اسقار تاتاناي ۇلى 1906 جىلى قىتايدىڭ شىڭشاڭ ولكەسىنىڭ التاي ايماعىندا قىران وزەنىنىڭ ەرتىسكە قۇيعانىندا، نادىرەكە ارالىندا تۋعان. اۋىل موللاسىنان وقىپ ساۋاتىن اشقان اسقار 1930 جىلدان باستاپ ولەڭ جازا باستاعان. سارسۇمبەدەن 1934 جىلى قىسقا مەرزىمدىك مۇعالىمدەر كۋرسىن وقيدى.
1934 جىلى ءشارىپحان كوگەدايەۆ زايساننان باسپا ماشيناسىن الدىرىپ، التايدا تۇڭعىش رەت باسپا زاۆودىن قۇرادى دا، اۋىلدا قولونەرگە جەتتىك وسكەن اسقار العاش باسپا ماشيناسىن مەڭگەرۋشى تەحنيكتىڭ ءبىرى بولادى. ەڭ الدىمەن «ەل يەسى ەل جاقسىلارىنا» دەگەن التاي حالقىنا ارنالعان ۇندەۋ حات باسىپ تاراتىلادى. 1935 جىلدىڭ شىلدە ايىندا گازەت شىعارۋ تۋرالى وسى ۇندەۋ شىققاننان كەيىن «التاي» گازەتى رەسمي باسىلىپ شىعادى دا، اسقار تاتاناي ۇلى 1936 جىلدان باستاپ گازەتتە رەداكتور بولىپ جۇمىس ىستەيدى.
اسقار وسى تۇستاردا ولەڭ جانە دراما جازۋمەن اينالىسادى. 1936 جىلى جازعان «تالاپ» پەساسى 1937 جىلى «جاڭا التاي» جۋرنالىندا باسىلسا، 1938 جىلى «تاڭ شولپان» ادەبي جۋرنالىندا «مالبيكەنىڭ ءومىرى» دەگەن داستانى جاريالانادى. ول جازعان «تالاپ»، «قالىڭ مال» قاتارلى پەسالارى التاي ساحنالارىندا ارت-ارتىنان قويىلدى. ول جۇڭگو قازاعىندا جازبا ادەبيەتتىڭ قالىپتاسۋىمەن جاڭا مادەنيەت، اعارتۋدىڭ جالپىلاسۋى ءۇشىن تىڭ بەت اشتى. بۇل تۇستا جۇڭگو قوعامى ءالى دە بىرلىككە كەلمەگەن ساياسي كۇشتەردىڭ قىرقىسقان كەزدەرى بولعاندىقتان جۇڭگو قارماعىنداعى قازاق دالاسى قاراڭعى كۇيدە بولاتىن. 1930-1940 جىلدار ىشىندە اسقاردىڭ ولەڭدەرى مەن «باتىرلار جىرى»، «ەكى بالۋان»، «اداسقان ايۋ»، «وتىرىكشى شال» قاتارلى داستاندارى «ەرىكتى التاي» گازەتى، «تاڭ شولپان» جۋرنالى باسىلىمداردا جاريالانىپ حالىقتى مادەنيەتكە، جاڭالىققا عىلىم-بىلىمگە شاقىرادى. بۇل ەڭبەكتەر جۇڭگو قازاعىنداعى العاشقى ادەبيەت وركەنى ءۇشىن قولدان-قولعا تۇسىرمەي وقيتىن تابىلماس وقۋلىعىنا اينالدى.
بۇل كەزدەردە التاي ايماعىندا وسپان باتىر سىندى باتىرلاردىڭ داۋرەندەپ، ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ەتەك العان كەزى بولاتىن. وسى تاقىرىپتار دا اقىن قالامىنان قاعىس قالعان جوق. ەلىم دەپ ەمىرەنىپ ەل ازاتتىعى ءۇشىن شابىتتى جىرلار جازدى. وسىدان كەيىنگى جەرلەردە وقىتۋشى، مەكتەپ باسشىسى، ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندە جەتەكشى، مادەنيەت مەكەمە باستىعى بولىپ جۇمىستار اتقارعان اسقاردىڭ جۇڭگو قوعامىنداعى ساياسي قوزعالىستاردىڭ جۇرىلۋىمەن-اق باسىنا بۇلت ۇيىرىلەدى. 1958 جىلى «ۇلتشىل»، «وڭشىل» قالپاعى كيگىزىلسە، 1966 جىلى ءوندىرىس مايدانىنا سۇرگىنگە ايدالدى. «كەرى توڭكەرىسشىل»، «ۇلتشىل»، «وزگەرتىمپاز» دەگەن جالالارمەن قۋعىنعا ۇشىرايدى.
