اقىتتىڭ قىزىل ءتىل تۋرالى دارىپتەمەلەرى

«ەل قامىن ويلاعان، قىزىل ءتىلىن قارۋ ەتكەن قازاق جىراۋلارى ءارقاشان ءوز ويلارىن اشىق ايتقان» دەيدى قازاق تاريحىن سۋشا ساپىرعان، ءوز كەزىنىڭ اسا بيىك، شوقتىقتى جازۋشىسى ءىلياس ەسەنبەرلين. سول قازاق جىراۋلارىنىڭ جامبىل جاباييەۆپەن داۋىرلەس جاساعان ءبىزدىڭ ەلدەگى ەڭ سوڭعى سارقىتتارىنىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا دا بىرەگەيى، قايتالانباس تۇلعا – اقىت ءۇلىمجى ۇلى. ءبىزدىڭ ەلدەگى، ءبىزدىڭ ەل ادەبيەتىندەگى قىزىل ءتىلدى ەڭ شەگىنە جەتكىزىپ پايدالانعان، ونان ادامنىڭ ويىنا كەلمەس ىشكى ورنەكتەر سالىپ، ءتىلدىڭ ىشكى كومەس مۇمكىندىكتەرىن ەركىنشە اشا بىلگەن دە وسى اقىت ءۇلىمجى ۇلى. سونان دا ءتىلدىڭ پايدا-زيانىن ول مىنا بىرنەشە جاقتان تۇراقتاندىرعان.

ءبىرىنشى، ءتىلدىڭ قاسيەتىن، ادامعا ىقپالىن دۇرىس جاقتان تۇراقتاندىرعان. سونان دا ول ءسوز بەن جىردى قىزىل تىلگە بايلاپ تۇسىنەدى. بۇل ءبىزدىڭ «ءسوز، ءتىل – ويدىڭ تۋىندىسى» دەيتىن كىم كورىنگەن ايتا بەرەتىن ءداستۇرلى نازاريالارىمىزعا ءسال دە بولسا باعىنباي كەتەدى. ول وسى ۇستانىمىنا سايكەس «اقىل مەن زەيىن، جىر مەن ءسوز قىزىل تىلدەن تارالعان» (1-توم،184-بەت) دەيدى. بۇل جەردە قىزىل ءتىل ادامي سيپات الىپ تۇر. بۇل ءبىر قاراعاندا «ءسوز – ويدىڭ تۋىندىسى» دەگەن ءداستۇرلى قاعيدامەن سايكەسپەيتىندەي كورىنگەنىمەن، «ءسوز ويدان تۋىلادى، سونان سوڭ قايتا اينالىپ وي ءۇشىن قىزمەت ەتەدى» دەگەن قاعيدانى قازاقى تۇرعىدان ايقىنداي تۇسەدى. بۇل وسى تۇلعاسىندا تەك اقىتشا ويلاۋ جۇيەسىنە جاتادى. اقىت قىزىل ءتىلدى قۇدىرەت تۇرعىسىنان تانىعان. «اقىل، زەيىن، جىر، ءسوز» بۇلاردىڭ بارلىعى قىزىل  ءتىل الدىندا قاناتسىز قۇس سياقتى. ونسىز ولاردىڭ باعى جانبايدى، جولى دا بولمايدى. قىزىل ءتىلسىز ولار بەينە ءبىر ساقاۋ، ساڭىراۋ نەمەسە ءبىر مەڭىرەۋ ادام سياقتى. ونىمەن ەش نەنى تاني المايسىڭ. وسى ۋاعىزىن ونان ارى وركەندەتكەن اقىن ەندى ءبىر تۇستا «ءسوز بازار، اق قاعازعا سالسام نازار، مىسالى قىز ۇزاتقان بەيينە جيىن» دەيدى. بار نارسە سول قىزىل ءتىلدىڭ قۇدىرەتىمەن اشىلادى، جايناي تۇسەدى دەمەكشى. ءدال وسى جەردە دانىشپان لۇحپان حاكىمنىڭ «قانە، ەندى ءسىز سويلەڭىزشى، ءسىزدىڭ كىم ەكەندىگىڭىزدى بىلەيىك» دەگەن ءسوزى كەلىپ تۇسەدى ەسكە.

