعارى. قاي ونەردى بولسىن قاعىپ الۋعا بەيىم، ۋاقىتى، ەنەرگياسى جەتەدى. سوندىقتان ەل مەن جەرگە بولىنبەي، اركىم ءوز جاعىنا تارتىپ دارىپتە­مەي، جالپى ورتاق جادىگەر دەپ قاراعان ءجون. مىنە، وسى ايتىلعاندار ورىندالسا، قازاق دالاسىنىڭ بارلىق كۇي ونەرىن ۇرپاق سانا­سىنا سىڭىرە الامىز.

– شىعارماشىلىقتا نەندەي وزگەرىس­تەر بار...

– البەتتە ونەر ادامى بولعاندىقتان تىنىمسىز ەڭبەك، ىزدەنىس قاجەت. سوندا العا قويعان ناتيجەگە قول جەتەدى. ءبىرقاتار وي- پىكىرلەرىمدى تارقاتىپ ايتايىن.

ءحىح عاسىرداعى، ودان بۇرىنعى ونەرپاز­داردىڭ كۇيلەرىن تىڭداپ، ەستىپ وستىك. اتا- بابامىزدىڭ داعدىسىن باعامدادىق. ۇستاز­دارىمىزدان تاعىلىم الدىق. ورىنداۋشى رەتىندە وزىمىزگە قاجەتتىنى الا بىلدىك. ورتا جاسقا تاياعان سوڭ ءبىراز تولعانا باستايدى ەكەنسىڭ. ءوزىم دە وسى ونەردى دامىتسام دەپ ويلانىپ ءجۇرمىن. وسىعان ساي ءبىرقاتار وي­لار مازالايدى. بىرەۋلەر قالاي ولاي ويلان­دىڭ دەۋى مۇمكىن. مەنىكى كوبىنە «ارناۋ كۇيلەرگە» نەگىزدەلگەن. وسى جاعىنا اسا ءمان بەردىم. نەگىزى ناسيحاتتالۋى از، ەندى زەرتتەلىپ جاتقان تۇلعالارعا نازار بۇرا­يىق. جانرلارى ارقىلى تالداپ، كوپشىلىك­كە تانىتايىق. وسىعان دەيىن كۇي ارنالما­عان تۇلعالارعا كۇي ارناسام دەگەن وي تۋدى. حح عاسىردا اكەم شىڭجاڭ قازاقتارى ارا­سىندا سوڭعى سال-سەرى اتالعان. ول كىسىنى سول جاقتىڭ جۇرتى تانىعانىمەن، اتاجۇرتتا­عىلار تولىق تاني بەرمەيدى. بىرەر كۇيى جەتكەنمەن، تولىق بىلە بەرمەگەندىكتەن ار­ناعىم كەلەدى.

كەيبىرەۋ «اتا تۇلعا» كىمگە ارنالعان­دىعىن سۇراپ جاتادى. سوندا شەجىرەسىن ايتىپ بەرەمىن. 2006 جىلى وسىندا كوشىپ كەلگەندە تالدىقورعاندا اقىن سارا دەيتىن اۋىل بولعان. سول كەزدە اپامىزعا ارناپ «اقىن سارا كۇيى» تۋعان-تۇعىن. سوسىن ەر جانىبەك باتىردى بىلەرسىزدەر. قازاق ەلىندە 300 جىلدىعى اتالىپ ءوتتى. ءوزىم دە «ەر جانىبەك كۇيىن» شىعاردىم. ابىلاي حان تۇسىندا قوجابەرگەن دەگەن ەڭ سەنىمدى با­تىرى بولعان. ول دا حاننىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن العان. ونى دا ناسيحاتتاپ «قوجابەر­گەن جورىعىن» شىعارعانبىز. جۇڭگو قازاق­تارى اراسىندا اقى تولەنشى ۇلى دەيتىن كەمەڭگەر، اعارتۋشى كىسى ءومىر سۇرگەن. وسى اتامىزدىڭ ەسىمى جالپىعا تانىمال بولسا دەيمىز. سونداي الپاۋىت تۇلعالارعا كۇي جازۋ ويدا تۇر. وسى جىلدىڭ 26 مامىرىن­دا «وتىرار سازى» وركەسترىنىڭ سۇيەمەل­دەۋىمەن ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىق كەشىمدى وتكىزدىم. ءتاپ-تاۋىر وتكەن سياقتى. كورەر­مەندەر جاقسى قارسى الدى. جۇرت كەشتىڭ ارقاسىندا تالاي دۇنيەمەن قانىققاندى­عىن ايتتى. وسىنىڭ ءوزى ونەرگە ۇلكەن ۇلەس دەپ ويلايمىن.

– ءداستۇرلى انشىلەرگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– ويلانىپ قاراسام، ءار ءداۋىردىڭ وزىندىك ەرەكشە دارىنمەن تۋاتىن ادامى بولاتىن كورىنەدى. سولاي توپشىلايمىن. ءبارى بىردەي انشى-كۇيشى بولا بەرمەيدى. سونىڭ ىشىندە بىرەۋىنە داريدى. باياعىدا قايرات بايبوسى­نوۆ اعالارىمىزدان كەيىن ءداستۇرلى ءانشى جوق پا دەپ ويلاناتىنمىن. سودان سوڭ جو­يىلىپ كەتە مە دەپ تە قورىقتىق. سويتسەم، ولاي ەمەس ەكەن. بۇگىندە ەركىن شۇكىماندى تىڭداپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى ولمە­گەن ەكەن عوي دەپ قۋانىپ قالدىق. قاجىبي قوستىباي ۇلى جاقسى ونەر كورسەتىپ كەلە جاتىر. ول ەركىننىڭ ۇستانىمىن ۇستانسا، جولىمەن جۇرسە، جالعاسىن تابادى. كەيبى­رەۋلەر ەستراداعا كەتىپ جاتىر. قازاق ون­دايلاردى «جورعاسىنان بۇزىلعان» دەپ اي­ت ا د ى . د ءا س ت ءۇ ر ل ءى ك ءۇ ي ش ءى ل ءى ك ت ە ن د ە اۋىساتىندار تابىلادى. ولاردى زاماننىڭ تالابىنا ساي ءانشى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، زامان سونى تالاپ ەتەدى. ەستراداعا قاراي بەيىمدەيدى. قارا دومبىرانى جانىنا سەرىك ەتىپ ساقتاپ قالعاندار، ءداستۇرلى ونەرىمىزگە زور سەپتىگىن تيگىزەدى. بولاشاقتان، جاقسى­لىقتان ءۇمىتىمىز مول.

– كوپ راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن ولجاس جولدىباي

«اlmaty-akshamۋ»، №84، 15 شىلدە، 2023 جىل