Tańjaryq Joldyuly

Tańjaryq Joldyuly (15.3. 1903. QHR, İle aımaǵy, Kúnes aýd. - 6.8.1947, sonda) – aqyn. Keıin Qytaı mektebinde (1917), Qazaqstanda Kegen, Narynqol aýdandarynda jeti jyldyq mektepte (1922-25) oqyǵan. Qazaq jazýshylarynyń eńbekterimen keńinen tanys bolǵan. Ózi de óleń jazyp, aıtysqa katysqan. T.Shyńjańda muǵalim, "İle" gazetinde redaktor (1936) bolyp kyzmet istegen. Tańjaryq 1940 - 46 j. Qytaıdaǵy solaqaı saıasattyń kesirinen tutqyndalyp, túrmege jabylǵan. Onyń "Jastaryma", "Osy tań kimniń tańy?", "Oqyp kór gazetimdi", "Kóńilim qaldy, toryqty", "Abaqtyda kim jatyr?", "Aqyn syry", "Elime" óleńderi osy kezde jazylǵan. "Ótken kúnderim" (1942), "Qoshtasý" (1941 - 42), "Qasqyr men Bóribasar" (1934 - 43), t.b. tolǵaý jyrlary men "Nazıgúl" (1943) dastanynyń avtory. "Alǵashky jınaq" (Qulja, 1948), "Armantaý" (A, 1974) jınaqtary jaryq kórgen.

1910 jyl shamasynda Tańjaryq ózimen rýlas, qazaktyń eski ádebıet úlgileri men ıslam qundylyqtaryna jetik, arab, parsy ádebıetin tereń biletin Myńbaı atty moldadan saýat ashady. Sol kisiden din ilimi men arab álippesi negizindegi shaǵataı jazýyn úırenedi. Týmysynan suńǵyla Tańjaryq ustazynyń końilinen shyǵady. Myńbaı molda da ol úsh qys oqıdy. 1916 jyly Joldynyń rýlastary orys jerinen qashyp kelgen Ábdilhamıt ápendi degen tatar oqymystyny jaldap, balalaryn oqytady. Okýǵa sharıǵat sabaǵynan tys, esep, tarıh, jaǵrapıa pánderi qosylady. Tańjaryq osy Ábdilhamıt ápendiden eki jyl tálim alady. 1918 jylǵa kelgende Shaqpy degen jerde arnaýly mektep salynyp, Tańjaryq sol mekteptiń joǵarǵy synybyna qabyldanady. 1919 jyly sol kezdegi İledegi eń joǵary oqý orny sanalatyn «Kúre shýetańyna» okýǵa barady.

Munda úsh jyl oqyp, kytaı tili men qytaı mádenıetin jete meńgeredi. Bala jasynan óner-bilimge úıir Tańjaryq oqyǵan-toqyǵandaryn mise tutpaı, 1923 jyly bir túnde Núptebek baıdyń kúlli İle óńirine aty shyqqan setikkók degen júırigimen Qaljat arqyly Narynqol asady. Munda ol orys-qazaq mektebinde úsh jyl bilim alady. Býl tus saıasat sahnasynan alash kaıratkerleriniń yǵystyrylyp, bólshevıkter bıligi nyǵaıgan kez edi. Jastaıynan alash ıdeıasymen sýsyndaǵan aqyn el jaqsylarynyń sózinen dýa ketip, bılik tizginin teksiz tapshyldar alǵanyna narazylyǵyn óleńmen bildiredi:

«...Qý borbaı, sympys-sholaq, bota tirsek,

Shaýyp júr aýzyn ashyp, alar pulǵa.

Talǵamaı, taıynbaı jep «túzeımin» dep,

Buzyp júr qaıran eldi jyldan-jylǵa.

Shirkin-aı burynǵylar netken ádil,

Burmaǵan nápsilerin qyltan qylǵa...»

Nemese tap teńdigi degendi alǵa tartyp, qazaq elin túbegeıli orystandyrýdy maqsat etken «aqjúrek» komýnıserdiń «adal» pıǵylyn akyndyk pofospen anyk ańǵarady:

«.Birdeı, - dep. - úlken-kishi, baı men kedeı»,

Syrttary tipti jaqsy, ishi jylym...

... Bul kúnde órgi elden habarym joq,

Mundaǵy elde bolmaı tur tıtteı tynym

Barady «masa» keýlep oı men qyrdy,

Bul sózdiń jalǵany joq naǵyz shynym».