1977 جىلى جالادان قۇتىلىپ، زەينەتكە شىعادى. 1994 جىلى ساۋىردە دۇنيەدەن وتەدى.
اسقار تاتاناي ۇلى ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ 10-نان استام داستان، 20-عا جۋىق پەسا، مىڭنان استام ولەڭ جازادى. «ارقالىق باتىر» اتتى تاريحي داستانى، «ءۇش كەزەڭ»، «ازامات ءۇنى» ولەڭدەر جيناعى، «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» اتتى 2 تومدىق دەرەكتىك اڭگىمەلەر جيناعى، «ءبىر عاسىر» ولەڭ رومانى، «ءشارىپحان» اتتى تاريحيي رومانى، «ءومىر مايدان» ساحنالىق شىعارمالار جيناعى، «ەل قورعانى – ابىلاي» داستانى جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ شىعادى.
1989 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا ولەڭدەرى مەن ءبىر توپ تاريحي اڭگىمەلەرى جاريالانادى. «ارقالىق باتىر» كىتابى جۇڭگو تىلىندە باسىلىم كوردى.
قيلى تاعدىردىڭ سوقپاعىنان وتكەن اسقار اقىننىڭ باسپاعا بەرىپ ۇلگىرمەگەن ءالى دە تالاي ەڭبەكتەرى بار.
اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ ەلگە تانىستىرىلۋى مەن زەرتتەلۋ جاعدايىنا كەلسەك، جۇڭگو قازاق ادەبيەتىنە قاتىستى وقۋلىقتاردا ورتاسىنان ويىپ ورىن بەرگەنى بەلگىلى. ايتالىق، ا.كىرىشبايەۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى تاريحىنان تاڭدامالى ۇلگىلەر» اتتى كىتابىنىڭ 8-تاراۋى جانە «4 مامىر قوزعالىسىنان كەيىنگى جۇڭگو قازاق ادەبيەتى» اتتى زەرتتەۋدە اسقاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جۇرتقا تانىستىرىلعان.
ال جۇڭگو باسىلىمدارىن الىپ ايتساق، تومەندەگىدەي:
«ورتا جۇڭگو ۇلتتار ينستيتۋتى» جۋرنالىنىڭ 1984 جىلعى 2 سانىنىندا «اسقار جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى» دەگەن اتپەن؛
«از ۇلتتار جازۋشىلىعى» 1987 جىلى 1 سانىندا «زامانا جىرشىسى» دەگەن اتپەن؛
«جۇڭگو ۇلتتار الەمىنىڭ» 1997 جىلى 1 سانىندا «ول پانيدەن باقيعا اتتاندى» دەگەن اتپەن؛
«باتىس جۇلدەگەر قارتتارى» جۋرنالىنىڭ 1990 جىلعى 2 سانىندا «اسقار تاتاناي ۇلى» دەگەن اتپەن تانىستىرسا، «جۇڭگو ەنسيكلوپەدياسىنىڭ» 1 تومىنا، «جۇڭگو از ۇلت جازۋشىلار سوزدىگىنە» ەنگىزىلەدى.
ا. تاتاناي ۇلى ءتىرى كەزىندە جۇڭگو جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، جۇڭگو از ۇلت جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، جۇڭگو ۇلتتار ادەبيەتىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى، شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى بولعان.
اسقار ەڭبەكتەرى جۇڭگو تىلىندە دە جاريالانىپ تۇردى. «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» كىتابىنىڭ ءبىر ءبولىمى، «ۇلتتار جازۋشىلارى» جۋرنالىنىڭ 1992 جىلعى 1 سانىندا جاريالانسا، «ارقالىق باتىر» كىتابى دا جۇڭگو تىلىندە باسىلىم كوردى.
اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ شىعارمالارى 1957 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 8 سانىندا باسىلسا، جاردەم تىلەكوۆتىڭ «قىتايدىڭ جاڭا ادەبيەتى» اتتى ماقالاسىندا اسقاردىڭ تۋىندىلارىنا جوعارى باعا بەرىلەدى.
