اقاڭ – ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كەرەمەت كىتاپتارىنىڭ ءبىرى – «ءالىپبي. جاڭا قۇرال» اتتى وقۋلىعى. اتالعان وقۋلىقتىڭ تۇلابويى تۇنعان اسىل. ۇلت ۇستازىنىڭ «وقۋ قۇرالى» (قازاقشا الىپپە) اتتى وقۋلىعى مەن «ءالىپبي.جاڭا قۇرال» اتتى ەكى وقۋلىعى ادىستەمەلىك، مازمۇندىق، فورمالىق، ت.ب. جاعىنان مۇلدە باسقاشا ەكى دۇنيە دەۋگە بولادى. وسىعان دەيىن عالىمدار ەكى وقۋلىقتى بىر-بىرىمەن ايىرماسى از الىپپەلەردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ كەلدى. شىن مانىندە ول قاتە تۇسىنىككە باستايتىن كوزقاراس. ول تۋرالى ءبىزدىڭ كەلەسى ۋاقىتتاردا جۇرتپەن جۇزدەسەتىن ماقالالارىمىزدان وقي الاسىزدار.
اقاڭنىڭ ءاربىر ەڭبەكتەرىنەن تاريحتىڭ قوش ءيىسى بۇرقىراپ تۇراتىن كونە سوزدەر مەن اقاڭ ءوزى ومىرگە اكەلگەن تىڭ تەرميندەر جانە سۇيەكتى تىركەستەر ءجيى كەزدەسەدى. سولاردىڭ بىرنەشەۋىن اتاي كەتسەك – كۇنباقپا، بۇركەۋ كۇن، اينىمال دەگەن سوزدەر. كۇنباقپا اتتى بۇل ءسوز عالىمنىڭ «ءالىپبي. جاڭا قۇرال» اتتى وقۋلىعىنىڭ (1926، 1927 جانە 1928 ءۇش جىل بويى 20-50 مىڭ تيراجبەن قىزىلورداداعى مەملەكەتتىك باسپادان جارىق كورگەن اسا قۇندى مۇرا) 105-106 بەتتەرىندە «كۇنباقپامىز» اتتى شاعىن ءماتىن بار. ءماتىننىڭ ۇزىن ىرعاسى باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءار ايداعى اۋارايى جاعدايىن كەرەگەكوز كەستە سىزىپ، سول كەستەگە جازىپ وتىراتىنى تۋرالى باياندالعان (تومەندە ءماتىنى تولىق بەرىلدى). ەندى وسى ءۇش سوزگە جەكە-جەكە توقتالايىق:
كۇنباقپا – ءتۇپنۇسقادا سول كەزدەگى توتە جازۋدىڭ ەملەسى بويىنشا «كۇن-باقبا» بولىپ جازىلعان. بۇل ءسوزدى عالىم «اۋارايىنىڭ جاي-كۇيى» نەمەسە «ءبىر ايلىق كۇن رايىنىڭ جاعدايى» دەگەن سويلەمدى بەينەلەيتىن تەرمين رەتىندە قولدانعان. جانە وسى ءبىر جاسامپازدىقپەن كىتاپقا ەنگىزگەن تەرمين سول كەزەڭدەردە بەلسەندى قولدانىستا بولعان سياقتى.
بۇركەۋ – بۇركەۋ كۇن دەگەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ وتىرعان اۋىلداعى قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن قولدانادى. تاڭنان كەشكە دەيىن كۇن اشىلماعان، بۇلتتى كۇندى ايتادى. قازاقتىڭ اۋىزەكى تىلىندەگى سول ءبىر «بۇركەۋ» ءسوزىن ا.بايتۇرسىن ۇلى مىنە وسىلايشا رەسمي ستيلدەگى قولدانىسقا دا يكەمدەي باستاعانىن كورۋگە بولادى.
اينىمال – بۇل ءسوز الا بۇلتتى نەمەسە كۇن بىردە اشىلىپ، بىردە جاۋىنداتقان تۇراقسىز اۋا رايىن بەينەلەۋگە ارنالعان. حالىقتىڭ تىلىندە دە اينىمال ءسوزى اينىعىش، تۇراقسىز، تۇرلاۋسىزدىقتى بەينەلەيتىن ءسوز ەكەنى بارشاعا ايان. الماتىنىڭ اۋارايى مۇمكىن وسى اينىمال سوزىنە ءدال كەلسە كەرەك.
