50 جىلدان بەرى قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن، سالت-داستۇرىنەن سىر شەرتەتىن ءبىر تاماشا كينو تۇسىرە الماعانىمىز ۇيات بولدى. «50 جىلدان بەرى» دەپ وتىرعان سەبەبىم قازاق كينوسىنىڭ اڭىزىنا اينالعان «قىزجىبەك» ءفيلمى 1967 جىلى ءتۇسىرىلىپتى. سودان بەرى قانشا زامان وتسە دە، «قىزجىبەك» ءفيلمى جارىق ەتىپ ەكراننان شىعا كەلسە، جالپ ەتىپ وتىرا كەتىپ قاراۋدان جالىققان ەمەسپىز. ال ودان بەرى قازاق تۇرمىسىنان سىر شەرتەتىن قانشاما كينو ءتۇسىرىلدى؟! كوبى ءبىر رەت كورۋدەن اسقان جوق، مەنشە، جاقىندا قازاقستان تەلە ارناسىنان تاراتىلعان «اباي» ءفيلمى دە ءبىر-اق رەت كورەتىن فيلم ەكەن. مەن بۇل ارادا اكتەرلەردىڭ، ءتۇسىرىلىم توبىنىڭ ەڭبەگىن مۇلدە جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىن. ءبىراق مەنىڭ دە اباي فيلمىنەن كۇتكەنىم كوپ ەدى.
بۇل فيلمنىڭ ءساتسىز شىعۋىندا مىناداي سەبەپتەر بار:
مەملەكەت باسا نازار اۋدارماعان. قارجى بولگەنىمەن، سول قارجىعا ساي جۇمىس ىستەتۋ جاعى قاداعالانباعان. ءاسىلى بۇل فيلمدى مينيسترلىكتەردى بىلاي قويعاندا، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى قاداعالاپ وتىرعانى دۇرىس ەدى. ەگەر بۇل فايلىم جۇرت كوڭىلىنەن شىعىپ، «قىزجىبەك» فيلمى سياقتى عۇمىرلى بولسا، جۇرت «توقايەۆتىڭ كەزىندە تۇسىرىلگەن» دەپ اۋىزىنان تاستاماي ايتىپ جۇرەتىن ەدى.
فيلمنىڭ ءساتسىز شىعۋىنا فيلمدى تۇسىرگەن توپ عانا ەمەس، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى دە كىنالى. اتى «مادەنيەت مينيسترلىگى» ەكەن، ەندەشە قازاق مادەنيەتىن تانىستىراتىن، كۇللى قازاقتىڭ پاسپورتىنا اينالعان ابايدى بەينەلەيتىن فيلمگە نازار اۋدارماعاندا مادەنيەت مينيسترلىگى نەگە نازار اۋدارادى سوندا؟! ەگەر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى وسى فيلمنىڭ باسى قاسىندا بولىپ، ءتۇسىرىلىمنىڭ ءار قادامىن قاداعالاعاندا، قازاق جوسىنىنا جات كۇلكىلى كورىنىستەر ەفيرگە شىقپاس ەدى. ماسەلەن، «قىزجىبەك» فيلمىن تۇسىرەردە جۇزگە جۋىق ستۋديا قىزمەتكەرلەرى ەكى جىل بويى دايارلىق، ازىرلىك جۇمىستارىن جاساپتى. ال كۇللى قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ابايعا ارنالعان فيلمنىڭ ءتۇسىرىلىم جۇمىسى اياق استىنان باستالادى دا، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا تۇسىرىلەدى. «Qazaqstan» رترك» اق باسقارما ءتورايىمى ءلاززات تانىسبايدىڭ ايتۋىنشا، تەلە حيكايانى تۇسىرۋگە كورپوراسيا بايقاۋ جاريالاعاندا ۇسىنىس جاساعان 4 كومپانيانىڭ اراسىنان تاريحي فيلمدەردى تۇسىرگەن رەجيسسەر مۇرات بيدوسوۆقا تاڭداۋ ءتۇسىپ، كينو ءتۇسىرۋ جۇمىسى بىلتىرعى جىلدىڭ قاراشا ايىندا باستالعان. تەلە حيكايانىڭ سەنارييىن سەرجان زاكەر ۇلى جازسا، جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ كوركەمدىك كەڭەسشى، تانىمال جۋرناليست قاينار ولجاي باس رەداكتورلىق جاساپتى.