ءيا، دانىشپاندار قاشاندا بىر-بىرىمەن ۇندەسىپ جاتادى. ونى ويدىڭ تۇپكى قازىعىنان بىر-بىرىنەن مۇلدە بولە المايسىڭ. انەكي، ءبىزدىڭ ادەبيەت سالاسىنداعى بار بىلەرمەندەرىمىزدى جيناپ الىپ، وزىمىزشە عىلمي تالقى جاساپ، اركىم ءار جاققا تارتىپ، ءوز ۋاعىزدارىن وزەۋرەي ۋاعىزداپ، كەلىسە الماي، اياعىندا «اركىمنىڭ ءوز كوزقاراس، پىكىرى بار» دەگەن ەنە كوكىرەك، بەيماعىنا سوزبەن ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋسىراتاتىن شاعىمىز ءدال وسى جەردە تۇككە دە تۇرماي قالادى. اۋەل دەسەڭىز، وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ءالى بالاڭ، بالاۋسا كۇيدەگى اقىل-ويدىڭ ادامدارى ەكەندىگىمىزدىڭ بۇلتارتپاس دالەلى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اركىمنىڭ ءوز كوزقارسى بولىپ وتىرعان شاعىمىز، ءبىزدىڭ ءدويدالاعا سويلەپ وتىرعان شاعىمىز. قاراڭىز، جاڭا ەرادان ارى قاراي ەسەپتەگەندە ءتورتىنشى عاسىردىڭ ازاماتى اريستوتەل، سونان سوڭ اراعا مىڭ جىلداي ۋاقىت سالىپ تۋىلعان پايعامبار مۇحامەد (س.ا.ۋ.)، سونان سوڭ تاعى دا 300 جىلداي ۋاقىتتان سوڭ جاساعان دۇنيەنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ونان ارى تاعى دا اراعا مىڭ ەكى ءجۇز جىل سالىپ تۋىلعان اباي مەن اقىت نەگە ءبىرىنىڭ اۋزىنان ءبىرى تۇسكەندەي سويلەيدى؟ نەگە اركىمنىڭ ءوز پىكىرى، كوزقاراسى بولمايدى؟ مۇنىڭ جاۋابى بىرەۋ. جاراتىلىستىڭ تەگى وزگەرمەيدى. بولمىستىڭ قاعيداسى ۇقساس. ونى ەشكىم دە وزگەرتە المايدى. وعان ەش نەنى قوسا دا المايدى. ءبىز سول تەككە، ۇقساستىققا جاقىنداي الماي وتىرمىز. سونان دا اۋزى بەكىتىلگەن دومالاق ءبىر كۇبى تاۋىپ الىپ، اۋزىن تابا الماي، ارى-بەرى دومالاتىپ اۋرەگە تۇسكەن ءبىر توپ مايمىلداي، بولمىستىڭ ءوزىن بىت-شىت قىپ وتىرعان جايىمىز وسى. ال اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ بۇل توپپەن كەرەگەسى قيىلىسپايتىن ءتۇرى بار. وسىدان ارى قاراي اقىن ءسوزدىڭ، قىزىل ءتىلدىڭ قاسيەتىن ونان ارى اشا ءتۇسىپ، «جانعا جىلى جاقسى ءسوز، جۇرەككە شيپا، ەممەن تەڭ» دەيدى (1-توم،307-بەت). بۇل اقىتتىڭ قىزىل ءتىل قاسيەتىن مۇلدە تەرەڭدەي تۇسىنگەنىن كورسەتەدى. اشالاپ ايتقاندا، اقىت ءتىلدى ادام جانىمەن، رۋحىمەن ۇندەستىرە، كىرەلەستىرە تۇسىنگەن. ول ءبىز سياقتى «ءتىل – ادام پەندەسىنىڭ قاتىناس قۇرالى» دەپ قارابايىر تۇسىنبەگەن. سونان دا ءتىلدى تەك دىبىس تۇرعىسىنان عانا تۇسىنەتىن ارزانقول ويلاۋ جۇيەسىندە بولماعان. ءتىلدى ادام پەندەسى سويلەيدى، سونىمەن بىرگە، ءتىلدىڭ ءوزى دە سويلەيدى دەپ تۇسىنگەن.

ءتىلدىڭ ادام پەندەسىنىڭ رۋحىنا توعىتىلىپ جاتاتىنىن بىلگەن. ال، شىنداپ كەلسەك، ءتىل – رۋحتىڭ ءسولى. بۇنى اتامىز  قازاق  قۇددى  اقىت  قۇساپ تۇسىنگەن. سونان دا ولار بۇل كوزقاراستارىن «جامان ءسوز اۋىز ساداعاسى، جاماننىڭ ايتقانى كەلمەيدى، ساندىراعى كەلەدى» دەگەن تىركەستەرمەن بەينەلەيدى. ءتۇس جورىعاندا ءساپسىم جاقسىلىققا قاراي جوريدى. «قاۋپىڭ نەدەن بولسا قاتەرىڭ سونان» دەگەن ءسوز دە وسى ايانىڭ ءتولى. «ءتىل ءتيدى» دەۋ دە وسىعان جوپتەلگى. تىلدە قۇدىرەت بار. بۇل جەردە ءبىر تىلسىمنىڭ كەنىشى جابۋلى جاتىر. اشۋلانعاندا، قۋانعاندا ادام نەگە جىلايدى؟ ونىڭ سەبەبى، تاعى دا سول رۋح الەمىنىڭ الاساپىرانداۋىنان كەلەدى. سوندا سول الەمدى الاساپىرانداتاتىن دا وسى ءتىل. ءتىل – رۋحتىڭ بوبەگى. ول انشەيىن اۋاعا دىبىس كۇيىندە تاراپ جاتقان سياقتانعانىمەن، ءىس جۇزىندە ءوزى تۋىنداعان رۋحتىڭ جەر عانا كوتەرە الاتىن ءزىلماۋىر سالماعىن ءوزىنىڭ قۇپيا اياسى ارقىلى ەندى ءبىر رۋحقا كوشىرەدى. بۇل جەردە ادام رۋحىنىڭ ورىستەستىك قاتىناسى بار.