ال «سوۆەت قازاق ەنسيكلوپەدياسىنىڭ» 12 تومىندا: «شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى جانە ونەرى» دەگەن تۇسىندىرمەدە اسقار ەسىمى مەن شىعارمالارى اتالادى. «قازاقستان ءمۇعالىمى» گازەتىنىڭ 1990 جىلعى 12 قاڭتار كۇنگى 3ء-شى سانىندا «اسقار اقىن تۋرالى ءسوز» دەگەن ماقالا مەن (اۆتورى ومارعالي قۇدىش ۇلى) اسقاردىڭ «اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ اباق كەرەيگە كەلۋى» دەگەن ماقالاسى قاتارىنان باسىلدى.
اسەكەڭنىڭ اتاجۇرتتاعى العاشقى كىتابى – «ەل قورعانى – ابىلاي» دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ اتاجۇرت باسپا ورتالىعىنان جارىق كوردى. بۇل كىتاپقا اقىننىڭ ءار كەزدە جازعان ءتۇرلى ولەڭدەرى كىرگەن. وندا اقىننىڭ ەل-جۇرتىن ءبىلىم-عىلىمعا، مادەنيەتكە باستاعان ىزگى جۇرەگىنىڭ ءۇنى انىق كورىنىپ تۇر. ونى «ناداندىقتىڭ بەلگىسى»، «قالا جىگىتى مەن اۋىل جىگىتىنىڭ ايتىسى» سەكىلدى ءبىرقاتار ولەڭدەرىنەن كورۋگە بولادى. اقىن تابيعات تۋرالى جازعان جىرلارىندا دا تاۋ بۇلاعىنداي تازا سەزىممەن توگىلىپ وتىرادى. «التاي»، «جايلاۋ»، «قىس»، «كوكتەم» ولەڭدەرى سونىڭ مىسالى.
ايتالىق «كوكتەم» ولەڭىندە:
الىسىپ ارناسىنا سىيماي تۋلاپ،
كوك ءيىرىم كوبىكتەنىپ جاتىر شۋلاپ.
جاعادا جەل ءۇيىرىپ تولىقسيدى،
جاڭادان كوتەرىلگەن جاسىل قۇراق، – دەسە، «گۇل دالا» ولەڭىندە:
تاۋ بيىك، بۇلت قالىقتاپ كوك اسپاندا،
قاراعاي تاۋعا بويلاپ تالاسقان با؟
دالانىڭ سالقىن لەبى قارسى الادى،
قۇزاردىڭ اسۋىنان ارى اسقاندا، – دەگەن جولداردى وقۋعا بولادى.
اقىننىڭ كەمەلىنە كەلگەن شاعىنىڭ جەمىستى ەڭبەگىنىڭ بىرەۋى «ەل قورعانى – ابىلاي» داستانى. مۇندا بۇرىنعى حالىق ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى بارىنشا كوركەم ورنەك تابۋمەن بىرگە اقىننىڭ شابىتتى شاعىنىڭ ءىزى انىق.
ماڭگىلىك دوس كوپ ەمەس،
ماڭگىلىك دۇشپان بولمايدى.
جىلى-جىلى سويلەگەن،
جىلاندى دا الماي قويمايدى، – دەي كەلىپ قازاق حالقىنىڭ ۇلى جىگەرىن، باس يمەس رۋحىن ونان ارى جىرلايدى.
سوندا-داعى بۇل حالىق،
ارىماعان، تالماعان.
حانى ءولىپ، قالاسى،
ورتەسە دە بولماعان.
سوندا داعى بۇل حالىق
رۋحىنا داق سالماعان.
مىنە، بۇلار بۇگىنگى شەتتەگى جۇرگەن باۋىرلارىمىزدى ساقتاپ قالاتىن ۇلت بويىنداعى اسىل قاسيەتتىڭ ولمەستىگىن كورسەتىپ بەرەدى.
حالىق مۇراسىن قادىرلەۋ جاعىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن ا.تاتاناي ۇلىنىڭ جىرلارىنان دا حالىقتىق سارىننىڭ قوبىز ءۇنىن ەستيمىز. اقىننىڭ جىراۋلارشا توگىلەتىن ءساتى دە از ەمەس.
ۇلى ءجۇزدىڭ تولەسى،
ەل قامقورى، ەل ەسى.