راس، بيىلعى جىل اۋىر جىل بولدى. فيلم تۇگىل ەلگە باستىڭ اماندىعى ۋايىمعا اينالدى. سوعان قاراماستان ەڭبەك ەتكەن فيلم قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىن جان كەشتىلىك دەپ باعالاۋعا بولادى. ءبىراق «اسىققان سايتان ءىسى» دەگەندەي، ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعى ءفيلمنىڭ باستى ساتسىزدىگىنە اينالعان. تىم قۇرىسا، قىس، جازعىتۇرى، كۇز، جاز تۋرالى ولەڭ جازعان اباي فيلنمدە ءتورت ماۋسىمنىڭ كورىنىسى تولىق بولماعانىنىڭ ءوزى فيلمنىڭ باستى كەمشىلىگى. «قازاقستان ءتۋريزمىن دامىتا الماي وتىرمىز» دەپ قاقسايتىن قۇزىرلى ورىندار قازاقستان ءتۋريزمنىڭ ماڭىزدى ۇگىت-ناسيحاتى بولاتىن «اباي» فيلمىندە قازاقتىڭ داستۇرىمەن قوسا، قازاقستاننىڭ كوركەم جەرلەرىن دە كورسەتە كەتۋدى مۇلدە ەسكەرمەگەن. «قىزجىبەك» فيلمىندە قازاقتىڭ كەڭ ولكەسىنىڭ كوركەم بەينەسىن بارىنشا اسەم كورسەتۋ ماقساتىندا ۇلىتاۋ، اقتاۋ، التاي، جايىق، ىلە جاعاسى، قارقارالى، الاتاۋ تابيعاتى تۇسىرىلگەن جوق پا؟! ەندەشە، «اباي» فيلمىندە قازاقتىڭ كوركەم جەرلەرى تۇگەل ابايدىڭ وسكەن ەلى، جۇرگەن جەرىن كورسەتە الماعانىمىزدىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە؟! الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى ادىردىڭ اراسىنا اپارىپ تۇسىرگەن فيلمدە بي اۋىلى وتىراتىنداي ءبىر جازىق جەردە جوق. اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ اۋىلى الدە كىمدەردەن جاسىرىنعان قاراقشىنىڭ نەمەسە قوبى-قوبىنى قۋىپ جان باققان قاراشالاردىڭ اۋىلى سياقتى كوزگە قوراش كورىنەتىن جىلعاعا تىگىلگەنى ۇيات. ونىڭ ۇستىنە، «جۇرت توزىپ كەتتى» دەپ اپتا سايتىن كوشەتىن قازاقتىڭ سالتى دا ەسكەرىلمەگەن. شاڭى شىققان جۇرت، سۇرپەتى كەتكەن كيىز ءۇي. ورازبايدى وسپاننىڭ سەمەيدەن شاناعا بايلاپ اكەلەتىن كورىنىسىن شىعىس قازاقستان دالاسىندا قىستا تۇسىرسە قانداي كەرەمەت بولار ەدى. «قىزجىبەك» فيلمى سياقتى بۋراباي، باياناۋىل، قارقارالى جەرلەرىنىڭ دە كورىنسى قوسىلسا، سەمەيدىڭ سارى جازىعى كورسەتىلسە، كاتونقاراعاي دا قاعىس قالماسا، ەكى جەپ بيگە شىعار ەدىك قوي؟!
«قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» دەپ جازعان اقىن اباي تۋرالى فيلمدە قان سونار دا جوق. كۇزدىك قارا سۋىعىندا نەمەسە كوكتەمنىڭ قارا وزەك شاعىندا قويان قۋىپ، ونى بۇركىتكە ۇستاتۋدى ءداستۇر دەگەننەن كورى داستۇرگە كەراعار كورىنىس رەتىندە باعالادىق. قانشاما كوركەم شىعارما وقىساق تا، قانجىعاسىنا قويان بايلادى دەپ جازعان جازۋشىنى كورگەنمىز جوق. «قوياننىڭ ءوزىن كورىپ قالجاسىنان ءتۇڭىل» دەگەن قازاق قوياندى قارشىعاعا ۇستاتىپ، تازىعا قۋعىزىپ قىزىق كورسە كورگەن شىعار، ءبىراق قويان الۋدى اڭشىلىق ساناتىنا قوسپاعان.
كيىز ءۇي دەمەكشى، فيلمدە ءوڭى ءتۇزۋ ءبىر كيىز ءۇي جوق. كيىز ۇيلەردىڭ ءبارى جاۋ شاپقانداي جۇتاڭ. ونىڭ ۇستىنە، ءۇيدى تىككەن ادامداردىڭ قازاق مادەنيەتىنەن حابارسىز ەكەنى دە كورىنىپ تۇر. تاپاتال تۇستە كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىن قىمتاپ جاۋىپ تاستاپ، ءتوردىڭ الدىنا بالاۋىز شام جاعىپ قويۋدىڭ ءوزى ابەستىك ءارى كۇلكىلى. اتامىز قازاق ۇيدەگى ادامى تۇگەل قىرىلىپ، ارتىندا ۇرپاعى قالماعان ادامدى «تۇندىگى اشىلماي قالدى» دەپ ايتاتىنىن، قازاق اۋىلدارىندا سيىر تۇسكە دەيىن تۇندىگى اشىلماي قالسا، «ءۇي يەسى ءولىپ قالعان جوق پا» دەپ ارناۋلى بارىپ حابارىن بىلەتىن سالتىن كينو تۇسىرگەندەر دە، كەڭەسشىلەر دە ۇقپايتىن بولسا كەرەك. بەيبىت كۇندە تۇندىگى، تۋىرلىعى جوق ءۇي بىلگەن ادامعا جاۋ شاپقاننان كەيىنگى اۋىلدىڭ كورىنىسى سياقتى ەلەستەيدى. سول كيىز ءۇيدى تىگۋشىلەر ءۇيدى باسقۇرمەن بەلدەۋلەگەندى، باس قۇردى كەرەگە نىڭ ارعى جاعىنان ۇستاماي، بەرگى بەتىنەن ۇستاپ، كەرەگە باسىن جاۋىپ تاستاعاندى قاي اتاسىنان كوردى ەكەن؟! ءۇيدىڭ ءىشى دە كورگەن كىسىنىڭ قارنىن اشتىرادى. توسەكتىڭ ۇستىندە ايقاستىرىپ تاستاي سالعان اڭ تەرىلەرىنەن باسقا مۇلىك جوق. تىم قۇرىعاندا قازاقتىڭ شاعي كورپە، قۇس جاستىعىن تابۋعا بولار ەدى عوي. ءماسى ەمەس، قوس تابان ەتىك كيگەن بيلەر اياق كيمىن دە شەشپەستەن تورگە شىعىپ، مالداس قۇرا الماي قينالىپ وتىرادى. الدىعا جايعان داستارقاننىڭ ءوزى جۇتاڭ. اق سارباس قوي، كوك قاسقا تاي سوياتىن قازاقتىڭ داستارقانىندا باس باستاعان ءبىر كادەلى جىلىكتىڭ جوقتىعى قىنجىلتادى.