بۇل ءورىستىڭ ەندىگى دە، بويلىعى دا ءتىل. مىنەكي، وسى تىلسىم شىرماۋ ادام پەندەسىن ءبىر ۋاقىتتىڭ ىشىندە ايرانداي ۇيىتىپ، ءبىر ۋاقىتتىڭ ىشىندە سۇتتەي ىرىتە الادى. ونداي بولسا، ءتىل قۇدىرەتىن تانىماۋ، ءتىل قويناۋىندا ۇيىپ جاتقان كيە مەن تىلسىماتتى تۇسىنبەۋ ءاربىر اقىل-ەستى، سانالى ازاماتتىڭ باسىنداعى قاسىرەتكە ساكىن. اقىت مىنە وسى قاسىرەتتەن قۇلان-تازا كۇيدە عۇمىر كەشتى. ول ءتىلدى قۇدىرەت دەپ سانادى، كيە دەپ ءبىلدى. سونان دا «جان داۋاسى جاقسى ءسوز» دەگەن تەرەڭ ءپالساپالىق وي قورىتتى. ادام پەندەسىنىڭ جان جۇرەگىن، رۋحىن، بارلىق وزەك ورتەگەن ساندالىستى رۋحانيالىق كۇيىن تەك قىزىل تىلمەن ەمدەگىسى كەلدى، ەمدەدى دە. سول ءۇشىن ساناسىن سارىقتى، رۋحىن توزدىردى. ول ءوز ومىرىندە، اسىرەسە قالامىنىڭ ۇشىندا «زورلىقتى  كۇش، توڭكەرىس» دەگەن ءسوزدى اۋزىنا دا العان جوق. ول توڭكەرىس دەگەن ۇعىمدى  ەنگەلس دارىپتەگەندەي «ءبىر توپ قۇرالدى ادامنىڭ، ەندى ءبىر توپ قۇرالدى ادامدى جانىشتاۋى» دەپ  انىقتامادى، قايتا «ءعىلىم-بىلىم» دەپ انىقتادى. دۇنيەنى وزگەرتەتىن دە، ادام مەن ادامدى ءبىر بىرىنە تەڭەستىرەتىن دە سول ءعىلىم-بىلىم دەپ ءبىلدى. ونىڭ ويىنشا ادام پەندەسىنىڭ بارلىعى ءبىلىمدى، عىلىمگەر بولسا، ولاردىڭ جۇرەكتەرىنە جىلۋ ۇيالايدى، ءبىرىن-بىرى سۇيەدى، ايالايدى دەپ ۇقتى. سونان دا بار نارسەنى عىلىم، ءبىلىم، اقىل – ەس شەشەدى. ادام پەندەسى عىلىم، ءبىلىم ارقىلى وزىق اقىل-ەسكە يە بولادى. ال، وزىق اقىل-ەس   ەلدىكتى، بىرلىكتى، ادامدىقتى تۋدىرادى. ادامدىق تۋادى ەكەن، بىلايشا ايتقاندا، بار ادام اقىل-ەستى بولعاندا ءبارى بىر-بىرىنە تەڭەلەدى. بايى قايىرىمدى، كەدەيى اق جۇرەك بولادى دەپ  تۇجىرىمدادى. سونان دا  اقىن  «ءتۇبى بەرىك تۋرا ءسوز، كەزەپ اتقان مەرگەندەي» دەيدى (1-توم،350-بەت). اقىننىڭ بار قاھارلانعاندا ايتقان ءسوزى وسى. اقىن ءۇشىن قىزىل ءتىل قۇرال. سونان سوڭ، ونىڭ تۇپكى تەگى بەرىك بولۋ شارت. تىكە ماعىناسىنان ايتقاندا، اقيقات بولۋ كەرەك. ونان ارعىسى تۋرا كەزەلۋ. مىنە، سوندا ءدال نىساناعا داريدى. قانداي ادەمى ۋاعىز؟! اقىنعا جاراسىپ-اق تۇر. بۇل جەردە اقىت كۇللى دۇنيەنى ءوزىنىڭ جۇرەگىنىڭ لۇپىلىمەن ەسەپتەگەن. تەك جەتپەي تۇرعان نارسە ءعىلىم-بىلىم. سول تولىقتانسا بولدى. بارلىق ادام ءوزى سياقتى ىزدەنگىش، جۇرەگى جىلى، ەمىرەنگىش بولادى دەپ  تۇسىنگەن. اقىن وسى مۇلدە تۇراقتانىپ، ءوزىنىڭ وي جۇيەسىندە كەمەل تاپقان بەكەم تۇجىرىمىن ونان ارى دامىتىپ، قىزىل ءتىل ادام پەندەسىنىڭ بايلىعى، قازىناسى، بار ادامعا ورتاق دۇنيە، جاراتىلىس سىيلاعان ءتول ەنشى، ونان بار ادام ورتاق يگىلىكتەنۋ كەرەك دەپ تۇيەدى. وسى  ۋاعىزىنىڭ ناتيجەسى عوي اقىننىڭ «كوكىرەكتەگى دايار ءسوز، قويىنعا سالعان اقشاداي» دەيتىن شاعى (1-توم،65-بەت). بۇل اقىتتىڭ رۋحانيالىق دارىپتەمەسىنىڭ ەڭ شەگىنە جەتكەن شاعىن بىلدىرەدى. بۇل ءوزى تەك اقىتشا ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ بيىگىنە جەتىپ، بەلگىلى يدەيالعا اينالعان مۇلدەمدىك كۇيى. اقىت قىزىل ءتىلدىڭ، ءسوزدىڭ ءوزىن اقشا دەيدى. ءدال وسى  جەردە  كەزىندەگى اراب ءپالساپتارىنىڭ ءبىرى ايتقان مىنا ءسوز ەسكە تۇسەدى. ءبىر دانىشپان اراب ءپالسابى وزىنشە جەتىلگەن ءبىر شاكىرتىن ەرتىپ، پاتشانىڭ الدىنا بارسا شاكىرتى قايتا قايتا ءيىنىن كەلتىرىپ ماقتاي بەرسە كەرەك. ونىڭ سۇلۋ ءسوزى مەن دانىشپان ءپالساپتىڭ  قۇرمەتىنە پاتشا بۇلاردى مول سىيلىقپەن اتتاندىرىپتى. قالادان بىلاي شىعىپ العان سوڭ ءپالساپ شاكىرتىنە:

– شاكىرتىم، ەسىڭدە بولسىن، پارا بەرۋ دانا ادامعا جاراسپايدى،- دەپتى.

– قايداعى پارانى ايتاسىز ۇستازىم؟- دەپتى شاكىرتى تۇسىنبەي.

– مانادان بەرگى شى؟

– قايداعى پارا ول مانادان بەرگى؟

– سوزدەرىڭ شى؟

– ءسوز دەيسىز بە؟

– ءيا!

 – ول قالايشا پارا بولادى؟

– قانداي ءسوز دەپ ويلايسىڭ سەن ونى؟

– ءبىراز ماقتادىم. ونان باسقا نە؟ ءوزى دە ماقتاۋعا ءتيىستى ادام عوي.