ۇلى ءجۇزدىڭ ايدارى،
تورەمەن تەڭ توبەسى،
جاۋىنا جۇردەك جەبەسى.
ونسىز شەشىم بولماعان،
بۇكىل قازاق كەڭەسى… – دەپ ءبىر توگىلسە،
…ۇلان-عايىر سار دالا،
سارىارقانىڭ بەلى مە،
سار دالادا سار بالا،
ساعىم قۋعان ەرى مە؟
ساعىنىشپەن كەلە مە،
ساعىندىرعان ەلىنە، – دەپ تاعى دا جول جورعاداي تايپالادى.
حالىقتىق ءتىل، ۇلتىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ مايەكتى مانەرى وسى جولداردان كورىنەدى. جالپى شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتى ءسوز بولعاندا اسقار تاتاناي ۇلى شوقتىقتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەسەپتەلەدى. ول ادەبيەتتىڭ ءبىر جانرىنا عانا ەمەس، پوەزيا، پروزا، دراما جانرلارىنا قاتارىنان قالام تەربەگەن كورنەكتى قالامگەر.
ونىڭ ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزگە قوسقان ۇلەسى مول.
اسقار مەن ماعازدىڭ شەرى جانە «قۇبا ءدۇزدىڭ قۇلانى»
1989 جىلى ءۇرىمجى قالاسىنا بارىپ، شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ينسيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستىم.
ءدال وسى شاق بەيجىڭدە، ۇرىمجىدە «19 مامىر» وقيعاسىن ەسكە العان دەموكرياتياشىلدار قوزعالىسىنىڭ دۇمپۋلەرى تۋعان كەزەڭ ەدى. ءارى سول جىلى جازۋشى قاجىعۇمار شابدان ۇلى «شەتەل تىڭشىسى، وتان ساتقىنى» رەتىندە قولعا الىنعان بولاتىن. ءۇرىمجى قالاسىندا، اسىرەسە ءبىز سەكىلدى جاڭادان بارعاندارعا، ارنايى اشىلعان كورمەلەر كورسەتىلدى. سونىڭ ىشىندە «قاجىعۇماردىڭ پايدالانعان تىڭشىلىق قۇرالدارى دا» كورسەتىلگەن. ەندى-ەندى ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ، كوز جاسىن قۇرعاتا باستاعان شىنجاڭ زيالىلارىنا بۇل جاعداي ايتپاسا دا تۇسىنىكتى رۋحاني سوققى بولىپ ەدى.
ءسويتىپ، قالامگەرلەر قاۋىمى تاعى دا «ءبىر ەلى اۋزىنا ەكى ەلى قاقپاق قويىپ» ايبايلاپ سويلەي باستادى. بۇل راسىندا زيالىلار باسىنداعى رۋحاني بۇعاۋ بولاتىن. ساياسي ساقتىق پەن قىسىم وسىلايشا كۇشەيىپ تۇرعاندا «جوسپارلى تۋىت» اتالاتىن ساياسات تا باس كوتەرگەن-دى. انىعىن ايقاندا حانزۋ ۇلتى ءبىر، از ساندى ۇلتتار ەكى بالادان ارتىق بالا كورمەيدى. اۋىلدى قىر جەرلەردە ءۇش بالا الۋعا بولادى. كوتەرىپ قالسا، زورلىقپەن تۇسىرەدى. بۇل ساياسات تا از-شاعىن ۇلتتارعا، سونىڭ ىشىندە قازاقتارعا كوپتەگەن قىسپاق اكەلدى. ءتىپتى تۋۋدان شەكتەلۋ جولىن بىلمەيتىن جاس كەلىندەردىڭ ىشتەگى بالاسىن مەزگىلسىز تۇسىك قىلدىرىپ، جىلاپ تۋعان ءسابيدى سۋعا تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن سۇمدىقتار دا بەلەڭ بەردى. بۇل دا ماناعى ۇلت زيالىلارىنىڭ شاراسىز، مىسكىن كۇيىمەن قاناتتاسقان، قاباتتاسقان قاسىرەت ەدى.
