Tursynhan Zákenuly – tarıhshy, jazýshy jáne aýdarmashy. 1962 jyly QHR SÝAR Altaı aımaǵynda dúnıege kelgen. 1986 jyly Shyńjań ýnıversıtetiniń tarıh fakúltetin, 1989 jyly Pekın ulttar ınstıtýtynyń til-ádebıet fakúltetin bitirgen. Qytaı, uıǵyr, ózbek, túrik, parsy tilderin ıgergen. Túrkologıa salasy boıynsha 150-den astam maqalanyń, «Kóne túrki eskertkishterindegi qytaı jazbalary», «Oıratnama: Jońǵarıa memleketiniń qalyptasýy men damýy, joıylýy», «Qytaı ádebıeti» monografıalary men oqý quraldarynyń avtory. «Balqan taýǵa barǵandar», «Kókbórilerdiń kóz jasy», «Máńgitas» povest-romandaryn jazyp shyqqan. Qytaı tarıhshysy Sý Bıhaıdyń «Qazaq mádenıetiniń tarıhy» atty kitabyn qazaq tiline aýdarǵan.
Qytaıdan tabylǵan "Jeti qaǵan" dastany haqynda birer sóz
"Egemen Qazaqstan" gazetiniń 1995 jylǵy 28 shilde kúngi "Manas" eposynyń myń jyldyǵyna arnalǵan merekelik sanynda "Qazaqtyń jeti qaǵany" degen taqyryppen "Qyrǵyz týýy" gazetiniń tilshisi Tólen Nasırdınteginiń arnaıy "Egemen Qazaqstan" úshin ázirlegen maqalasy jarıalandy. Onda osy toıdyń qurmetti qonaǵy, qazaqtyń "Jeti qaǵan" atty dastanyn jyrlaýshy, egiz eldiń shejireshisi, Qytaıda turatyn manasshy Júsip Mamaımen tanys bolyńyz deı kelip, onyń eńbekterine jan-jaqty toqtalady. Ásirese, onyń qazaq halqy úshin istegen eńbegine joǵary baǵa beredi.
"Qyrǵyzdyń molda Qylysh degen ataqty aqyny bolǵan. 30-jyldarda "halyq jaýy" atanyp, qýǵyn kórip, shyǵarmalaryna tyıym salynǵan. Sodan aqynnyń apasy (ásili inisi - T.Z.) Mamyrhan Qytaı jaqtaǵy qyrǵyzdarǵa jasyryp ótip, onyń qoljazbalaryn, kitaptaryn Balbaıǵa senip tapsyrady. Sol tábárikterdiń arasynda molda Qylyshtyń qazaqtyń jeti qaǵany týraly jınaǵan derekteri de ushyrasady. Átteń, otyzynshy jyldarda shekara asyp aman saqtalǵan mura endi 1868 jyly Qytaıdaǵy mádenı revolúsıa tusynda Balbaıdyń úıinen tartyp alynyp, túgeldeı húnbeıbınder otynda órtenip kete barady. Manasshy Júsip endi sol jazbalardan esinde qalǵandary negizinde "Qazaqtyń jeti qaǵany" atty dastan jazyp, alǵashqy kitabyn arap árpimen basyp shyǵardy. Shyńjańda qazaq tiline aýdaryldy. Ekinshi, úshinshi kitabyn aıaqtap, tórtinshisine kirispek oıda "Bul shejire tek qytaı elinde emes, jalpy qazaq jurty oqyp sýsyndar, tarıhty tolyqtyrýǵa septigi tıer dúnıe dep oılaımyz" delingen maqalada.
