Atamyz qazaq «Tús – túlkiniń boǵy» dese, qazirgi ǵylym «tús – oı, qıal prosesiniń uıqy kezindegi enjar beınesi» dep qaraıdy. Biraq buǵan ılanaıyn deseń, keıde shym-shytyryq tús kórip, ertesi oıyńda elesinen basqa eshteńesi qalmasa; keıde oılamaǵan, sanańa saıasy da túspegen isterdi túsińde kórip tań-tamasha bolyp, túsine almaı júrgenińde kútpegen jerden óńińde qaıtalaıtyny qalaı?! Demek, túste syr bar. Adamzat qanshalyqty damysa da, áli talaı tilsimnyń tegine jetip, tereńine súńgip, túbeseli túsingen joq. Máselen: Gen ınjenerıasynyń syry, adamzattyń tegi týraly talas-tartys, basqa planeta adamdary, t.b. tańǵajaıyp syrlar áli de tolyq sheshim tappaǵan talasty taqyryp. Sol sıaqty tús te mıymyzdaǵy kishkentaı qubylys bolǵanymen, ol bizdiń oılaǵanymyzdan, bizdiń tanym-túsinigimizden álde qaıda kúrdeli. Bylaısha aıtqanda, biz maldanyp kelgen «tús – oı, qıal prosesiniń uıqy kezindegi enjar beınesi» degen tujyrym tek tús túsindirmesiniń bir tarmaǵy tárizdi.
Tús jáne tústiń jorýy týraly álemdegi halyqtarda ár túrli aıtylym bar. Ár halyqta tústiń jorýy týraly ár túrli aıtylymnyń bolýy sol ulttardyń ádet-ǵuryp, salt-sana, turms-tirshiligimen qatysty. Tipti, jasaǵan ortanyń da, dáýirdiń de túske bolǵan yqpaly erekshe kúshti. Bylaısha aıtqanda, tústiń bir sheti shynaıy turmysqa tirelip jatady. Máselen: Afrıkalyq shabashtardyń qazaq ulty sıaqty jún sabap, kıgiz basyp nemese saba pisip, irkit ishýi, ıakı qazaqtardyń bambýk saýyp, pil minip tús kórýi ekitalaı. Sondyqtan da tús jáne tústiń jorýynda aıqyn paryqtyń bolýy ábden oryndy. Osy turǵydan alǵanda, bir ulttyń tús jorýy men túske bolǵan tanymy da uqsamaıdy.
Qazaq halqynyń da tús týraly túıgeni, jorýy jóninde jıǵany mol. Aıtalyq, qazaq ádebıetiniń qomaqty qazynasy qıal-ǵajaıyp ertegiler men qısalarynda túske qatysty tolyp jatqan derekter bar. Tipti, aryǵa barmaı-aq beritindegi bógenaıy bólek, tarpy buzylmaǵan tarıhı derekterge den qoıyp, ishkerileı úńiler bolsaq, halqymyz tústi eshqashan «Oı, qıal prosesiniń uıqy kezindegi enjar beınesi» ǵana dep qaramaǵandyǵy anyq ańǵarylady. Máselen: halqymyz tunyq sýdy baqyttyń, laı sýdy sor, azaptyń; taýdy mártebeniń, jylqyny sýyqtyń nyshany dep qarap, kúndelik turmystan tańǵajaıyp tabıǵat dúnıesine deıingi kúlli tirshiliktiń túkpir-túkpirindegi barlyq bolmystyń tústegi nyshanyn nazardan qaǵys qaltyrmaǵan. Tús joryǵanda oǵan erekshe den qoıyp, kórgen tústi ár qashan jaqsyǵa jorýdy, jaman tús kórse eshkimge aıtpaı, orazasyn ashpaı turyp sadaqa berýdi ditteıdi. Tal túste jáne túnde tús aıtpaıdy ári jorymaıdy dep qaraǵan. Buǵan qaraǵanda halqymyz ejelden tartyp tústi aıryqsha túsinip, oǵan belgili ǵylmı negizde qaraǵan. Halqymyzdyń tús jónindegi osy kózǵarastaryn jınaqtaı kelip, biz qazaq halqynyń «Ulttyq» túsi jónindegi tanymyn;
- Sáýe (boljamdy) tús,
- Fızıologıalyq tús,
- Oı, qıaldyń beınesi, -dep úsh úlken túrge jınaqtaýdy jón sanadyq.