باسقۇر وسىلاي تارتىلادى
قاتىستى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «قىزجىبەك» ءفيلمىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن 8-10 قاناتتى شاڭقان اق ۇيلەر ارنايى جاسالسا، ءتۇرلى ءتۇستى شي، تازا اق ءجۇن، كەرەگەنى تالدان يۋ ءۇشىن سولقىلداعان جاس بوز تالدار قولدانىلىپتى. «اباي» فيلمىندە ونداي كورىنىستىڭ بىرەۋى جوق. الدە كىمدەردىڭ توزعان ءۇيىن ارەڭ سۇراپ اكەلگەنى كورىنىپ تۇر. ءاسىلى اباي ءفيلمى ءۇشىن 6، 8 قانات كيىز ۇيدەن ءبىر قانشاۋىن جاساتسا، كوپ قارجى دا كەتپەيتىن ەدى. موڭعوليا قازاقتارى جاساعان كەرەگىنىڭ قارىنا دەيىن كۇمىستەگەن كيىز ءۇيدى اكەلىپ، قۇنانبايدىڭ ءۇيى دەپ كورسەتسە، سالتاناتىمىز كىمنەن كەم سوعار ەدى؟! ول قىمبات دەسەك، 2 ميلليون تەڭگەگە كەلىسكەن كيىز ءۇي جاساتۋعا بولار ەدى. «قىزجىبەك» فيلمىندە جەكە ادامداردىڭ قولىنان ەر- تۇرمان، ساۋىت- سايمان، كيىز ءۇي جيھازدارى جانە باسقا دا ساتۋدا جوق كىلەم، تەكەمەت، سىرماق سەكىلدى زاتتاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن 10 مىڭ سومعا دەيىن اقشا جۇمساۋعا رۇقسات ەتىلگەن. ال «اباي» فيلمىندە «سايلاۋ وتەدى» دەپ ءار بولىس اكەپ تىككەن بەس التى ءۇيدىڭ ىشىندە «قانداي كەرەمەت» دەپ تاڭداي قاعاتىنداي ءبىر ءۇي جوق بولعانى ۇيات شارۋا. ال كيىز ۇيلەردىڭ الىنداعى قاراعاي سىرىقتان سالىنعان نە قورا ەمەس، نە ءۇي ەمەس ابالاردىڭ نەگە قاجەت بولعانىن تۇسىنە الماي دال بولدىق. ءتىپتى كەيدە بيلەردىڭ سوندا تۇرىپ بيلىك ايتاتىنىن قايتەسىڭ!؟ اتاعى الاتاۋداي بيلەردى قورادا كورىنىسكە ءتۇسىرىپ قوراش كورسەتكەنشە، توبە باسىندا كەڭەس قۇرىپ وتىرعان كورىنىسى رەتىندە الۋعا دا بولار ەدى عوي.
ءفيلمنىڭ سەنارييى دۇرىس تاڭدالماعان. «قىزجىبەك» ءفيلمنىڭ سەنارييى العاشىندا «اققۋ» دەگەن تاقىرىپپەن 1944 جىلى جازىلىپ، 1967 جىلى جاڭا سەنارييلەردى بەكىتۋ كەزىندە دايىن سەناريي رەتىندە ەسكە تۇسكەنىن ەسكەرسەك، فيلمدى تۇسىرۋدەن بۇرىن الدىمەن سەنارييعا بايگە جاريالاپ، سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىك ءبىر قانشاۋىن تاڭداپ الىپ، ولاردى قايتا بىرىكتىرىپ، ونى جازۋشى، ەتنوگرافتارعا قايتا تالقىلاتىپ سۇزگىدەن وتكىزۋ كەرەك ەدى.