"Qazaqtyń jeti qaǵany"
Tarıh qoınaýynda ejelden bergi ósip, bite qaınasqan, tili, dili, taǵdyry ortaq qazaq pen qyrǵyzdyń ádebıeti men mádenıeti de ózara toǵysyp, birin-biri tolyqtyryp, zamannyń búgingi kemel shaǵyna deıin sol qalpynda qatar damyp kele jatqany belgili. Sonyń bir jandy aıǵaǵy - aýyz ádebıetindegi toǵysýy. Bir kezderi "Er tóstik", "Qyz Jibek" sıaqty qıssa-dastandar halqynyń arasyna da keń taraǵan edi. Al qyrǵyzdyń "Manas" eposy arqyly qazaq halqy sonaý Enesaı boıynan órbip-óngen, túbi bir týysqan halyqtyń baı tarıhyn, ejelgi turmys-tirshiligin ǵasyrlar keńistiginen qaıtalap kórgendeı boldy. "Manas" jyryn tyńdap otyryp, quddy "Qobylandy", "Alpamys" jyrlaryn oqyp otyrǵandaı, ondaǵy keıipkerlerdi, turmys-salttardy, batyrlyq úrdisterdi esh jatyrqaýsyz qabyldaı bergenimiz de sondyqtan shyǵar.
"Jeti qaǵan" - Qytaıda turatyn qyrǵyz halqynyń ataqty manasshysy Júsip Mamaı burynǵy hatqa túsken nusqa negizinde jańǵyrtyp aıtyp bergen qazaq halqynyń erte zamannan qalǵan batyrlyq dastany.
Onda birinen-biri urpaq jalǵaǵan qazaqtyń jeti birdeı qaǵanynyń (Qyzyl Arystan nemese Túktaban, Málik Qatam, Muhammed Bınnı, Málik Zat, Bıdaıyq, Muzburshaq, Aqqýaq) erlik isteri sóz bolady. Dastandaǵy basty bir erekshelik - onda sóz bolatyn qazaqtyń úısin, qypshaq, kereı tektes taıpalary Ámýdarıa men Syrdarıanyń arasyndaǵy baıyrǵy Jıdeli-Baısyn ólkesinde jáne oǵan kórshiles aımaqtarda ómir súredi. 1993 jyly Shyńjań halyq baspasynan arab árpimen jaryq kórgen "Jeti qaǵannyń" "Arystan han" (Túktaban) atty birinshi bóliminde erte kezde, Samarqan jerinde qazaqtyń úısin, qypshaq taıpalary bılik júrgizip turǵany baıandalady. Olardyń basshysy Qartań hannyń sulý toqaly Jezmańdaı nápsi qýyp, Qojend hany Mıanmen kóńil qosady. Sonyń kesirinen Qojend pen Samarqan arasynda eges týyp, arty úlken qaqtyǵysqa aınalady. Eki jaqtan da shyǵyn kóbeıe beredi. Bul egestiń arty Samarqanǵa tıimsiz bolǵan shaqta, balyqshy Qunttyń áıeli Aqkórpe Jáıilden týǵan uly Túktaban Qojend batyrlaryn qanǵa bóktiredi. Bul jeńisten keıin eńsesi qaıta kóterilgen Qartań han oǵan "Arystan batyr" degen at berip, burynǵy ýádesi boıynsha ony óz taǵyna otyrǵyzbaq bolady. Biraq Arystan batyr taq pen tájge qyzyqpaıdy. Aýylyna baryp, áke-sheshesiniń qasynda tura beredi.
Nápsi qýǵan Jezmańdaı endigi jerde bala batyr Arystanǵa qumartady, qaıtken kúnde de ony óz qolyna qondyrýdyń qamynda bolady. Bar pále osydan týyndap, aqyr aıaǵynda Arystan batyr zyndanǵa túsedi. Biraq, istiń aq-qarasy belgili bolǵanda Jezmańdaı nókerin ertip, Balyq shaharyndaǵy ákesi Mamyr Halpanyń qasyna qashyp ketedi. Mamyr Halpa kóp áskerimen kelip, Arystan batyrdyń qolynan jeńilip qaıtady. Burynnan tatý, berekeli eki el bul qaqtyǵysty qozdyrǵan Jezmańdaı ekendigin alǵashynda bilmeıdi. Sonymen Balyq, Badaqshan, Buhar handary birlesip Samarqanǵa jaza joryǵyn jasamaq bolady. Arystan batyr olardyń betke ustar batyrlarymen jekpe-jekke shyǵyp, bárin derlik jeńedi. Alaıda jeńilgen batyrlardyń kóbin óltirmeı qoıa beredi. Bul jaǵdaı sol elderde Arystan batyrǵa degen qurmettiń oıanýyna septigin tıgizedi. El basshylary men batyr-baǵlandar Arystannyń ózderimen túpkilikti jaý emes ekendigin túsinedi. Aqyry birneshe ulysty egeske salǵan saıqal áıel - Jazmańdaıdyń áreketi áshkerelenedi. Oqıǵanyń sońynda joǵaryda atalǵan ulystar túgelimen Arystan batyr jaqqa ótip, Mıan hanǵa erip Qojendke qashyp bara jatqan Jezmańdaıdy Qartań han óz qolymen óltiredi. El basynan jaýgershiliktiń surqaı tumany aıyǵyp, mamyrajaı zaman ornaıdy.
