Ákesi “halyq jaýy” bolyp atylǵannan keıin Shákerimniń ekinshi áıeli Aıǵanshadan týǵan 7 balanyń eń kenjesi Zıat atamekenine turaqtaı almaı bassaýǵalap bir túıege azyq-túlik pen ákesiniń qoljazbalaryn artyp, qasynda Berdesh Tákejanov, Mánkesh, Ázimbaı (Berdeshtiń inisi), Qojahan, Tóleýǵazy qatarly bir top adam 1931 jyly qazan aıynyń sońyn ala aıly tún astynda týǵan el, jermen qımastyqpen qoshtasyp, kúdik pen kúmán, qorqynysh pen úmit aralas, Qytaıdaǵy qalyń qazaqty pana, medet kórip, jol tartady. Jolshybaı bularǵa Shubartaýdan qashyp kele jatqan jastaban (kereı) Shaqantaı batyrdyń bergi urpaqtary Jabaǵytaı, Kenjebekter qosylyp, jalpy shamasy eki júzden artyq adam Baqty shekarasynan Qytaıdyń Tarbaǵataı aımaǵyna ótedi.
Bul kezde Shyńjańda “Dúngen tóńkerisi” dep atalatyn qantógis soǵys júrip jatqan kez bolatyn. Tarbaǵataıdyń Shaǵantoǵaı aýdanyna kelgen Zıatty Isa qajy Sonabaıulynyń aýyly men Tyshqanbaı bıdiń aýyly atalatyn Qabdollanyń aýyly qushaq jaıa qarsy alady. Osy tusta óz ultynyń ash- aryq panasyzdaryna ári bosqyndarǵa kómek, qaıyrym jasaǵan qajynyń adamgershiligine rıza bolǵan Zıat uzaq arnaýyn jazady.
Mekkege táýap etip barǵan qajy,
Meshit pen medrese salǵan qajy,
Ash-aryq adamdardy toıyndyryp,
Kóz qyryn músápirge salǵan qajy.
Amalyn eki álemniń birdeı oılap,
Saýabyn dúnıeniń alǵan qajy,
Qaıyrym, meıirimdi kómegi joq,
Atalyp júrgender kóp jalǵan qajy.
Muny búginde Tarbaǵataıdyń Qulystaı boıyn mekendegen kónekóz qarttar áńgime arasynda jıi esine alyp, aıtyp otyrady.
Zıat Tarbaǵataıdaǵy kezinde ákesiniń jazyqsyz ólimine qatty qaıǵyryp, “Silbi” degen dastan jazady. Al onyńbir úzigin kezinde Altaı aımaqtyq N1 orta mekteptiń zeınetker muǵalimi Mediǵat Razdanuly hatqa túsirgen eken.
Sálem de kóp tobyqty qaýymyna,
Qaldy ákem Keregetas baýyrynda,
Qapyda taǵdyr aıdap oqqa ushty,
Tumannyń silbi aralas jaýynynda.
Qajy edi ákem kári shal,
Jetpis úshte jasy bar,
Arnap jemis alǵanǵa,
Shóldegen janǵa edi bal.
Súıegiń qaldy qıyrda-aı,
Basyńa halqyń jıylmaı,
Týysqan, baýyr-balańnan,
Topyraq qoldan buıyrmaı.
Allanyń is qyp qaǵazyn,
Ózgermeı ótken sabazym,
Mindetin tanyp, jón kórgen,
Oraza, zeket, namazyn.
Beısenbi kúni óttiń be?
Sheıittik jolǵa jettiń be?
Aırylman degen ákekem,
Shynymen tastap kettiń be?
Jıyrma segiz jasymda,
Jalǵannyń kórdim tarlyǵyn,
Qaıǵyny saldyń basyma,
Eń aýyryn barlyǵyn,
Ákekem sizdi saǵyndym.
Oılasam esten jańyldym,
Jas ómirdi sóndirip,
Taǵdyr-aý saǵan ne qyldym?!