– ءيا، ماقتاۋعا ءتيىستى ادام ەكەنىندە شەك جوق دەيىك.

– وندا نە تۇر؟

– سولاي بولسا دا ادامدى بەتىنە ونداي ماقتاۋعا بولمايدى. ودان ادامنىڭ جانى كوپسيدى، رۋحى قوزادى، جۇرەگى راقاتتانادى. بىلسەڭ پارا ەسەبىندە اپارىپ بەرگەن مول دا اسىل دۇنيە ادامنىڭ جانىن كوپسىتەدى، رۋحىن قوزدىرادى، جۇرەگىن راقاتتاندىرادى. مىنەكي، رولى بىردەي بولدى عوي. ولاي بولسا، ارتىق قولپاش ءسوز بەن اسىرا ماقتاۋ قانداي شىن بولعان كۇننىڭ وزىندە دە پارا ەسەپتى. بۇل تۇرعىدان العاندا، سەن اسا كىنالى ادام ەسەپتىسىڭ.

– كەشىرىڭىز، ۇستازىم،- دەپتى سوندا شاكىرتى، – مەن بۇل جولى بۇلاي بولعاندا اسا اۋىر كۇنا وتكىزگەن ەكەم، ءبىراق وسىنداي ۇعىم ءسىزدىڭ ماعان بەرگەن دارىستەرىڭىزدىڭ ىشىندە جوق قوي.

– ارينە، جوق بولادى دا.

– نەگە؟

– بۇنىڭ سەبەبى، شىنايى ءبىلىم كوزگە كورىنىپ، قولعا ۇستالىپ جۇرمەيدى. ول ادام رۋحى ارقىلى سىڭەدى. بۇنى جالاڭاش ماعىنادا ءتۇسىندىرۋ كەرەك بولسا، مەنىڭ ساعان بەرگەنىم شەلەك-شەلەك ءسۇت سياقتى دا. ال، سەنىڭ قابىلدايتىنىڭ  سونىڭ ءنارى، ماڭىزى. تۋرا ماعىنادا ايتقاندا، ءاربىر ۇيرەنۋشىنىڭ ءبىر ۇستازدان ءدارىس الىپ تۇرىپ، ءار ءتۇرلى بولىپ شىعۋى، مىنە، وسىنىڭ سەبەبى. سەن سول ءسۇتتى ءسۇت كۇيىندە جۇتا بەرگەن ەكەنسىڭ-اۋ، - دەپتى ۇستازى.  مىنە، كوردىڭىزبە، دانىشپاندار ءسوزدىڭ ءوزىن جالاڭ ءسوز كۇيىندە تۇسىنبەگەن. وعان وزىندىك ءار بەرىپ، ونى باسقا نارسەگە اينالدىرىپ جىبەرگەن.

ءبىراق، ءار ءتۇرلى اتاعان. اقىت ءۇلىمجى ۇلى ونى اقشا دەسە، مىناۋ اراب ءپالسابى پارا دەيدى. ءيا، قىزىل ءتىلدىڭ قۇدىرەتى شەكسىز. سونان دا حالقىمىز ايتقان عوي، «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى» دەپ. ويلاپ وتىرساڭ، ءتىل بۇل جەردە دە ءوزىنىڭ سۇيەكتىك ماعىناسىنان مۇلدە باسقا ماعىنا الىپ كەتكەن. مىنە، وسى قاسيەتتى ماقالدىڭ ەندى ءبىر قىرىن اقىت «مايدا اقىلدى، جۇمساق ءسوز تاس بولسا دا ەرىتكەن» دەيدى (1-توم،161-بەت). مۇنداعى «جۇمساق ءسوز» دەگەنى جانعا جايلى، جۇرەككە جىلى تيەتىن، ادام رۋحىن جانداندىراتىن ءسوز. شىن ماعىناسىندا ءسوزدىڭ، قىزىل ءتىلدىڭ ادەمى ءان سياقتى نەمەسە ولەڭ تەكتى ادام رۋحىنىڭ پارۋاناسىنا اينالعان سۇلۋ دا كوركەم كۇيى. سونان سوڭ ول ءدال ءوزى سياقتى مايدا اقىلدىڭ ماپەسىمەن جۇزەگە اسادى. بۇنداعى اقىل ونىڭ ءمولدىر دە تازا شىن تۇلعاسى. تىلدىك تىركەسىمىزدە «ءبىر ءسوز بار، قۇلاققا مايداي جاعادى، ول – وتىرىك. ءبىر ءسوز بار قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى، ول – شىندىق» دەگەن ورالىم دا بار. مىنا  جەردەگى «جۇمساق ءسوز» مىنە وسىدان باسىن اشىپ الۋعا ءتيىس. بۇل ءبىزدىڭ كۇدىگىمىزدەن تۋعان جارناقى كۇي. اقىن جۇمساق ءسوزدىڭ الدىنا مايدا اقىل دەگەن ءسوزدى قوسىپ، بۇلايشا ازعىنداۋدىڭ جولىن ءاۋ باستا كەسىپ تاستاعان. ءسوز بۇل تۇستا اقىلمەن، مىنەزبەن قويانقولتىق كىرەلەسىپ كەتكەن. وسى جەردە ەسىمىزگە حالقىمىزدىڭ «ەلدەستىرمەك ەلشىدەن، جاۋلاستىرماق جاۋشىدان» دەگەن اتالى ءسوزى تۇسەدى.