Dastannyń sońǵy bólimderiniń mazmuny týraly manasshy Júsip bylaı deıdi: "Túktabannan (Qyzyl Arystannan) Qatam degen bala bolǵan. Ákesiniń ornyna handyqqa otyrǵanda Málik (parsysha qaǵan - han degen uǵymdy bildiredi) Qatam dep atalǵan. Málik Qatamnan Erzat degen bir bala bolǵan. Ákesiniń ornyna otyrǵanda Málik Zat dep atalǵan. Syrtqy elder ony "Nabırahı Qyzyl Arystan qazaq qaǵan Málik Zat" dep ataǵan. Málik Zattan Ibn Muhammed degen bir bala bolǵan, muny "Nabırahı Qyzyl Arystan han qazaq han Ibn Muhammed" dep ataǵan. Muhammed ákesiniń ornyna otyrǵanda bireý oǵan baýyrynda jalǵyz aıaǵy, qaq mańdaıynda jalǵyz kózi bar, syńar qanatty alyp qus ákelip bergen eken. Muny kórgen elder: "Bul qanattylardyń patshasy, qus tóresi Bıdaıyq eken" desken. Sol kúni Muhammedtiń áıeli bosanyp, ul tabady. Málik Zattyń barlyq jumysyn atqaratyn Jabash deıtin qarıa bolypty. Málik Zat dúnıeden óterde Muhammedke: "Balam, sen qandaı kezde bolmasyn Jabash qarttyń aıtqanyn orynda, onyń aqylymen bol", dep tapsyryp ketipti. Álgi qusty kórgen Jabash Muhammedke: "Balam, ulyńa osy qustyń atyn qoı, aty Bıdaıyq bolsyn, onan soń qusty shahardyń shetine alyp baryp, bet alǵan jaǵyna qoıa berińder. Bul Bıdaıyq degen qus ustaǵan adamnyń baýyr etin jemeı qolǵa kónbeıdi, ushqanda qanatynyń zýylyn estigen haıýanattar tegis qyrylyp qalady. Ony qoıa bergen kezde óziń de basy-qasynda bolyp qarap tur, ol qaı jerge baryp qonsa, biz de sol mańǵa baryp qonystanaıyq", - deıdi. Muhammed qusty shahar shetine aparyp qoıa beredi, qus týra egistikti betke alyp ushyp ketedi. Muhammedtiń balasy Bıdaıyq erjetip, qaǵan bolǵan kezde saıat-serýen quryp júrip, qazirgi Almatyǵa kelip, ymyrt túsip ketkesin bir túp alma aǵashynyń túbine erin jastanyp túneıdi. Bir kezde ákesi qoıa bergen qus túsine kirip, oǵan adamsha til qatyp búı deıdi: "Sen Nabırahı Qyzyl Arystan qazaq han Málik Zattyń balasy Muhammedtiń ulysyń, atyń meniń atymmen birdeı. Meniń baýyrymda jalǵyz aıaǵym, mańdaıymda jalǵyz kózim bar. Samarqan saǵan túbegeıli qonys bolmaıdy. Ol buryn Taq Súleımen, Eskendir, Jamshıdterden qalǵan. Budan keıin de birde onyń, birde munyń ilkine ótip turady. Sen tamam ulysyńmen kelip, osy jerdi mekende, bul mekenniń aty Alma Ata bolsyn".