Sáýe − aıan dep te atalady (jyndary ıesine aıan berdi). Bul sózdi «Sáýegeı» sózimen baılanystyra oılaıtyn bolsaq (sáýegeı − aldyn ala boljaı alatyn, kóripkeli bar «Áýlıe», «Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi, 339-bet) biz negizge alyp otyrǵan «Aldyn ala bilý» degen maǵynadan tym alshaq ketpeıdi. Demek, keıbir isterdiń aldyn ala túske enip, sońy shyndyqqa aınalýy moıyndaýǵa tatıtyn shynaıy bolmys. Máselen: «Mahambet ólerinen buryn aınalasyndarǵa óziniń jan shoshyrlyq sumdyq tús kórgenin, túsinde ıyǵynan úzilip túsken óz basy ózine qoshtasyp, jylap turǵanyn áńgimelegen» degen ańyz el esinen áli kóterilmese kerek. Bul aradaǵy tús pen oqys kelgen ólimdi dolaılastyrýǵa kelispesek te, biraq osy oqıǵa men tús arasyndaǵy qısyn bizdiń joǵarydaǵy oıymyzdy onan ary bekite túsedi. Endi buǵan «Er Jánibek» romandaǵy (avtory: Shámis Qumaruly) Jánibek batyrdyń Ǵaldan Serenmen jekpe-jekke shyǵardan burynǵy kórgen túsin jáne ony Abylaıdyń jorýyn, ataqty sybyzǵyshy Aqymjannyń túsin, nemis hımıgi Avgýst Kekýleniń benzol molekýlasynyń formýlasyn tapqyrlaǵan kezde kórgen túsin birlestire oılasaq, tús pen shynaıy bolmys arasyndaǵy jaqyndyqqa, tústiń aldyn ala belgili bir bolmystan habar beretinine moıynsal bolmaı tura almaısyz. Islam dininde de túske erekshe den qoıyp, tús kórýdi «Paıǵambarlyqtyń bir bóligi» dep qaraǵan ári ony «salıhaly túsi» ıaǵnı rahmanı tús (maǵynaly tús), sháıtánı tús, qıalı tús dep úshke bólgen. Baqsaq, bul siltemeler de qazaq halqynyń tús týraly túsinik, siltemesinen alshaq emes, tipti, úndesip jatyr.
Fızıologıalyq tús – adam denesindegi fızıologıalyq ózgeristiń (aýrýdyń, qajetsinýdiń, t.b.) úlken mıǵa joldaǵan ınformasıasy.
Qazirgi medısına ǵylymy tústi úlken mıdaǵy nervterdiń uıqydaǵy kezdegi qımyly dep túsindirip, ony fızıologıalyq jáne patologıalyq tús dep ekige aıyrady. Dál osy aradaǵy patologıalyq tús denedegi ózgerister men aýrý belgilerin bildiretin ishki ınformasıa.
Adam uıyqtaǵan kezde búkil dene dem alý basqyshynda bolyp úlken mı tynyshtala bastaıdy da, aýrýdyń eń alǵashqy belgisi álsiz titirkendirý týdyryp, ony mı júıesine jetkizedi. Mine bul tústiń aýrýdan aldyn ala belgi berýindegi eń negizgi sebep. Bul týraly zertteý júrgizgen Sovet odaǵy ǵalymdary da tústiń aýrýdan ısharat bere alatynyna ılana kelip, tústegi aýrý ózgerisi eń az bolǵanda birneshe kúnnen keıin beleń beredi dep qorytyndy shyǵarǵan. Al halqymyzdyń bul jaǵyndaǵy kózqarasyna kelsek tústegi kóringen zattar men bolmystardy adam denesindegi ózgeris yqpalyna beıimdeı oılastyrady. Máselen: Túsińde kıeli ermeni mol jerde ıakı kıeli ermen julyp júrseń asqazanda aqaý barlyǵyn; sý keship ıakı sýyq raıly zattardy kórseń adam denesindegi sýyqtyń asqynǵanyn; túsińde sóıleı almaı, úniń shyqpaı ne qol-aıaǵyńdy qozǵaı almaı qara basqan tús kórseń tynys jolynda, túrli bezderde ózgeris bolǵanyn uǵyndyrady. Budan syrt, adamnyń ósip-jetilý barysyndaǵy túrli jynysqa qatysty tústerdiń adam denesindegi fızıologıalyq ózgeristiń (jetilýdiń) yqpalynan ekeni kim-kimge de aıan. Demek, tústiń fızıologıalyq áserin (aýrýdan belgi beretinin) múlde joqqa shyǵarýǵa kelmeıdi. Sebebi bul kóneqaras pen jańa medısınalyq zertteýdiń ózara ushtastyrla jasalǵan sheshimi.