وسىدان ارى ويلاستىرۋعا بولادى. سوندا «ەلشى مەن جاۋشى» نەگە سۇيەنىپ ەلدى بىرىكتىرىپ، نەدەن جاڭىلىپ ەلدى جاۋلاستىرىپ ءجۇر؟ وسىنىڭ  ءبارى  ءسوزدىڭ، قىزىل ءتىلدىڭ قاسيەتى. حاديستە مىناداي اسا دانىشپاندىقپەن ايتىلعان ءبىر ءسوز بار: مىناداي ءۇش ءتۇرلى جاعدايدا مەيلى نە دەسەڭىز دە ءسوزىڭىز وتىرىككە جاتپايدى. ءبىرىنشى؛ جاۋلاسقالى  تۇرعان ەكى ەلدى (حالىقتى) دوستاستىرا الساڭىز، ەكىنشى؛ اجىراسقالى تۇرعان ەرلى-بايلىنى تاتۋلاستىرا  الساڭىز، ءۇشىنشى؛ كەتىسكەلى تۇرعان ەكى دوستى بىرىكتىرە الساڭىز قانداي ادەمى  ۋاعىز؟! قانداي ادەمى ءپالساپا؟! مىناۋ كۇللى دۇنيە جۇزىنە اياعىنان تىك باسىپ كەلگەن ادام پەندەسىنىڭ ۇستىنەن توگىلىپ تۇرعان اراي عوي باياعى. مىنە، ىزدەسەڭىز، قىزىل ءتىلدىڭ قاسيەتى دەگەن. ال، وسىنى اقىت ءۇلىمجى ۇلى «مايدا اقىلدى، جۇمساق ءتىل» دەيدى. قانداي ادەمى قويىلىم؟ قانداي ادەمى ءپالساپا؟! وسىعان جالعاپ اقىن تاعى دا «جارىم ىرىس دەلىنەر، جاقسى شىققان لەبىزىڭ» دەيدى (1-توم،138-بەت). تىلىمىزدە «ىرىس» دەگەن ءبىر ءسوز بار. ءوزى تىم ەسكى ءسوز. جاسى دا ەرەسەك، ءتىپتى ونىڭ اۋەلگى تۋمىس ماعىناسى «قان بوداۋىنا الىنعان مال نەمەسە قۇن»، بەرتىنگى وزىمىزگە اسا جاتىق ماعىنالارى «بايلىق، بەرەكە، داۋلەت، تالەي، نەسىبە» دەگەندەردى قامتيدى. قالاي تۇسىنسەڭ دە بايلىق دەگەن ۇعىمنان جاتسىپ كەتپەيدى. ال، لەبىزىڭىز ارعى تەگىنەن قاراعاندا پارسىدا دا، شاعاتايدا دا لاپىز تۇلعاسىندا كەلىپ،«ءسوز» دەگەن ماعىنادا كەلەدى.

تۇبىرىندەگى «لاپ» اراب، پارسىدا «ەرىن». يراننان كىرگەن ماعىناسى «قۇر ءسوز، ماقتان». قازىرگى ۇيعۇرلارداعى «لاپ ۇرماق» بولىپ جۇرگەن وسى ءسوز. اينالىپ كەلىپ تاعى دا «قىزىل ءتىل» دەگەن ءسوز بولىپ شىعادى. بۇل جەردە اقىت جاقسى ءسوز بايلىعىڭنىڭ جارىمى دەپ تۇر. سوندا وسى بايلىقتان يگىلىكتەنەتىن تەك تىڭداۋشى عانا ەمەس، ايتۋشى دا. بۇل ونىڭ زاتتىق بايلىقتان اسا ءبىر كورنەكتى پارقى ەسەپتى.