Muny estigen Bıdaıyq Samarqannan Alma Ataǵa kóship keledi. Samarqan Manastyń ákesi Jaqyptyń qolyna ótedi. Keıin Manas Talasqa kelgende, Samarqan jeri ilgerindi-keıindi parsy, ózbek, qara shapan, deshti qypshaq, ermenderdiń qol astyna qaraıdy.
Alma Ataǵa kelip qonystanǵasyn bir kúni bireý Bıdaıyq hanǵa búrkittiń balapanyn ákelip: "Han taqsyr, Alataýdyń muzart bıigine, jaltyr muzdyń jaqparyna búrkit uıa salypty. Myna balapandy sol jerden ákeldim. Muny muzǵa týǵan "muz murt" deıdi eken. Áýlıe Jabashtyń nemeresi Aqyltaı sheshenge aparyp edim: "Sen muny Bıdaıyq hanǵa apar" dedi, sodan soń sizge ákelip turmyn" deıdi. Dál osy kezde Bıdaıyqtyń áıeli Nusqa ul taýyp, onyń atyn Muzburshaq qoıady.
Muzburshaq Bıdaıyqtyń ornyna qaǵan bolǵan kezde bir qyz ómirge keledi de, onyń atyn Aqqýaq qody. Áıeli odan ózge bara kótermeıdi. Sol qyz on eki jasqa kelgende ony búıi shaǵyp óledi. Sol jyly budan keıin Muzburshaqtyń áıeli Kókeı ekiqabat bolyp, bir ul bala týady. Muzburshaq qyzymdy eske alyp júreıin dep onyń atyn da Aqqýaq qoıady.
Manasshy Júsip Mamaıdyń óz sózimen aıtqanda, "Jeti qaǵannyń" qysqasha mán-jaıy osylaı. Olardyń el qorǵaǵan erlikteri, jeke basynyń jaǵdaıy týraly dastannyń ózinde tolyǵyraq sóz bolady.
Osy arada bir aıta ketetin jaıt, 1993 jyly Qazaqstanǵa qonys aýdarýdan buryn men SHÝAR ult isteri komıtetiniń quzyryndaǵy az ulttardyń kóne shyǵarmalaryn jınaý, retteý jáne bastyrýǵa jetekshilik etý keńesinde jumys istedim. 1989 jyly jazda tarıhshy-ǵalym Nyǵmet Myńjanuly maǵan Úrimji qalasynda turatyn manasshy Júsip Mamaıdyń qazaqtyń bir-birimen urpaq jalǵaǵan jeti qaǵany týraly kólemdi tarıhı jyrdy jatqa biletindigi týraly aıtqan edi. Bul habarǵa bárimiz eleń ete qaldyq.
Óıtkeni, osynshama kólemdi dúnıe buryn qaıda júrgen? Kim jyrlaǵan? Ol qalaısha qyrǵyzdardyń arasynda saqtalyp qalǵan degen sıaqty saýaldar órip shyǵa keldi. Nege deseńiz, ǵylymda dáldik, shyndyq basty orynda turýy kerek.
Sózdiń qysqasy, maǵan Júsip Mamaımen jaqyn aralasyp, dastanǵa baılanysty derekterdi táptishteı uǵyp-bilýge týra keldi. Bul oraıda tarıhshy ǵalym Nyǵmet Myńjanuly men Shyńjań pedınstıtýtynyń rektory, profesor Áýelhan Qalıuly aqyl-keńesin aıaǵan joq.