الاقانداي عانا ماتىننەن الاشتىڭ ۇلت ۇستازى سالعان سارا جولدىڭ الدەبىر بولەگى كوزگە شالىنعانداي بولادى. اتالعان ماتىندە قىستىڭ اۋا رايىن «اشىق»، «قار»، «بۇركەۋ» جانە «اينىمال» دەپ ءتورت-اق تۇرگە ءبولىپ كورسەتەدى «جاڭا قۇرالدىڭ» اۆتورى سول كەزەڭنىڭ جەتكىنشەكتەرىنە.
وسى ءبىر كونە وقۋلىقتى وقىپ وتىرىپ بۇگىنگى قاز-گيدروەمەتتەن كەلەتىن اۋارايى تۋرالى ساۋاتسىز ەسكەرتپەلەرى ەسكە تۇسەدى. «بۇرشاق جاۋۋ كۇتىلۋدە» (بۇرشاق جاۋادى دەسە اۋزى قيسايىپ قالا ما؟)، «جەلدىڭ ۇيىتقۋ قاتەرى» (داۋىل تۇرادى نەمەسە قۇيىن سوعادى دەمەكشى شىعار؟)، «سۋلى قار (قار ارالاس جاڭبىر ما ەكەن؟)»، «كولدەنەڭ سۋ (سەل نەمەسە تاسقىن بولار؟ قازاق قازاق بولعالى تاۋدان قۇلاپ اققان سۋدى كوردىك، ءبىراق تاۋدى كولدەنەڭ سىرعىپ اققان سۋدى كىم كورگەن؟)»، «ءىرى بۇرشاق قاتەرى»، «شاڭدى داۋىلدار پايدا بولۋ قاتەرى»، ت.ب. سىرقات سويلەمدەردى ورىسشادان ءولى اۋدارماعا بوي الدىرىپ اۋدارعانسىماقتانعانشا، نەگە وسى مەملەكەتتى قۇرعان ۇلتتىڭ تىلىمەن تىكەلەي جازا سالمايدى ەكەن؟
اقاڭ مۇرالارىندا انا ءتىلىمىزدى تالاي عاسىرعا دەيىن تازا ۇستاۋىمىزعا سەپتىگى تيەتىن تىڭ تىركەستەر، سوزدىك قورلار جەتەرلىك. تومەندە، الىپبەنى ۇيرەنىپ بولىپ، ماتىندەر جازىپ، وعان تالداۋ جاساۋدى باستاعان باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «كۇنباقپا» تۋرالى ءماتىندى تولىعىمەن كوپشىلىككە ءتۇپنۇسقا كۇيىن ساقتاي وتىرىپ وقىرمانعا كورسەتتىك.
كەرەگەكوز كەستەگە قاراپ وتىرىپ، اپتانىڭ جەتى كۇنىن بۇگىنگى ءبىز سەكىلدى دۇيسەنبىدەن جەكسەنبىگە دەيىن ەمەس، جۇمادان باستاپ بەيسەنبىگە دەيىن جازۋىندا دا سىر بارىن اڭعارۋعا بولاتىنداي. جانە «جەكسەنبى» مەن «دۇيسەنبىنى» «...ءنبى»
بويىنشا وزگەسىن تۇگەلدەي «...ءىمبى» بويىنشا (سەمبى، سەيسەمبى، سارسەمبى، بەيسەمبى) جازۋىندا دا ءمان بار ما ەكەن دەيمىز؟!
كۇن-باقبامىز
دەكابىر ايى كەلدى. كۇن-باقبامىزدى جاڭادان ىستەۋ كەرەك بولدى. قاعاز الىب، وتكەن ايدىكىندەي قىلىب كەرەگە كوزدەب سىزدىق. باسىنا ءىرى قىلىب «دەكابىر كۇن-باقباسى» دەب جازدىق. شەتىنە قىس تۇۋرالى بىلەتىن ولەڭدەرىمىزدى جازدىق.
كۇن بەلگىلەرىن سىزىق استىندا كورسەتىب قويدىق، اشىق كۇنگە ارناعان بەلگىمىز دوڭگەلەك – كۇن سۇگىرەتى. قارعا – جۇلدىزشا قويامىز. بۇركەۋ كۇن بولسا، كەرەگە كوزدىڭ بەتىن ىيرەك سىزىقبەن بۇركەب قويامىز. الا بۇلتتاۋ كۇن بولسا، نەمەسە اينىمال كۇن بولسا، كەرەگە كوزدىڭ جارتىسىن ىيرەك سىزىقپەن جاۋىب قويامىز.
سوندا دەكابىر كۇن-باقباسى مىناداي بولىب شىقتى.
(بايتۇرسىن ۇلى اقىمەت، «ءالىپبي.جاڭا قۇرال». 105-106 بەتتەرىنەن )
ادىلەت اقىمەت ۇلى