انە، سوندىقتان ءار ادام سۇلۋ سويلەۋدى، جاعىمدى، ادەمى سويلەۋدى ارماندايدى. ءار ادام سۇلۋ دا جاعىمدى، ادەمى ءسوزدى ەستىگىسى كەلەدى. «ماقتان ادام پەندەلەرىنىڭ بولىنبەس ەنشىلەرىنىڭ ءبىرى» دەيدى ەكەن دانىشپاندار. ءارقانداي ادامدا ازدى-كوپتى ماقتان بولادى. ونان ولار ارىلا المايدى دەگەن سياقتى ءبىر ءسوزدى اباي دا ايتقان. بۇل ءسوزدىڭ، قىزىل ءتىلدىڭ اسا قۇندى جاقتارى. ەندى ونىڭ قۇن تۇرعىسىنان ارزانداپ كەتەر شاقتارى دا بولادى  ەكەن. ونى  اقىت «ەر سىنارعا ءسوز ارزان، تاڭداعانداي تابىننان» دەپ ورنەكتەيدى (1-توم،158-بەت). بۇل شىن ماعىناسىنان العاندا، ءسوزدىڭ ارزانداعان شاعى ەمەس، قايتا سول ءسوزدى پايدالانۋشىنىڭ، ىستەتۋشىنىڭ، ءوزىنىڭ ارزانداعان شاعىن كورسەتەدى. بۇل تۇرعىدان ايتقاندا، ءسوز بەن ادام ءبىر تۇلعا بولىپ شىعادى. سوندىقتان كىمنىڭ كىم ەكەندىگى سوزىنەن بەلگىلى دەيمىز. اراب ءپالسابى عاليدىڭ ادام ءتىلىنىڭ استىنا جاسىرىنعان بولادى دەيتىنى دە وسى. وسىدان ارى اقىت  ءسوزدىڭ، قىزىل ءتىلدىڭ ورنى ماسەلەسى جونىندە ويلاستىرادى. بۇل ءسوزدىڭ قادىر-قاسيەتى ماسەلەسىنە جاتادى.  بۇل  جونىندە  وي  تولعاعان  اقىن  «كىسىنى كورسەڭ ءسوز سويلە، قۇلاعىن ساپ تىڭداعان» دەيدى (1-توم، 149-بەت). بۇل الدىمەن، كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن ءبىلىپ ال دەگەن ءسوز. ءسوزدىڭ قۇنى ءتۇپ ماعىنادان العاندا، سويلەۋشى دە ەمەس، تىڭداۋشى دا ەكەنىن اقىت باياعىدا ويلاستىرىپ العان. سونان دا ءسوز قۇنى ايتۋشىدا تۋمىس ماعىناسىندا ساقتالادى دا تىڭداۋشى دا ازىندى كۇيىنە كوشەدى. اۋەل دەسەڭىز، ءسوزدىڭ وسى ازىندى كۇيى كوپ كەزدەردە ءوزىنىڭ تۋمىس ماعىناسى قۇساپ كورىنەدى دە ايتۋشىنى وبالدى ەتەدى. ويتكەنى بۇنداعى وبالدى تۋدىرۋشىلار كوپ، سول سەبەپتى ءسوز كوپ كەزدەردە ءوزىنىڭ قارسى ماعىناسىندا قىزمەت اتقارادى. بۇل ءوزى قىزىل ءتىل باسىنداعى ءالميساقتىق زاۋالدى كۇي. سونان دا مەن ءبىر شىعارمامدا «ءسوز تاعدىرى زىمىران اتتى قۇسقا ۇقسايدى. ول ۇشىپ بارىپ، ءبىر جەرگە قونعاندا ونان ابدەن بۇلعانىپ، توزىپ ۇشادى. ويتكەنى وندا تۇرعان ادامدار اسا موتى، نادان، ءبىلىمسىز ادامدار ەدى. سونان دا ولار بۇل ءسوز قۇلاقتارىنا ىلىنە سالا ويپىر-اي مىناۋ نەتكەن ناشار ءسوز دەپ، وعان وزدەرىنىڭ ميعۇلا، ەسۋاس سوزدەرىن قوسىپ، بۇزىپ تاراتادى. اناۋ قۇستىڭ بۇلعانىپ ۇشقانى سول. ال، ول ۇشىپ بارىپ ەندى ءبىر جەرگە قونعاندا ونان توتىقۇستاي تۇرلەنىپ، قۇلپىرىپ ۇشادى. ويتكەنى وندا تۇرعان  ادامدار  اسا ءبىلىمدى، وقىمىستى، عالىم ادامدار  ەدى. سونان دا ولار بۇل ءسوز قۇلاقتارىنا ىلىنە سالا ويپىر-اي مىناۋ نەتكەن ۇلاعاتتى ادەمى ءسوز ەدى دەپ، وعان وزدەرىنىڭ دانىشپان، عۇلامالىق سوزدەرىن قوسىپ تۇرلەندىرىپ اتتاندىرادى. اناۋ قۇستىڭ قۇلپىرىپ، تۇلەپ ۇشقانى سول» دەگەن ەدىم. ەندى ويلاپ وتىرساق، ءسوزدىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ جۇرگەندەر ايتۋشىلار. تىكە ماعىناسىنان ايتقاندا، اقىندار، جازۋشىلار ەمەس ەكەن. تىڭداۋشى جۇرت حالىق ەكەن. مىنە، وسىنى اۋەلدىڭ اۋەل شاعىندا تۇسىنگەن اقىت ءۇلىمجى ۇلى ءسوزدى قۇلاعىن ساپ تىڭداعان ادامعا عانا ايت، الباتى قور قىلما دەيدى. سويتە تۇرىپ ءوزى نەگە سويلەي بەرگەن؟ ونىڭ سەبەبى، بۇل جەردە تىكە، بەتپە-بەت كورنەك جوق. ءسوز جالپى جۇرتقا، ەلگە مەڭزەلگەن. سوندىقتان سويلەمەي دە بولمايدى. باياعىدا اراب ءپالسابى پاشارعابيىپ ءناسيحات سۇراۋشىلارعا «جۇرتتى تولىق تۇسىنگەن بولساڭ، ءسوزىڭدى ايتىپ تۇسىندىرە بەر، سەن جۇرت تولىق تۇسىنبەدى دەپ الاڭداما، ويتكەنى تۇسىنىك دەگەن 500 تەڭگەدەن ءبىر تەڭگە شىعارعان زەكەت سياقتى» دەگەن ەكەن. اقىتتىڭ مىناۋ ويى انە سونىمەن استاسادى. اقىت وسىدان ارى ەندى ءسوزدىڭ، قىزىل ءتىلدىڭ  كەرى باعىتى جونىندە سويلەيدى. قىزىل ءتىل كەرازۋ ات سياقتى دەيدى ول. سوندىقتان ونى ءارقاشان اقىلمەن، تەرەڭ وي-سانامەن بەكىتىپ، تىزگىندەپ، تەجەپ ۇستاۋدىڭ كەرەكتىگىن ايتا كەلىپ «اۋزىنا يە بولماعان ۇرىنادى قاراعا» دەيدى (1-توم،316-بەت). بۇل الگى حالىق اۋزىنداعى ءتىلدىڭ «باس جارادىسىنا» بارىپ سايادى. شىنداپ ويلاساق، ءارقانداي نارسەنىڭ ەكى باعىتى بولادى. سونان دا وڭ باعىتىندا قانداي كەرەمەتتەر جاراتا السا، تەرىس باعىتىنا قايتقاندا دا سونداي سۇمدىقتار جاساي الادى. بۇل ءپالساپا. مىسالعا وت پەن سۋدى الساق تا بۇل نارسەنى ءتۇسىنىپ الۋ ونشا قيىنعا سوقپايدى. ماسەلە ونى قالاي پايدالانا الۋدا. مىناۋ قاسيەتتى ءتىل دە سونداي. ونىڭ ادامداردى ىنتىماقتاستىرا الۋ قاسيەتى قانداي كۇشتى بولسا، ولاردى توز-توز قىپ ىدىراتا الۋ قاسيەتى دە سونداي. ءتىل – ادام رۋحىنىڭ جان تامىرى، رۋحتىڭ پارۋاناسى ءارى دۇشپانى.