Manasshy Júsip Mamaı
Búginge deıin birsypyra elder qyrǵyz halqynyń kórkem poetıkalyq shejiresi "Manas" jyry tek Alataý qyrǵyzdarynyń arasynda ǵana keńinen taralǵan dep esepteıdi. Saǵymbaı Orazbekuly, Saıaqbaı Qaralauly syndy manasshylar Alataý aımaǵynda ómir súrgeni, "Manastyń" qaınary Alataý qyrǵyzdarynyń arasynda jatqany aqıqat. Deı turǵanmen, qyrǵyz eliniń ulttyq maqtanyshy - "Manastyń" epıkalyq bolmysyn jáne qyrǵyz eliniń tarıhı turmysy men mádenıetin tutas qamtyǵan "Manas" epopeıasynyń taǵy bir jańa nusqasy Qytaıǵa qarasty Shyńjań uıǵyr avtonomıaly ólkesiniń Qyzylsý qyrǵyz avtonomıaly oblysynda turatyn qyrǵyzdar arasynan jınaqtaldy. Qytaıdaǵy 130 myń qyrǵyzdyń 110 myńy atalǵan oblysty mekendegen. Olardyń óz baspasózi, ǵylymı mekemeleri bar. 1961 jyldan bastap Qytaı oqymystylary tarapynan "Manas" eposyna qyzyǵýshylyq baıqalyp, Qyzylsý qyrǵyz avtonomıaly oblysynda "Manasty" jınaý maqsatynda arnaıy ekspedısıa jasaqtaldy. Keıin elde "Manasty" zertteý qoǵamy qurylyp, 90 manasshynyń aty belgili boldy. Olardyń arasynda Manastyń ata-babalary Tógeıhan, Kóbeıhan, Jańbyrshy, Shaıanhan, Shoıhan, Bóneıhan batyrlardy jeke dastan etip jyrlaıtyn 52 jastaǵy Satybaldy Aalynyń ataǵy elge áıgili. Alaıda, ondaǵy manasshylardyń eń úzdigi Júsip Mamaı ekeni anyq. Ol 1918 jyly Qyzylsý qyrǵyz avtonomıaly oblysyna qarasty Aqshı aýdanynyń Qarabulaq aýylynda (Qońyróleń degen jerinde) týǵan. Qyrǵyzdyń sherik taıpasynyń maıda degen rýynyń qyzyl áýletinen. Ol jastaıynan óner-bilimge jaqyn bolǵan. Óz kezinde aýylbasy bolǵan ákesi Deńgelek aýqatty kisi bolypty. Júsip Mamaı sol bala kezinde aýyl moldasynan oqyp, saýatyn erte ashady. Keıin Ushturpanda oqysa, densaýlyǵyna baılanysty odan qol úzedi. Balasynyń bilimge beıimdiligin baıqaǵan ákesi Qashqar shaharyna barǵan saıyn túrli kitaptar satyp ákelip berip turady. Sondaı-aq, Keńes Odaǵynyń Tashkent, Qazan tektes qalalarynan shyǵatyn gazet-jýrnaldardy da kirekeshterge tapsyryp, aldyrtyp turady. Kishkentaı Júsip kelimdi-ketimdi kisilerdiń sózine de kóp den qoıyp júredi. Sheshesi Býyryl sózge sheshen, qıssa-dastandardy kóp aıtatyn kisi eken.
Ata-ananyń máýeli tárbıesi jáne ózindegi asqan uǵymtaldyq arqasynda ol sol kezden bastap, segiz urpaq "Manas", "Qurmanbek", "Tóstik" (Er Tóstik), "Baǵysh", "Jańyl myrza", "Kóben", "Mámeke Shopaq", "Qyz Jibek" tektes qıssa-dastandardy jıyn-toıda sarnatyp aıtyp júredi. Búginde jasy 90-ǵa taıaǵan quıma qulaq qart atalǵan qıssa-dastandardan basqa "Ábý Músilim Marýsı", "Sultan Seıtbattal qajy", "Rústem-Dastan", "Shahar dárýish", (tórt dárýish), "Júsip-Zylıha", "Hıssasul ánbıe" (Áýlıe-ánbıeler shejiresi), "Eskendir Zulqarnaıyn", "Alpamys", "Bozjigit" tektes jyr-hıkaıattardy da jatqa biledi.
Júsip Mamaı aýylynda alǵash qurylǵan jańasha mektepter tarıh pen til-ádebıetten sabaq beredi. Qytaıdaǵy mádenı revolúsıa aıaqtalyp, el es jınaǵanda ony Úrimjige shaqyryp, "Manas" dastanyn jazyp alady. Jyrdyń 18 kitabynyń Shyńjańda arab árpimen 15 kitaby basylyp shyqty. Onyń baıandaýyndaǵy "Manastyń" alǵashqy tomdary Bishkekte kırıllısa tańbasymen jarıalandy. Júsip Mamaı Manastan bastap, onyń urpaqtary Semeteı, Seıtek, Kenenım, Seıit, Asylbas, Sombilek, Shıgıteı týraly segiz urpaqtyń tarıhyn baıandaıdy.