وسىنداي قىسپاق كەزىندە، ياعني، 1989 جىلى كەڭەس وداعى مەن جۇڭگو اراسىندا جىلىمىق تۋدى. ەكىگە ءبولىنىپ، قان جىلاعان تۋىستار قايتا كورىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. روزا رىمبايەۆا جانە «اراي» انسامبلى ۇرىمجىدە كونسەرتتىك ساپاردا بولدى. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك جاريالانباي تۇرىپ-اق، ەلدىڭ قازاقستانعا دەگەن ەلەڭدەۋى باستالدى. ءبىراق، جول جوق ەدى. ارمانى بولعانىمەن دارمەنى جوق، «ۇشارعا قاناتى جوق» زارلى كۇيدە بولاتىن.
اتالعان الماعايىپ كۇندەردىڭ وي توعىستىرۋىمەن مەنىڭ قالامىمنان «قۇبا ءدۇزدىڭ قۇلانى» اتتى شاعىن باللادا تۋدى. تولىق ءماتىنى تومەندەگىدەي:
قاعىرلى الاپ ساعىمى ەلەس پە ەدى،
جۇپار لەبى دالانىڭ نەگە ەسپەدى.
جورتقان مىناۋ جاپاننىڭ جاندىسىنا،
قاي قىلىعى تاعدىردىڭ ەگەسكەنى.
بۇيرات قۇمدار بۇيىققان مىلقاۋ دالا،
كوز ۇىشىندا كولبەيدى شىرقاۋ دارا.
شاقىرمايدى شالقار كول جاعاسىنا،
نەگە قۇشاق اشپايدى ءبىر تاۋ – انا.
اسپانىندا اڭدىعان قۇس قىرانى،
جانارىندا مەرگەننىڭ سۇستى جانى.
قۇرساعىندا تىڭ تىرلىك بۇلقىنىستا،
قۇلاعىندا وق ءۇنى ىسقىرادى.
بۇلاڭ قاعىپ شىقپايدى قوساعى الدان،
تۇرا المايدى تۇسالعان جوسا قاننان.
جاپان كەزىپ كەلەدى جالعىز قۇلان،
تاسالاعان، تالىققان، بوشالاعان.
كەڭ دالانىڭ كەسىكتى تارلىعىما،
تارلان كوڭىل، تالدى اياق، قالدى مۇڭعا.
جاۋتاڭدايدى قوس جانار، جوق جاناشىر،
قاقتاپ باراد قارا جەر – جالىن قۇم دا.
«قينادىڭ»، – دەپ، – «انا جان، مۇنشا مەنى!»، –
تەپكىلەيدى قۇلىنى تۇمسا ەنەنى.
قىسىپ جانىن تىنىسىن تارىلدىرىپ،
قۇلازىتىپ جۇرەگىن قۇمشا ەگەدى.
بەۋ، قۇلىنىم، تىنىش جات اسىقپا سەن،
جاپان دالا – جالپاق ءشول باسىپ كەلەم.
بۇل تىرلىكتىڭ نەسىنە قۇمارتاسىڭ،
كوز بەن سۇقتان سەنى الىپ قاشىپ كەلەم!…
اۋرەلەمە قۇلىنىم، تەپپە مەنى،
تالاي تىرلىك تەككە كەپ تەككە ولەدى.
قىزىعىڭ نە، قىزىققان عۇمىرىڭ نە؟
كورەسىڭ عوي تاعدىردان شەكتەمەنى!
تىرلىگىڭنىڭ تىلەگىن، ءبىل ەرتەڭىن،
ادامعا ولجا – بىزگە ولجا كۇنەلتەر كۇن.
ەنەڭ تاپپاي ەش پانا جورتقانىندا،
قايدان، قالاي، سەن مەيىر تىلەر ەدىڭ؟
سەرىك الىپ جانىما نۇر ساعىمنان،
قۇبا تۇزدە كەلەمىن قۇم سابىلعان.
جاتقان جەرىڭ ءجاننات بوپ ەسەپتەلسىن،
بۇل دالانى كەڭ كورمە قۇرساعىمنان… –
قۇبا ءدۇزدىڭ سونى ويلاپ كەر قۇلانى،
قۇلىنىنا ىشتەگى شەر قىلادى.
تۋماۋ ءجون بە، تولسا كۇن، تۋسا ءۇمىت،
ءبىراق، ءبىراق…
بەلگىسىز جەر تۇراعى.
نۋ ورمان با، وندادا ور قازۋلى،
تاۋ ءىشى مە، وندا بار زور ازۋلى.