Asqar belim – bıigim,
Qaıǵynyń tarttym kúıigin,
Qaıǵy bılep áketti,
Kótere almaı ıyǵym…
Zıattyń ózindik muńǵa toly bul uzaq tolǵaýyn kezinde eshkim jattap, ne este saqtap úlgermegen. 1930-31 jyldary arasynda onyń bir áke- shesheden týǵan aǵalary Ǵafýr men Qabysh túrmede óledi. Al, inisi Ahat Sibirge jer aýdarylyp, keıin elge aman oralady. Zıat áke qazasynan keıin elde basynyń aman bolmaıtynyn sezgen soń eriksiz Qytaı asty. Ol jaqta “jaqsyda jattyq joq” degendeı ıgi adamı qasıeti bar ultjandy azamattardyń qurmetine bólenedi. Bul tusta aǵa sultan Qunanbaıdyń dańqy Qytaı qazaqtaryna jaqsy málim edi. Mekkege qajylyqqa baratyn Orta júz eli Qunanbaıdyń kóz aldynan ótetin bolǵan. Zıat óziniń bir óleńinde: Oılaısań egilesiń, kúńirenesiń, Qolyńnan keleri joq bos júresiń, Atanyń arýaǵyn syılaýshy kóp, Kóńildi soǵan ǵana kóteresiń.
Rızyq boldy maǵan ata dańqy,
Qurmetteý jaqsylardy eldiń salty.
Abaı men Shákerimdi kórmese de,
Olardy qurmetteıdi kereı halqy.
Kereıdiń mekeni eken Altaı-Saýyr,
Bul jaqta el kórmedim budan táýir.
Aıqasyp el úshin de, ózi úshin de,
Shaıqastyń tarıhy bar ájeptáýir.
Oıshyldar, oqymysty munda da bar,
Sháriphan, Máńkeı, Muqash, Baımoldalar.
Kúsh qosyp qozǵalysqa Shyńjańdaǵy,
Altaıdy azat etken er osylar.
Bul óleńdi kezinde Sháýeshekte qazaq gımnazıasynda Qabdesh Jumadilov, Qalıhan Saǵatbekov, Maqsutqalımen birge oqyǵan, keıin Altaı aımaǵynda uzaq jyl on eki abaq kereıdiń ishinde kóp jyl qyzmet istegen, ózi kereıdiń jastaban rýynan, 1962 jyly Qytaıdan ótip, Shubartaý aýdandyq gazetinde istegen, 2007 jyly Semeı qalasynda qaıtys bolǵan Aıtqalı Kenenbaev jatqa aıtýshy edi. Búginde marqumnyń úıindegi qoljazbada atalmysh óleńniń mátini saqtaýly tur.
Zıat Tarbaǵataıda shekaraǵa jaqyn bolǵandyqtan kóp turaqtamaı, jer moıyny alys Altaı aımaǵyndaǵy Kóken bıdiń aýylyna qonys aýdarady. 1876 jyly orys saıahatshysy G.N.Potanın Altaı ólkesine barǵanda áıgili Kóken bıdiń aýylynda bolatyny bar. Ǵalym ol týrasynda óziniń “Soltústik Monǵolıa ocherkteri” degen kitabynda jazyp qaldyrady. Kóken kóp jasaǵan adam. Eli ony “kári bı” dep atap ketken. Al, Kókenniń nemeresi Mánı de otyz jyl el bılep, qytaılyq mánsappen “Beıis” (1913-14 jyldary) atanǵan. Mánı (1856-1920) eliniń aqylmany bolǵan adam. Sondyqtan ony eli “Abaq kereıdiń aqyly – Mámı, aıbyny – Qara Ospan” desedi. Kezinde Áset Naımanbaev Mámı Beıistiń ólimine kóńil aıtýynda “enshi alǵan aqylynan on eki abaq” dep bastap:
Ulysyn adastyrmaı bastaıtuǵyn,
Alystan duspan kelse saspaıtuǵyn,
Dáýlet, mánsap, kisilik jeligine,
Qany qyzyp, boıy isip saspaıtuǵyn.