"Jeti qaǵannyń" avtory
Júsip Mamaıdyń aıtqan derekterine súıensek, ol bul dastandy alǵashynda Mamyrhan molda degen kisiniń qolynan (qazaq tilindegi nusqasyn qyrǵyz tiline qoljazba kúıinde óleńmen aýdarǵan)alyp oqyǵan. Mamyrhan molda Júsip Mamaıdyń aǵasy Balbaıdyń qaıyn atasy eken. Bul týraly Júsip Mamaıdyń óz qolymen jazǵan deregi bylaı: "Buryn Qazan shaharyndaǵy Shámsıden degen jesir áıeldiń baspahanasynda eki qazaq oqymystysy - Shaıqy Islam, Shaıqy Júsip (bul arada Júsip Mamaı Júsipbek Shaıhıslamulyn aıtyp otyrýy múmkin) degender turypty. Solardyń qasynda Qylysh molda degen qyrǵyz moldasy da bolypty. Arab ádebıetinen "Salsal", "Zarqum", "Dáshtiger bala" sıaqty qıssalardy Shaıqy Islam, Shaıqy Júsip qazaq tiline óleńmen aýdarypty. Bul shyǵarmalar sol kezdiń ózinde baspadan shyqqan emes. Qylysh molda "Samarqan qazaqtary" atty qıssada arabtarmen aralasyp ketken Málik Qatam, Málik Zat, Muhammed Málik Zat degen qazaq qaǵandarynyń attaryn bólek jazady. Shaıhy Islam, Shaıqy Júsipterdiń qolynan alyp Bıdaıyq, Muzburshaq, Aqqýaq qaǵandardyń ómirin de ádebıetke aınaldyrady, biraq baspaǵa bere almaıdy. 1916 jylǵy úlken úrkinde qashyp kelgenderdiń ishindegi Mamyrhan moldanyń qyzy Gúljamaldy (keıin Zına dep te atalyp ketken) meniń aǵam Balbaı aldy. 1925 jyly Mamyrhan sol qyzyna amandasa kelip: "Aǵam Qylysh molda qaıtys boldy, bul kitaptardyń ol jaqta taralýyna jol qalmady" dep aǵam Balbaıǵa kóp kitaptar ákelip berdi. Men "Manasty" jattap júrgen kezimde aǵam Balbaı: "İnim, shamań kelse qazaq dastandaryn da jattaı júr. Manas bolsa qyrǵyzdyń óz atasy, ony árkim óz álinshe biledi. Basqanikin bilý bárinen zárý" degen edi. Sonymen qazaq dastandaryn jattaýǵa zaýqym soǵa bastady da, Qylysh molda qyrǵyz tiline aýdarǵan dastandardy oqýǵa kiristim. Jeti qaǵan atalǵan Qylysh moldanyń qoljazbasynda "túgel qazaq qaǵandary" dep naq jazylǵan. Bul qoljazba meniń qolymda 1968 jylǵa deıin saqtalyp keldi".
Júsip Mamaıdyń bul sózderine súıensek, "Jeti qaǵan" dastanynyń alǵashqy bólimderine qatysty derekterdi Qylysh molda arab ádebıetinen jınaǵanǵa uqsaıdy. Keıin ol oǵan jeliles (urpaqtas) qaǵandarǵa (Bıdaıyq, Muzburshaq, Aqqýaqtarǵa) baılanysty derekterdi Shaıqy Islam, Shaıqy Júsipterden alyp, báriniń basyn quryp, qyrǵyz tiline óleńmen aýdaryp shyqqan. Soǵan qaraǵanda, "Jeti qaǵan" dastanynyń jaryqqa shyǵýynda Qylysh moldanyń eńbegi aıryqsha bolǵan. Ony osy dastannyń avtory deýge de bolady. Al Shaıqy Islam, Shaıqy Júsipterdiń de eńbegin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Olar ózderi jazǵan "Jeti qaǵanǵa" baılanysty derekterdi, ańyz-áńgimelerdi túgelimen Qylysh moldaǵa bergen.