بىزشە بولعاندا، اباي فيلمىندە شىلدەحانا، تۇساۋ كەسەر، قىز ۇزاتۋ، مال سويۋ، ەت جىلىكتەۋ، باس تارتۋ، ءجۇن ساباپ، كيىز باسۋ، كوكپار، اساۋ ۇيرەتۋ، شالما سالۋ، قۇرىقپەن جىلقى ۇستاۋ، ات تاعالاۋ... سياقتى ءداستۇردىڭ ءبارىن كورسەتىپ كەتۋگە مۇمكىندىك بار ەدى. ءبىراق تاكەجاننىڭ شۇرقىراعان جىلقىسىن ەكى جاياۋعا باقتىرىپ، ولار وت جاعىپ وتىرعاندا بازارالىنىڭ قۋىپ كەتكەنىن بارىمتانى بەينەلەۋ ءۇشىن العانىنا قاراعاندا، ونداي قوسالقى ەلەمەنتتەردى ەسكەرمەگەن. بۇرىنعى قازاق جىلقىشىلارى «جاۋدىڭ كوزىنە تەز تۇسەدى» دەپ تۇندە وت جاقپايتىنىن كينو تۇسىرگەندەر بىلمەسە كەرەك. «قىزجىبەك» فيلمىندە ارنايى قاۋلى نەگىزىندە، اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنە فيلمگە كەرەك تاڭداۋلى 40 ات تاۋىپ بەرۋ جۇكتەلگەن ەكەن. ال بۇل فيلمدە ۇزاسا 20-30 ات قانا بار سەكىلدى.
ات ابزەلدەرى تۋرالى دا ايتار كوپ. اتتىڭ باسىنا نوقتا سالماي، تىزگىننەن بايلاپ قويۋ، اباي، قۇنانبايلاردىڭ جالعىز ءتوس ايلى عانا بار وسى زاماندىق ۇلگىدەگى ەر توقىمدى ءمىنىپ جۇرگەنى دە كينوداعى باستى قاتەلىك. مۇراجايلاردا تۇرعان ابايدىڭ ەر-توقىمى سياقتى ءبىر ەر توقىم جوق. اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ استىندا ءتورت تۇرمانى تۇگەل ءبىر كۇمىس ەر توقىمنىڭ، اتىنىڭ باسىندا ءبىر كۇمىس جۇگەننىڭ، قولىندا ادەمى ءبىر قامشىنىڭ بولماعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! قازاقتا ەر توقىمنىڭ ءتۇرىنىڭ ءوزى وننان اسادى، ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن، سونى ەسكەرمەي، وسى زاماندىق ۇلگىدەگى ءجونسال ەردى شالعا دا، بالاعا دا مىنگىزگەن دۇرىس ەمەس. قامشى دەمەكشى، قازاق قامشىنى اتتى قامشىلاۋدان سىرت، ءسان ءۇشىن، قارۋ ءۇشىن دە ۇستاعان. ەگەرلەسكەن ەكى ادام ءپاتۋاعا كەلگەندە ورتاعا قامشى تاستاپ كەلىسكەن كەزى دە بولعان. ءبىراق ءدال «اباي» فيلمدەگىدەي ءتوردىڭ باسىندا وتىرعان بيلەرشە قولدارىنا شبىرتقى ۇستاپ شوشاڭداپ وتىرماعان. سونداي-اق اۋىل اراسىنداعى توبەلەستە شوقپاردان كورى قامشى كوبىرەك قولدانىلادى. اتپەن اۋىلعا دەيىن تاسىرلاتىپ شاۋىپ كەلۋ دە قازاق سالتىندا جوق. ونى دا ەسكەرۋ كەرەك ەدى.