كول بويىندا ءجۇر مەرگەن مىلتىق اسىپ،
قاعىر جوندار تەك قانا قۇلازۋلى.
جاس پا، قان با، قوس جانار بوتالادى،
(ارتتا قانشا بىلە مە جوتا قالدى؟)
وڭاي ەكەن دالانىڭ قۇلازۋى،
قيىن ەكەن كوڭىلدىڭ جۇتاماعى.
داريعا- اي، بولات تۇياق نە كەشپەدى،
جەڭىل كۇندە جانارى نەگە وشپەدى.
قايتەر ەكەن ىشتەگى قۇلىن جانى،
كوز الدىنا شىن ءولىم ەلەستەدى…
باللادانى سياسى كەپپەگەن كۇيدە «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ رەداكسياسىنا جولدادىم. كوپ وتپەي جۋرنال ۇجىمى مەنى شاقىرتىپتى. وندا رەداكتور، اقىن ءسالي سادۋاقاس ۇلىنىڭ كابينەتىنە باس سۇقتىم. ول كىسى اتالعان باللادانىڭ قانداي ماقساتى، ارتقى كورىنىسى بارلىعى جونىندە ەگجەي-تەگجەيلى سۇراي كەلىپ:
– مۇنىڭ ءبارىن سۇراپ وتىرعانىم، وتكەن جىلى اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ «جوڭعار جارناماسى» دەگەن تولعاۋىن باسامىز دەپ باسىمىز پالەگە قالا جازداپ ەدى، – دەپ ءبىراز اڭگىمە قوزعادى. ايتپاعى، قازىرگى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى پارتيانىڭ گازەت-جۋرنال، ءباسپاسوزدى قاداعالاپ وتىرۋى مەن ولاردىڭ «شيقانىنا تيەتىن» دۇنيەلەردەن ساق بولۋ كەرەكتىگى جونىندە بولدى.
مەن سول كەزدەگى ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ ساقتىعىمەن ءوز شىعارمامدا ەشقانداي استارلاۋ، «بوتەن كوزقاراس» جوق ەكەنىن ايتتىم.
ءسويتىپ، ءسالي اعا مەنىڭ سوزىمە سەندى مە، الدە، راسىندا «ساياسي استار» جوق بولدى ما، الدە باتىلدىق تانىتتى ما، «قۇبا ءدۇزدىڭ قۇلانىن» جاريالاۋعا ۋادە بەردى. ۋادەسىندە تۇرىپ، شىعارما 1991 جىل مامىردا «شۇعىلادا» جارىق كوردى. اڭىسى دا جامان بولمادى.
ەندى، ا.تاتاناي ۇلىنىڭ بۇرىن وقىپ كورمەگەن «جوڭعار جارناماسىنا» نازارىم اۋدى. شىنجاڭدا «جوڭعار ويپاتى» – «جوڭعار قۇمدىعى» دەگەن جەر اتى بار. جوڭعار دالاسى شىنجاڭ ولكەسىنە قاراتىلىپ، جالپىلىق اتاۋ رەتىندە دە ايتىلادى. سول دالا حاقىنداعى اسەكەڭنىڭ تولعاۋىن تاۋىپ الدىم. وقىدىم، تولقىدىم.
…
جوڭعار تالاي شاڭدادى،
ۇلى ءدۇبىر – تاسىردان.
تارعىل-تارعىل تاسىندا،
تالاي قان بار شاشىلعان.
…
و، سارى جون، سارى دالا،
اڭىڭ قايدا جۇگىرگەن!
ايرىلىپسىڭ گۇلىڭنەن،
ايرىلىپسىڭ تۇرىڭنەن.
قارالى ءبىر جاندايسىڭ
ادامداردان تۇڭىلگەن.
سۋىق تۇسپەن قارايسىڭ،
اپىراۋ سەن قالايسىڭ؟!
…
و، سارى جون، سارعايىپ،
قالامىن با دەمەيسىڭ،
بارا جاتىر ءمۇجىلىپ،
جاسىل دالا، ەگەي شىڭ.
ورمانىڭا تالاستى،
قورعانىڭا تالاستى،
الداعىڭا تالاستى،
ارمانىڭا تالاستى،
سەنىڭ ىستىق قوينىڭا،
سۋىق قولىن سالادى.