Qylysh moldanyń týǵan jeri Qyrǵyzstannyń Naryn qalasy, Qoshqar aýdany. Júsip Mamaı onyń Shaıqy Islam, Shaıqy Júsiptermen birge qyzmettes bolǵan kezin mólshermen 1850-1900 jyldardyń arasy bolýy kerek dep tuspaldaıdy. Qylysh molda Reseıdiń otarlaý saıasatyna qarsy bolǵandyqtan, 1915 jyly patsha úkimeti jandaraldarynyń qolynan qaza tabady. Qylysh molda týraly bul derekterdi Júsip Mamaı maǵan 1990 jyldyń sáýir aıynda áńgimelep bergen edi. 1993 jyly Qazaqstanǵa kóship kelgennen keıin qyrǵyzstandyq profesor Hýseın Qarasaevtyń "Muhtasar tarıh Qyrǵyzıa jáne onyń avtory" degen maqalasy qolyma tústi. Avtor ol maqalasynda bir kezderi Qazan baspasynan shyqqan Osmanáli Syzdyqulynyń "Muhtasar tarıh Qyrǵyzıasy" men "Tarıh qyrǵyz Shadmanıa" atty eńbekterin shaǵataı jazýynan rettep kóshirip shyqqandary týraly aıta kelip, Qylysh moldaǵa qatysty mynadaı derekter beredi:
"...Osy kitapqa baılanysty budan birneshe jyl buryn shyqqan shyǵarmalar jóninde de málimet bere keteıin... Bul málimet esh jerde jazylmaǵan jáne eshbir oqymysty da ony bilmeıdi".
"Qyssa-ı-zılzala", jazýshy molda Qylysh Tóregeldın. Qazan. 1911 jyl. Haq Másýlıaty (baspa uqyǵy) Ishenaly Arabaevte.
Qylyshtyń bul "Zılzalasyn" oqyǵan ádebıetshi ne tarıhshy joq derlik. Bul da arab tańbasymen Qazanda shyqqandyqtan, onyń emlesi de ábden bas qatyrarlyqtaı. Kóp sózder buzylyp basylǵan...
Osy arada bir aıta ketetin jaıt, profesor Hýseın Qarasaev bir kezderi Qazan mýzeıinen qyrǵyz halqynyń ádebı-tarıhı muraǵattary týraly kóptegen málimetter toptaǵan. Biraq olardyń kóbin kózben kórip, qolmen ustaýǵa múmkindik bolmaǵan. Deı turǵanmen, onyń Qylysh molda týraly tapqan málimeti Qytaıda jatqan Júsip Mamaıdyń aıtqan derekterin tolyqtaıdy. Qylysh molda Mamyrhan moldanyń aǵasy, al Mamyrhan qyzyn Júsip Mamaıdyń aǵasy Balbaıǵa bergen. Sondyqtan Júsip Mamaı Qylysh moldany jeke týystyq qatynas arqyly biledi. Endi mine, profesor Hýseın Qarasaevtyń zertteýi arqasynda Alataý qyrǵyzdary da Qylysh moldanyń kim ekendigin biletin boldy. Júsip Mamaı Qylysh moldanyń joǵaryda atalǵan eńbekterinen basqa arab ertegilerinen alyp, nazıralyq jolmen jańǵyrtyp jyrlaǵan "Imam adı shah zında" (Aqyr zaman patshasy) degen eńbeginiń de bolǵandyǵyn aıtady. Biraq ol kisi Qylysh moldanyń "Imamıdı shah zında" men "Jeti qaǵan" atty eńbekterinen basqasyn bilmeıtin.