ماقۇلداسقاندا، باقىلداسقاندا، جاۋلاسقاندا، باۋراسقاندا پايدالاناتىنىمىز وسى ءتىل. ارامىزدى اشاتىن دا، قوساتىن دا وسى ءتىل. جۇرەگىمىزدى ايالايتىن دا، وساتىن دا وسى ءتىل. ولاي بولسا، بۇعان نەمقۇرايدى قاراۋ بۇكىل تىرلىگىمىزگە، رۋحاني الەمىمىزگە، تەكتىك تاعدىرىمىزعا، بولاشاق باعدارىمىزعا وپا ەتپەگەنمەن تەڭ. ءبىر ءتۇرلى ءسوز كوپ ادامنىڭ اۋزىنان ەستىلگەنىمەن، ءسىز تەك  سونىڭ بىرىنە عانا الداناسىز.

ويتكەنى ول شاقتا ونىڭ تىلىنەن بال تامىپ تۇرادى دا سوزىنەن ماي تامىپ تۇرادى. ءسىز انە سول بال مەن مايعا الداناسىز. «ادام تىلىنە اسپانداعى بۇلت تا   ازادى» دەۋىمىز مىنە وسىدان. «اڭعارماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەۋ دە وسى  ۋاعىزدىڭ  ءتولى. سوناۋ ءبىر شاقتاردا اۋەيى اراب پاتشالارىنىڭ ءبىرى ءتۇس كورگەن. ويانا سالىپ باس ءۋازىرىن شاقىرعان ەكەن، ول جايدى ەستىگەن سوڭ ءتۇس تابىرشىلەرىن شاقىرتىپتى. تۇسىندە پاتشانىڭ بار ءتىسى ساۋدىراپ ءتۇسىپ قالىپتى دا تەك ءبىر عانا ءتىسى امان قالىپتى. بۇنى ەستىگەن ءتابىرشىنىڭ ءبىرى: «تاقسىر ءسىزدىڭ بارلىق تۋىس-تۋعاندارىڭىز تۇگەل قىرىلىپ قالادى ەكەن دە ءسىز جالعىز قالادى ەكەنسىز» دەپتى. الگىندە عانا نە ءىس بولسادا بۇكپەلەمەي اشىق ايتاسىڭدار، ايتپەسە باستارىڭ الىنادى دەگەن پاتشا مىنانى ەستىگەندە بۇلان-تالان بولىپ، الگى ءتابىرشىنىڭ باسىن الدىرىپتى. ەكىنشى ءتابىرشى: «تاقسىر، بۇل ءتۇسىڭىز اسا ساۋاپتى ءتۇس ەكەن. ءسىز بارلىق تۋىسىڭىزدان ۇزاق جاسايسىز» دەپتى. بۇعان قاتتى رازى بولعان پاتشا ونى ەسەپسىز ءدىلدا بەرىپ  جولعا سالىپتى. كوردىڭىز بە، ەكەۋىنىڭ ايتقانى دا ءبىر ءسوز ەدى. ءبىراق ءسوزدىڭ ارعى تەگىمەنەن جۇمىسى جوق اۋلەكى پاتشا ونى ەكى ءتۇرلى ۇققان. بۇل جەردە ءبىز عيبىرات الاتىن تاعى دا ەكى ءتۇرلى نارسە بار: ءبىرى، قىزىل ءتىلدىڭ ىشكى مانەرىمەن جۇمىسى جوق تىڭدارمان؛ ەندى ءبىرى، ءسوزدى ءوزىنىڭ تازا شەشەندىك ماعىناسىنان ەمەس، جالتارما قۋلىققا پايدالانا بىلگەن ايتۋشى. وسىنى ەسكەرگەن اقىت بۇل پارا ويىن ونان ارى ساباقتاپ «سالەم بورىش، ءسوز قۋلىق زامان بولىپ، امان ءجۇرۋ ءبىر مۇشكىل وسىنداي دا» دەيدى (1-توم،199-بەت). سوندا اقىتتىڭ ناقاقتان-ناقاق قولعا الىنىپ، جازالى بولۋىنا سالەم-بورىشقا، ءسوز-قۋلىققا اينالعان زاماننىڭ پەندەلەرى امان جۇرۋىنە مۇشكىلدىك تۋدىرىپ وتىرعان جوق پا؟ اقىننىڭ ءدال ۇستالاردان از عانا بۇرىن جازعان ولەڭىنە كەزەك بەرەيىك:

«حالىقتىڭ قامى دەگەن قايران ءسوزىم،

تيگەن بە تەبىزدەرگە بولىپ جاسىن؟

سونشاما تەبىتەدى توڭىرەكتەپ،

بويىنا سىڭىرمەي ءجۇر ىشكەن اسىن.