جامىلعىڭدى اپ جاپ-جاسىل،
جالاڭاشتاپ بارادى…
نە ايتاسىڭ زامانعا؟
نە ايتاسىڭ عالامعا؟
نە ىستەيسىڭ، نە دەيسىڭ،
و، سارى جون، ەگەي شىڭ!…، – دەگەن جولدار بار ەدى وندا.
بۇل تولعاۋ 1988 جىلى جازىلىپ، «شۇعىلا» جۋرنالىندا جاريالانعان. 1991 جىلى اقىننىڭ «ازامات ءۇنى» جيناعىنا كىرگەن.
مەن «قۇبا ءدۇزدىڭ قۇلانىن» جازعاندا قىتايلىق سەنزۋرادان قورعالاپ، ۇلت زيالىلارىنىڭ تاعدىرىن، جوسپارلى تۋۋدىڭ قاسىرەتىن شاعىن باللاداما سىيدىرعان بولىپ ەدىم. ەندىگى ۇرپاقتىڭ ەرتەڭى جانىمدى ءمۇجىپ، كۇيزەلە كۇڭىرەنگەن شاراسىزدىقتىڭ سۋرەتىن جاساعىم كەلگەن.
«جوڭعار جارناماسىن» وقىعاننان كەيىن، مەن عانا ەمەس اتالارىم مەن اعالارىمنىڭ دا قابىرعاسىن قايىستىرىپ، ءىشىن قايناتقان تالاي شەردى اڭعاردىم.
ءدال قازىرگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ، شىنجاڭداعى شاعىن ۇلتتاردىڭ قاسىرەتىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرە وتىرىپ:
ورمانىڭا تالاستى،
قورعانىڭا تالاستى،
الداعىڭا تالاستى،
ارمانىڭا تالاستى،
سەنىڭ ىستىق قوينىڭا،
سۋىق قولىن سالادى.
جامىلعىڭدى اپ جاپ-جاسىل،
جالاڭاشتاپ بارادى…
نە ايتاسىڭ زامانعا؟
نە ايتاسىڭ عالامعا؟… دەگەندى قايتالاي وقىساڭىز، كوكىرەك كولىڭىز تاعى دا شايقالادى، تۇماندايدى؛ قاسىرەت، شەر قالىڭداي تۇسەدى، قابىنداي تۇسەدى.
شىنجاڭ زيالىلارىنىڭ اۋىر تاعدىرىنىڭ شەرلى مىسالى اقىن، جازۋشى ماعاز رازدانۇلىنان دا تابىلاتىن. 1970 جىلى جازىقسىز جالاعا ۇشىراپ، ءوزىنىڭ 20 جىلعا سوتتالعانىن ەستىگەندە اقىن:
ەر جاسىپ مۇڭاياما اجىرعىعا،
نەمەنە اۋىر بەينەت سابىرلىعا.
جەتى مىڭ ءۇش ءجۇز ءتۇننىڭ باستا ۇيقىسىن،
جايلاپ سال توسەگىڭدى ابىرجىما، – دەپ كەتە بارعان ەكەن. بۇلت ايىعىپ، اقتالىپ، اۋىلىنا قايتا ورالعاندا:
سالەم ساعان التايىم،
تەنتەگىڭ سونشا ساعىندى.
جوعالىپ كەتكەن ءبىر تايىڭ،
تارلانداپ بارىپ تابىلدى، – دەپ اعىنان جارىلىپتى.
كەيىننەن، ياعنىي، 1994 جىلى شىلدەدە التايدىڭ بۋىرشىنىنىڭ ايگىلى «ءۇشتاس» جايلاۋىندا وتكەن التاي ايماقتىق 10-رەتكى اقىندار ايتىسىندا ماعاز رازدان ۇلىنىڭ ءوز اۋزىنان دا تالاي جىر تىڭداپ ەدىم. سونىڭ ءبىرى: «تۋعان جەر» اتالاتىن ولەڭى.
وندا:
التىن با تۋعان جەردىڭ توپىراعى،
كۇمىس پە تالدارىنىڭ جاپىراعى.
مۇجىلعان مولالاردىڭ قۇلاعىندا،
التايدىڭ اق يىعى وتىرادى، – دەپ تولعايتىن اقىن.
كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىن جالاڭداتقان كەزىندەگىدەي، قىتايلىق قىزىل ساياساتتىڭ بورانى سوعىپ تۇرعاندا اقىن-جازۋشىلار امالسىزدان استارلاپ جەتكىزۋ، باسقاشا بەينەلەۋ ءتاسىلىن قولداناتىن ەدى. اشىق جازعان دۇنيەنى باسپا دا، زامان مەن زاڭ دا كوتەرمەيتىن.
ۋاقىت ءوتتى، زامان اۋنادى. قىتايداعى تار زاماندا – «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» وڭباي تاياق جەگەن، شەرلى كوكىرەك قاريالار بۇگىن جوق. اسقار مەن ماعازدىڭ دا ارامىزدان كەتكەنىنە ۇزاق جىلدار بولدى.
دەگەمەندە، ءدال بۇگىنگى كۇنى قىتايدا سول «مادەنيەت توڭكەرىسىنەن دە» اۋىر تاعى ءبىر «مادەني ەمەس توڭكەرىس» تۋدى. حالىق قان جىلادى، اۋزىنا قاقپاق قويىلعان، باسىنا توقپاق ويناعان شاعىن ۇلتتار قۇلدىققا يتەرمەلەنۋدە. ەجەلگى مەكەننىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەرتەڭى بۇلدىر تارتتى. تاۋلارى بۇعىپ، تاعدىرى تۇمانداندى.
ەندى، ارقادان الىسقا، مۇنارلى بەلدەر مەن بوزعىل كوكجيەكتىڭ كومەسكىلەنگەن شالعايىنا مۇڭدانا كوز تاستاپ، التايدى ىزدەيمىن، اعالاردى ىزدەيمىن.
«جوڭعار جارناماسىن» وقىپ تۇرعان الىپ اسقار دا، «تۋعان جەردىڭ تۇعىرىندا» وتىرعان ماڭعاز ماعاز دا جوق. ولار ءبىر رەت «توزاق وتىنان» تىرىدەي قۇتىلىپ ەدى. ەكىنشى «توزاقتى» كورگىلەرى دە كەلمەگەن شىعار. بىزدەن الىس، بەيىشتىڭ تورىندە شالقىدى.
تەك كوز الدىڭا قاڭىراعان، قان جىلاعان جوڭعار دالاسىنىڭ جەتىم جوتالارى كەلەدى؛ بابالاردىڭ باعزى مەكەنىندەگى مۇجىلعان مولالاردىڭ قۇلاعىندا وتىرعان التايدىڭ اق يىعى كەلەدى. ۇرپاعىن، ىشىندەگى قۇلىنىن قايدا اپارارىن بىلمەي، جان ۇشىرا شاۋىپ جۇرگەن جوڭعار توسىندەگى «قۇبا ءدۇزدىڭ قۇلانى» كەلەدى كوز الدىڭىزعا.
قوس تامشى – جانارىڭنىڭ بۇلاعى تومەن سىرعيدى.
«تۋعان جەر، تۋعان جەر… !» دەپ الدە نەشە رەت كۇبىرلەگەنىڭدى دە بىلمەيسىڭ. مۇنىڭ اتى – جۇرەك شەرى، عاسىر قاسىرەتى!
كۇندەلىك پاراعىنان ءبىر ۇزىك:
1992 جىلى 18 شىلدە تۇستەن كەيىن التاي قالالىق مادەنيەت سارايىنىڭ 4 قاباتىندا شىنجاڭ ۋاقىتى 15:00-دە «اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ 87 جاسقا تولۋ» بايلانىسىمەن ەستەلىككە الۋ اڭگىمە وتىرىسى بولدى. مەنى ۇستازىم باقىتحان تاعاي ۇلى ارنايى سوندا ەرتىپ باردى. قالا باستىعىنىڭ ورىنباسارى اعزام، پارتيا سەكراتارىنىڭ ورىنباسارى قاسەن جانە اقىن بايتىك دۇيسەباي، كازىم ماڭكەي ۇلى، ميتحات رازدان ۇلى، ءۋاليوللا سادۋاقاس ۇلى، رۇستەم قاتارلىلار، وبلىستان كەنجەحان كارمەن ۇلى قاتىستى. بۇل تۋرالى «ەكى رەتكى كەزدەسۋدى ەسكە العاندا» ماقالام «التاي گازەتىندە» جارىق كورگەن.
ءجادي شاكەن ۇلى
"تۇعىرىلحاننان" الىندى
6alash ۇسىنادى