Qorytyp aıtqanda, Qylysh molda óz kezeginde kópti kórgen, birtalaı tildi jetik meńgergen, aqyndyǵyna qosa ǵalymdyǵy da bar iri oqymysty bolǵan. Ol "Jeti qaǵan" dastanyn ómiriniń sońǵy kezinde qyrǵyz halqynyń baǵzydan kele jatqan epostyq úlgisine salyp jańǵyrtyp jazǵan. Biraq baspaǵa berýge úlgermeı, inisi Mamyrhanǵa tabystaǵan. Mamyrhan molda keıin Qytaıǵa qyzyn kórgeli barǵanda qoljazbany ala baryp, ony quda balasy Júsip Mamaıǵa bergen. Ókinishke oraı, sol qoljazba Qytaıdaǵy mádenı revolúsıa tusynda 84 nusqa qoljazba jáne basqa kitaptardyń qatarynda órtelgeni jóninde joǵaryda aıtqanbyz. Osy kitaptardyń ishinde álemge máshhúr tarıhı shyǵarma - "Hamzul Álem" de (Túrkıada basylǵan, topan sý dáýirinen tartyp, 1840 jylǵa deıingi tarıhty baıandaıtyn alty tomdyq tarıhı shyǵarma) bar edi deıdi Júsip Mamaı.
Dastannyń qurylysy men tili
Qazirge deıin atalmysh dastannyń "Arystan han" dep atalatyn birinshi bólimi 1994 jyly Shyńjańda jaryq kórdi. Onyń ózi 14 myń joldan asatyn iri dúnıe. Dastannyń jaryq kórýine qytaı qazaqtarynyń mańdaıaldy zıaly azamattary - tarıhshy-ǵalym, marqum Nyǵmet Myńjanuly men profesor Sultan Janbolattyń járdemi kóp bolǵandyǵyn aıta ketý oryndy dep sanaımyn.
Kitapty baspaǵa ótkizý qarsańynda SHÝAR úgit-nasıhat basqarmasy tarapynan saıası maqsatta keıbir túzetýler jasaldy, túrki tarıhyna baılanysty sóılemder, better alyp tastaldy. Biraq, biz osynaý qaltarysta qalǵan halyq murasynyń erterek jaryq kórýine qýandyq. Dastannyń saıası suryptaýdan ótip, qysqartylǵan nemese ózgertilgen jerleri keıingi basylymdarynda túzetimdi dep senemin. "Jeti qaǵan" jyrynyń birinshi bólimi sanalatyn "Arystan han" dastanynyń kórkemdik sheshimi nárli, tili batyrlar jyrynyń úlgisinde. Jyrdyń ár joly jeti-segiz býyndy bolyp keledi. Óleń uıqastary da ár oıdyń tıanaǵyna qaraı biryńǵaı. Dastandy qyrǵyz tilinen aýdarý barysynda jyrdyń áýelgi sarynyna, uıqastaryna kóńil bólingen. Sondaı-aq, jer, sý, adam attaryna, tarıhı ataýlarǵa kitap sońynda túsinik jasalady. Oqyrmandardyń kitapty oqýyna qolaıly bolýy úshin dastan birneshe taqyrypshalarǵa bólingen. Biraq jyrdyń áýelgi úrdisine basa nazar aýdarylýy nátıjesinde aýdarma nusqasynyń kórkemdik sapasy dittegen deńgeıge jetpeı qalǵandyǵyn da jasyrýdyń qajeti joq. Sondyqtan kelesi basylymda bul jaǵyna uqypty qaraǵan jón sıaqty.
Dastan oqıǵalarynyń shyǵý tarıhyn, onyń qazaq aýyz ádebıetimen qatysyn, sondaı-aq dastannyń qalaı jaryqqa shyqqandyǵyn jáne onyń avtoryna qatysty jaılardy ǵalymdarymyz ári qaraı zertteı jatar degen oıdamyn.
Sóz sońynda, el erteńin oılaıtyn qaltaly azamattardyń dastannyń alǵashqy bólimderiniń kırıllısa tańbasymen qara shańyraq - Qazaqstanda jaryq kórýine qol ushyn berýin ótiner edim. "Jeti qaǵan" - qazaq aýyz ádebıetiniń altyn qoryna qosylǵan qomaqty qazyna, baǵaly baılyq.
tarıhshy, jazýshy,tarıh ǵylymdarynyń doktory Tursynhan ZÁKENULY
6alash usyndy