Oı, qıaldyń beınesi – «oı, qıal prosesiniń uıqy kezindegi enjar kórinsi». Biz sońǵy kezde túske ǵylmı turǵydan qaramadyq, túske senýdi, tús jorýdy kónelikke telip, jańasha turǵydan «oı-qıaldyń týyndysy» dep ǵana túsindik ári ony tústiń barlyq balamasyna aınaldyrdyq. Alaıda, qazir qoǵam alǵa basty. Ǵylym-tehnıka damydy. Buryn burys dep qaraǵan nárselerimizge qaıtadan ǵylymı turǵydan úńile bastadyq. Máselen: buryn altynshy túısikti ǵylym joqqa shyǵarsa, al qazir altynshy túısik bizge jat emes... Sol sıaqty túske ǵylmı tujyrym jasaýda da jańa betalys beleń berdi. Máselen: tústi arnaýly zerttegen Avstralıalyq ǵalym Froıdtyń dáýir bólgishtik shyǵarmasy «tús jorý» ár ult tilderine aýdarylyp, ár ult, ár el oqyrmandaryna usynyldy. Osydan tolqyn alǵan bir bólim zerttermender de tús týraly arnaýly izdenýin bastady.
Adam kúndiz (oıaý kezde) san sanaqsyz oılardy oılaıdy, qıaldaıdy. Al uıqyǵa ketkende bir bólim nerv júıesi kúndizgi qarbalastyqtan dereý tynyǵa almaı taǵy da qarbalas jumys isteı beredi de, bul bólshek ınformasıalar úlken myıǵa jetkende shym-shytyryq, basy bar, aıaǵy joq túske aınalyp, kúndizgi isimiz ben túsimiz jalǵasyp ketken sıaqtanady. Mine bul dál kúndizgi oıdyń mıdaǵy kóleńkesi. Al buǵan medısına mamandary «Nerv álsizdiginiń beınesi» dep kesim aıtady. Meıli qalaı aıtsaq ta, belgili mánnen alǵanda, tústiń kúndizgi oı-qıalmen baılanysy bar kezderi kóp, buny eshqashan joqqa shyǵarýǵa kelmeıdi. Barlyq adam tús kóredi. Tipti, ǵalymdardyń baıqaýynsha bóbekter de tús kóredi eken. Óıtkeni tús mı júıesinen tarqalǵan bir túrli ınformasıa, ol adamdardyń ańsaǵan armany, oılaǵan oıy, istegen isi, sondaı-aq fızıologıalyq ózgerisi jáne sanadan tysqary bir kúshtiń yqpalynan týyndaıdy da, ony túsiný, tegine jetý bir shama qıynǵa soǵady. Sondyqtan tústi zertteýdiń mazmun aıasy, sharpıtyn kólemi psıhologıa, fılosofıa, fızıologıa, bıologıa, hımıa, t.b. Ǵylymdarǵa deıin ulasady. Budan biz tústi zertteýdiń bir shama qıyn másele ekendigin baıqaımyz. Alaıda, tús týraly zertteý júrgizgen mamandardyń kóbi «kúnderdiń kúninde adamzat tústiń syryn búkildeı ashýy jáne ony belgili dárejede kontroldaı alýy da múmkin» dep esepteıdi.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