Zor panar adasqannyń shamshysy edi,
Tili balǵa, kóńili tós, aýzy qysqash,
Nadannyń minine de qaıshysy edi, – deıdi. Zıat ór Altaıdaǵy osy aýylda bolady da, Altaı ólkesiniń mádenı ortalyǵy atanǵan “Abaqıada” ustazdyq jolyn bastaıdy. Abaı kezinde Shákerimge el ishindegi shejireni jıýǵa keńes beredi. Osy tapsyrmany oryndaý jolynda Shákerim qajynyń ózi Mámı Beıiske eki ret hat jazyp, kereı shejiresin aldyrypty degen daqpyrt bar.
1933 jyly 12 sáýirde Shyńjań ólkesiniń bıligi aılaker de qandyqol Shyńshysáıdiń qol astyna ótedi. Ol kóterilis jasaǵan halyqtyń qamqory bolyp kóriný úshin alty uly saıasat deıtin uranyn alǵa qoıyp, Shyńjańnyń Qumyl qalasynan bastalǵan kóterilisshilerdiń jetekshisi Qojanıazdy ólkege basshylyqqa belgileıdi. Sháriphan Kógedaıdy (Ábilmámbet hannyń balasy, Ábilpeıiz tóreniń áýleti) Altaıdyń dýtyńy (aımaq bastyǵy) etip taǵaıyndaıdy. Bul kezde Altaı halqy oqý – mádenıeti jaǵynan Sháýeshek pen Quljaǵa qaraǵanda júdeý ári qolhat jazatyndar ilýde bireý ǵana kezigetin. 1933 jyldyń kúzinde Altaı aımaǵy búlikshi dúngenderden tazartylady. Shyńshysáı Shyńjańda demokratıalyq sıpattaǵy ókimet qurdy. Altaıda Sháriphan mektep, oqý-aǵartý isine kirisip, ár rý basylary óz qarjylarymen mektep salady. 1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin munda kelgen Kárim Dúısebaev, Súlim Janazarov, Sadyq Muqanuly, Zıat Shákerimuly, aǵaıyndy Qambar jáne Shabdan Ábdikárimuldary oqýshylardyń saýatyn ashý úshin mektep jumysyna belsene arapasady. Zıat 1935 jyly Altaı mektepterinde shal men balanyń aıtysy degen shaǵyn komedıasyn jazyp, sahanaǵa qoıady.
Zıat mektepte ózi shaǵyn óleńder shyǵaryp, ony oqýshylarǵa jattatqyzyp aıtqyzyp, týǵan ólkesin súıýge baýlıtyn. Mysaly, “Altaı” degen óleńinde:
Bul Altaı óner-bilim qaınaǵan jer,
Boıynan nadandyqty aıdaǵan jer.
Kóz ashyp, mádenıet jolyn tanyp
Ǵylymǵa belin bekem baılaǵan jer…
Qytaıdaǵy ult qamqory Sháriphan Kógedaev ózine bılik berilgen tusta halqynyń sanasyn oıatyp, tárbıeleý úshin baspasózdiń mazmuny erekshe ekenin biledi. 1935 jyly Zaısan arqyly Keńes Odaǵynan baspa mashınasyn aldyryp, “Shyńjań Altaı” gazetin shyǵarady. Zıat Shákerimuly osy gazetke arnap, “Jańa Altaı” degen arnaý óleńin jarıalaıdy. Onda:
Jas Altaı jańa ósip, qanat jaıǵan,
Kórinip tur jaryǵy anadaıdan.
Kórkeıip kóp jasasyn oryn alyp,
Joıatyn nadandyqty qural-saıman.
Ortańa keldi baspa basatuǵyn,
Taratyp túrli jemis shashatuǵyn,
Oqý, óner, bilimniń túp qazyǵy,
Serpilip nadanshylyq qashatuǵyn.