كەيدە تالىعىپ،

كەيدە شالىعىپ،

كەيدە جالىعىپ،

وتىرمىن قامىعىپ» دەيدى اقىن (2-توم، 564-بەت). وسىدان-اق كورۋگە بولادى. دەمەك، اقىن ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ كەتكەن. كەسەلدىڭ ءبارى قۋلىق  ساۋعان، بويىندا حالىقتىڭ، ەلدىڭ مۇددەسى ەمەس، ءوزىنىڭ ىپىلاس، ارام مۇددەسى عانا بار. عۇمىرباقي سونى قورەك ەتىپ كۇن كەشكەن الگى «ءسوز قۋلىق» پەندەلەردەن كەلگەن. بۇنى ونان ارى دالەلدەر بولساق اقىننىڭ «قۇلاققا ءسوزىم جاقپاسا، تىنىشىڭ كەتەر مازادان» (1-توم، 168-بەت) دەگەن ءبىر تارماقتارى ونان ارى ارلەپ، ادالاپ، ايقىنداي  تۇسەدى. بۇنداي قاسىرەت ءبىر اقىت ەمەس، بار اقىننىڭ باسىنداعى ەسكى تاريحتان جالعاسىپ كەلە جاتقان لاقسا قاسىرەت. سەبەبى، ءارقانداي اقىننىڭ جىر جولدارى استە جەكە باسى ءۇشىن تۋمايدى. ولار تۋمىسىنان تارتىپ ەل مەن قوعام كوتەرگەن ءارقانداي كۇرەس پەن قوزعالىستىڭ الدىندا جۇرەدى. بۇل تۇرعىدا ولار قان مايدان سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىندەگى اتويشى سارباز سياقتى. اقىت مىنە وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءباھادۇر سارباز. بۇل جەردە  ەرەكشە ەسكە الاتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. مەيلى قانداي سەبەپپەن بولسىن، حالىقتىڭ، ەلدىڭ جۇرەگىنەن جول تاپقان، ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا جوقشى بولعان ءسوز بەن قيمىل سول حالىقتىڭ قاستاسى ماڭگى ءوزى ءۇشىن وزەۋرەپ كەلگەن زانتالاق وزىمشىلدەر ءۇشىن اسا اۋىر زاۋالدى كۇي بولماق. ولار ونداي شاقتا بارىن سالىپ، الدىمەن سول ءسوزدى شىعارىپ جۇرگەن نەمەسە سول قيمىلدىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولىپ جۇرگەندەردى جوعالتۋدى، ولاردىڭ كوزىن جويۋدى ەڭ باستى مىندەتتەرى سانايدى. انە سونان دا الگىندە اقىن ايتىپ وتىرعان «ءسوز قۋلىقتارىن» جانىن سالا ىستەتەدى. قۇددى اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي «اشىندىرساڭ مومىندى، زاھارداي اشتى ءتىل شىققان» دەگەنى سياقتى (1-توم،165-بەت). بۇنداي شاقتا ولار ءوزىن سول بەيكۇنا مومىننىڭ ورنىنا قويىپ، ۋداي اشتى تىلمەن بار زاھارلى ارەكەتتەرىن ىسكە قوسىپ، اناۋ وزدەرىن سورلاتقان ۋلى جىلاندى جوعالتۋعا تىرىسادى.

راس، جىرتقىش اڭدار ءۇشىن قوڭىر اڭداردان اسقان جاۋىز جوق. ويتكەنى ولار ءوز دەنەلەرىنە بۇلاردىڭ ازىعىن جاسىرىپ الىپ، قاساقانا الىپ قاشىپ جۇرگەندەي كورىنەدى. جاۋ بولماي نە بولدى؟ اقىن جىرلارى ءۇشىن اناۋ زانتالاقتاردىڭ دا ويى وسى. ەگەر سول اقىن ءويتىپ قاقسانباسا، بۇلارعا دا جۇرتتىڭ قاتە تۇسىنىگى بولماس تا. وشتەسۋ پيعىلدارى ءوز كوكەيلەرىندە وزىنەن ءوزى ءسونىپ قالار ەدى. مىنە، كوردىڭىز بە، اقىن ايتىپ وتىرعان ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن؟! وسىدان ارى اقىن جۇرتتى مۇمكىندىگىنشە ورىندى سويلەۋگە، استە الباتى ءسوز سويلەپ، پالە-قالا تۋدىرماۋعا ۇندەيدى. بۇل ۋاعىز اقىت جىرلارىنىڭ جۇرت ءتىلى جانە ادام پەندەسىنىڭ اقىل-ويىن كورنەكتەۋدەگى باستى قاسيەت، ءسوزدى قالاي پايدالانۋدى جونگە سالۋ تۇرعىسىنداعى وقىرماندار ەسكەرە بەرمەيتىن تاعى ءبىر قىرى. اقىن جۇرتتى اقىلدى، يبالى، از ءسوزدى، ءسوزدى مۇمكىندىگىنشە ورنىنا ءتۇسىرىپ سويلەۋگە بولماسا ءۇنسىز بولۋدى، سول ارقىلى تىنىش، بەرەكە-بىرلىكتى بولىپ، ادەمى تۇرمىس كەشىرۋگە شاقىرادى. اقىن ءوزىنىڭ بۇل ۋاعىزىنىڭ ءبىر تۇسىن «قۇر ۋايىم، قۇرعاق ءسوز، نە بولادى باقىرعان؟» دەيدى (1-توم،163-بەت). سونان ارى جانە «پايدالى ءسوز بولماسا، ءسوز نە كەرەك شاتىلعان» (1-توم، 163-بەت) دەپ بۇل ۋاعىزىن ونان ارى شەگەلەي تۇسەدى. بۇل جەردە اقىت قاتتى جاقتىرمايتىن، اقىن عانا ەمەس، كۇللى جۇرت جاقتىرمايتىن ەكى ءتۇرلى  ءسوز  بار: ءبىرى؛ «قۇرعاق ءسوز»؛ ەندى ءبىرى؛ «شاتىلعان ءسوز». ەكەۋى دە  اقىن  ۋاعىزداپ  وتىرعان «اقىلدى، يبالى، از ءسوزدى» بولۋ قاعيداسىنا ساي كەلمەيدى. ونىڭ كەرىسىنشە، بىرەۋى تۇك بىتىرمەيدى دە، ەندى ءبىرى، ەل اراسىنا جىك ءتۇسىرىپ، جۇرتتى بۇلدىرەدى. بۇنداي ءسوز ەمەس، بۇنداي مىنەزدى ادامداردىڭ بولۋى قوعام ءۇشىن، ەل، حالىق ءۇشىن اسا پايداسىز.

قىسقاسى، اقىت ءۇلىمجى ۇلى جاي عانا اقىن ەمەس، تولىق  يدەيالدى  دانا دا دانىشپان ءپالساپ. نە جونىندە سويلەسە دە حالىقتىڭ، ەلدىڭ مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قوياتىن حالىقتىڭ، ەلدىڭ ناعىز ءبىرتۋار ۇلى.

سەرىك قاۋىمباي ۇلى

6alash ۇسىنادى