ابايدىڭ ەر-توقىمى
فيلم تۇسىرگەن كەزدە قىز جىبەكتىڭ 10 ءتۇرلى كيىمى بولۋ كەرەك دەپ بەكىتىلىپتى. جاساندى، بويالعان ماتەريالى ەكراندا ءبىلىنىپ قالادى دەپ كوستيۋمدەرگە قاجەتتى بارقىت، ماقپال، جىبەك، ءشايى، باتسايى، ءپۇلىش، كويلەك- كامزولدى ادىپتەيتىن قۇندىز، سۋسار، ەلتىرى، كيىمدى وقالايتىن جاقات، ءىنجۋ- مارجان قولدانىلعان ەكەن. فيلم سۋرەتشىسى گۇلفايرۋز ىسمايلوۆا باستاعان تاڭداۋلى شەبەرلەر قىزداردىڭ كامزولدارى مەن كويلەكتەرىنە، جۇزدەگەن، مىڭداعان مونشاقتاردى ءبىر- بىرلەپ ءوز قولدارىمەن قاداعان ەكەن. ال «اباي» فيلمىندەگى كەيىپكەرلەر جازدىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا تۇلكى تىماق، سىرىعان شاپانمەن جۇرەدى. قاراپ وتىرىپ پىسىناپ كەتەسىڭ. ۇزىن شاپاندارى اتقا مىنسە اتتىڭ ارتىن جاۋىپ، جالبىرلاپ جۇرەدى. اتقا مىنگەن قازاق ەكى ەتەگىن جيناپ، تاقىمنىڭ استىنا قىسىپ الاتىنىن، كيىمنىڭ ەتەگى اتقا تيسە، تەر ءسىڭىپ كەتەتىنىن بىلمەي مە، ەسكەرمەي مە؟!
قازاقتىڭ ءسان-سالتاناتىن ايگىلەيتىن تاعى ءبىر كورىنىس كوش. «اباي» فيلمىندە اتاقتى بوجەيدىڭ قارالى كوشى اۋعانستاننان اۋىپ كەلگەن بوسقىنداردىڭ توبى سياقتى كورسەتىلگەن. بوجەيدىڭ تۇلدانعان اتىنان باسقا ۇلتتىق داستۇرىمىزگە ساياتىن قانداي كورىنىس بار؟ كوشكەندە كەرەگەسىن ارقاسىنا كوتەرىپ كوشكەن قاي قازاقتى كوردى ەكەن ءبىزدىڭ كينو ماماندارىمىز؟ «قىزجىبەك» فيلمىندە «سىرلىبايدىڭ اۋىلى» دەپ اتالاتىن كورىنىستەردى ءتۇسىرۋ كەزىندە «قىرىق كوش» ءۇشىن اۋىلداردان 60 تۇيە اكەلىنىپتى. ال «اباي» فيلمىندە تۇيەلى كوش جوق. قوداردى اسىپ ولتىرگەنگە ءبىر تۇيە اكەلگەنى بولماسا، تۇيە تۇلىگى اتىمەن جوق. تۇلىك دەمەكشى، قۇنانباي اۋىلىنىڭ مىڭعىرعان مالى دا دالانىڭ ءسانى ەمەس پە، اۋىلىنا كەلگەن قۇدايى قوناققا قازاق سالتىمەن ءبىر اق سارباستى كولدەنەڭ ۇستاپ باتا سۇراۋ دا ءداستۇردى ۇلىقتاۋ بولاتىنىن ەسكەرگەن ءجون.
ال قاماۋدان كەلگەن ابايعا ايەلدەردىڭ شاپتىعۋى، ابايدىڭ شاي سۇراۋى، ءولىمدى جول-جونەكەي شاۋىپ كەلىپ ەستىرتە سالۋى، ابايدىڭ جەر باۋىرلاپ، شاڭعا اۋناپ جىلاۋى، ونى قولتىعىنان دەمەيتىن ءبىر ادامنىڭ جوقتىعى، ءدىلدانىڭ ەنەسى كەلگەندە جالاڭباس، اياعىن دا جيماي بوكسەسىن ەنەسىنە قاراتىپ جىلاپ جاتۋى... سياقتى كورىنىستەردىڭ ءبارى ءفيلمنىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ تۇر. ال ءفيلمنىڭ ءتىلى تۋرالى اقىن-جازۋشىلار ايتار...
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