Shyǵardy “Altaı” atty jańa gazet,
Oıatyp halyq kózin ashatuǵyn.
Altaı kári bolǵanmen bilgeniń jas,
Balalyqqa jolama endi onan qash.
Birlik qyl, pul aıama qolyńdy ustas,
Bir jeńnen qol shyǵaryp, jaǵadan bas.
Basqyshqa jańa shyqtyń qadam basyp,
Tutqasyn usta ǵylym, esigin ash,
Ezilip úıde otyryp kún ótkizbeı,
Halqyńa qyzmet et, endigi jas.
Tilegim, shyn júregim, haq nıetim,
Eńbek et, sharýa kórkeıt, ilgeri bas.
Kórmegen óner-bilim buryn halyq,
Ien júrgen kóship-qonyp, malyn baǵyp.
Bilimge barlyq sharýań baılanysty,
Alsańdar tájirıbe oıǵa salyp.
Ien kóship eńbeksiz et, qymyz iship,
Qazaqtyń qarańǵyda qalýy anyq,
Ár nárse óz óziniń zamanynda,
Qusha keldi bizdi búgin zaman aǵyp.
Ádil zań tózim-teziń qurýly tor,
Nurly kún sáýle berdi nurdy jaryq,
Bilimge toly adam bel baılaıdy,
Ónersiz eliń joq dep túrin tanyp.
Qoldanyp Súńıatsyn salǵan jolyn,
El bolyp qatarǵa endik teńdik alyp.
“Jańa Altaı” qýttyq aıtyp qadamyńa,
Járdemge qolbasshylyq jol siltegen,
Kóp rahmet Shashynjynjan janabyna.
(Shashynjynjan – sol tustaǵy Altaıdyń ýálıi ári ásker bastyǵy Sháriphan tóreni aıtyp otyr).
Zıat dombyra tartyp, jaqsy áýendi án aıtatyn bolǵan. Mektepte ákesi Shákerimniń “Bul án burynǵy ánnen ózgerek” – degen ánine jańasha ózi sóz jazyp, oqýshylarǵa hor etip aıtqyzyp, oryndatqan. Ony búginde ózinen Altaıda oqyǵan Ýaqat Oranov bylaı dep jetkizedi:
Jastar – zamannyń qyzyl gúlimiz, Jastar – zamannyń sáýle nurymyz. Bul jas uıym – jańa jıyn, Jas bilimin molaıtar, Birlik-uran, tirlik-qoǵam, On tórt mellat muny aıtar. Zaman jańalyq jolǵa aýysty, Jaman ǵadetti múlde taýysty.
Qaıyrmasy:
Anyq aǵartý oryn saılanǵan,
Halyq oqýǵa túgel aılanǵan.
Qytaıda Zıat kókshetaýlyq, súıegi arǵyn, bilimdi azamat Seıitqazy muǵalimniń Mýnıra degen qyzymen úılenedi. Odan Mereke degen ul dúnıege keledi (Mereke 1938 jylǵy, bul kúnde Talǵar qalasynda turady). Mýnıra erterekte Qytaıda qaıtys bolady. Zıat Shyńǵystaýda óz elinde júrgende áldebir qyzǵa júrek qalaýymen ǵashyq bolǵany málim. Buǵan Zıattyń “Jaryma” degen óleńi dálel. Onda:
Janyń súıgen jaryń bolsa,
Kemshiliksiz qamal.
Janyń kúıgen jas júrekke,
Jaıly salqyn samal.
Amalsyzdan kettim táńirim qospaı,
Arman ettim bul taǵdyrdan aspaı.
Et júrekti eljiretip,
Erkimdi sen aldyń.
Armanymdy ermek etip,
Oılap, kúıdim, jandym.
Aıtqan sóziń, jazǵan hatyń oıymda,
Kóńil jarym, aqyl shala boıymda.
Ótken qyzyq órtedi ǵoı ózegimdi,
Dal bolyp dertke bolmas shydaýyma.
Elden bezdim, Qańǵyryp. İshim kúıik,
Syrtym dertti zaryǵyp.
Janym súıgen jar bolar dep,
Oılaýshy em.
Taǵdyr ony jazbady,
Taryǵyp.
Ózi tur ǵoı,
Ornyńa da boldym zar,
Kún bolar ma bul qaıǵyny umytar.
Keshtik rahat – tústik mehnat,
Oılap, kúıip boldym zar.
Jaqynyń jat, jatyń araz,
Ómirde ne maqsat bar?
Toqtatarlyq baıany joq ómirdiń,
Jete almadym armanyna kóńildiń.
Zıat “Aıýbaı” degen pesasyn jazyp, ashkóz baılardy minep, álsizderge janashyrlyq bildiredi. Munymen birge Zıat Qytaıda Alashorda arystary Maǵjan Jumabaev, Ahmet Baıtursynovtyń shyǵarmalaryn oqýshylarǵa jattatyp, sahnaǵa shyǵartqan. Altaı qalasynda Beıimbettiń “Shuǵa” pesasyn jáne halyq eposy “Qyz Jibekti” qoıǵan. Abaı, Shákerim óleńderimen rýhtanyp ósken Zıat Altaı ólkesindegi qazaq jastaryna rýhanı ustaz bola bilgen. Máselen, Asqar Tatanaev syndy qalamger “Bizdiń óleń, áńgime jazýymyzǵa Zıattyń yqpaly erekshe boldy” deıdi. Zıat Shákerimuly 1937 jyldyń aqyrynda Úrimjidegi “Qazaq, qyrǵyz, monǵol uıymyna” qyzmetke shaqyrylady. 1938 jyldyń 2-shi aqpanynda ony Shyńshysáı úkimeti túrmege jabady. Ol áıgili qazaq aqyny Tańjaryq Joldyulymen bir kamerada bolady. Zıatty túrmege jabar kezinde qazirgi Qytaıdaǵy tarıhshy ǵalym Nyǵmet Mynjanı Shákerim men onyń qoljazbalaryn úkimet oryndaryna bermeı, saqtap qalady. Stalın men Shyńshysáıdyń dostyǵy eki jaqqa da jaqsylyq alyp kelgen joq. Shyńshysáı túrmeden kóptegen adamdardy Gansý elkesindegi qumǵa tirideı kómip óltirdi dese, al keıbir adamdardy Keńes Odaǵyna habarlap, arnaıy tekserý shaqyrtyp, Sibirge aparyp joq etken degen pikirler de bar. Qytaıǵa Shákerim eńbekteri saýatty aqyn uly Zıat arqyly qoljazba, kóshirme kúıinde jetkizilgen. Zıattyń nasıhatshylyǵy arqasynda Shákerim ánderi men dastandary el arasynda jattalyp kelse, al “Túrik, qazaq, qyrǵyz hám handar shejiresi” atatek tarıhyn bilýge úlken tanym bolǵan. Zıattyń eńbekteri 1943 jylǵy jáne 1958 jylǵy Qytaıdaǵy saıası naýqandar, sondaı-aq 1966 jyldan 1976 jylǵa deıin sozylǵan “mádenıet revolúsıasy” kezinde tonalyp, órtenip, azaıǵan. Biraq, “el ishi – altyn qazyna” degendeı, ondaǵy halyqtar Zıattyń jáne Shákerimniń óleńderi men dastandaryn aýyzsha jattap, búgingi kezeńge jetkizgen. Zıattyń qysqa ǵumyrynda áke jolyn qýǵan aqyndyq ári dramatýrgıalyq eńbekteri eliniń rýhanı dúnıesine qosylǵan mol mura bolyp qala bermek.
Muhametqazy MUHAMADIULY,
etnograf-tarıhshy, Qazaqstan halyq aǵartý isiniń úzdigi.