Bul jyldar Tańjaryqtyń azamattyq kózqarastarynyń tolysyp, eldik, ulttyk máselelerge barynsha den koıǵan shaǵy boldy. Osy saparynda Qarqaranyń Qoıdym atty aqyn qyzymen aıtysyp, qazaq aıtys ónerindegi tamasha úlgilerdiń birin jasady. El jaqsylarymen de tanysyp, syrlasady. Alaıda kubylyńky zaman kesiri kesek minezdi, ultshyl túlǵanyń munda turaqtap turýyna múmkindik bermeıdi. 1925 jyly qarasha aıynda baıaǵy setikkógimen týǵan jerine kaıtyp oralady. Qosar atyna tendep eki qorjyn kitap ala qaıtady. Óz aýylyna oralgan Tańjaryq endi jatpaı-turmaı eldi óner-bilimge shaqyryp, aǵartý jolyna bastaıdy. Tekes, Muńǵulkúre, Shapshal, Qulja, Qorǵas, Súıdiń, Nylqy óńirlerin túgel aralap, ultshyldyq ıdeıalaryn taratady, ózine kóptegen senimdi serikter tabady. Budan seskengen Kytaı bıligi men el ishiniń jandaıshaptary «Tańjaryq el ishinde keri úgit taratyp júr» degen jalamen 1926 jyldyń kúzinde ony túrmsge qamatady. Akylshy azamatynyń tas túrmege qamalǵanyna qabyrǵasy qaıysqan el-jurty Qytaı úkimetiniń jergilikti ulyqtaryna «azamatymyzdy bosat, bolmasa tartyp áketemiz» dep talap koıyp, tabandylyǵymen abaqtydan shyǵaryp alady. Túrmeden shyqqannan keıin Sálıqan atty qyzben úılenip, ul súıedi. Ulyna yrymdap Abylaı urpaǵy Ýálıhannyń atyn beredi. Alaıda tuńǵysh jary Sálıhan osy tumsa týyttan keıin kóp jasaı almaı dúnıe salady.

1935 jyly naýryz aıynda Qulja kalasynda «Qazak-qyrǵyz mádenı-aǵartý uıyshymasy» qurylady. Uıymnyń jetekshisi

«Bul isti Maqsut qurǵan basynda alǵash,

Qaı qazaq Maksut aıtsa kirmsı qalmas». -dep aqyn óleńge qosqan Shyǵys Túrkistan qazaqtary arasyndaǵy asa iri saıası tulǵa Maqsut Sasanuly edi. Tańjaryq osy uıymnyń beldi uıymdastyrýshysy qatarynda ádebıet, mádenıet, oqý-aǵartý isterine jaýapty bolady. Al, uıymnyń hatshysy alashorda kaıratkeri Seıitjan Jaınaqov bolatyn. Uıshymanyń basshylyǵynda qazaq aýyldarynda jappaı aýyldyq mektepter, aýdan ortalyqtarynda ortalaý mektepter ashady. Sol mektepterge ustazdar daıyndaý úshin Qulja qalasynda Tańjaryq ózi bas bolyp muǵalimder daıyndaý kýrsyn kolǵa alady. Osy kýrska oqýǵa kelgen oryssha saýatty, Ahmet Baıtursynuly nusqasyndaǵy qazaq jazýyn jaqsy biletin Bátı atty kelinshekpen dám-tuzy jarasyp, ómirinde ekinshi ret nekeli bolady. «Aıqap» pen «Qazaq» basylymdaryn aldyrym qazaq halqynyń tuńǵysh jekemenshik baspahanasyn satyp alýǵa ózi bas bolyp Qytaı kazaktary atynan «Qazaq» gazetine 600 som kómek bergen Maqsut táıji bastaǵan qazaq zıalylary endigi jerde ult táýelsizdiginiń baspasózsiz júzege aspaıtynyn anyq túsindi. Osy maqsatpen Tańjaryk Joldyuly 1935 jyly Qytaı qazaqtarynyń tuńǵysh baspasózi - «İle ózenin» shyǵarýdy uıymdastyrdy ári alǵashky teatr qoıylymy Beıimbettiń «Shuǵa» pesasyn sahnalaıdy. Gazettiń birinshi nómirine:

«Qalyń el, qazaq endi ash kózińdi,

Oqyp kór gazetińdi - óz sózińdi.

Ádilet, shyndyq jolyn úıretedi,

Ashady ashshy shaıdaı ań sezimdi.

Aınadaı jarqyratyp kórsetedi,

Min bar ma, kolyńa alyp, kór ózińdi» - dep óz jurtyn oıanýǵa shaqyrǵan «Oqyp kór gazetimdi» atty óleńin jarıalaıdy.

1940 jyly aqpannyń ekinshi juldyzyna deıin gazettiń bas redaktory qyzmetin atqarady.

Halyqtyń oı-sanasynyn ósip, saıası belsendiliginin kún sanap arta bastaǵandygynan qatty kaýiptengen Qytaı úkimeti «Qazaq-qyrǵyz uıshymasynyń» kósemi Maqsut bastaǵan 70 adamdy «alashorda ultshyldarymen til biriktirgen, úkimetke qarsy uıym qurǵan» degen aıyppen bir túnde tutqyndap, el ishinde «tazalaý» júrgizedi. Mundaı bassyzdyq pen ádiltetsizdikke ary tózbegen aqyn «eldiń qamyn eskerýdi» talap etip, Qytaı bıliginiń jergilikti ulyktaryna hat-aryz joldaıdy. Tańjaryqtyń bul ádil talabyn eskergeni bylaı tursyn, synyqtan syltaý izdegen zalym ákimder 1940 jyly ekinshi aqpanda ony da tutqyndaıdy. Túrmede tórt jyl kórgen jan tózgisiz azaptaý men qınaýlary aq almastaı akyn rýhyn mukalta almady. Kerisinshe, shıryqkan aqyn óz shyǵarmashylyǵyndaǵy eń aıtýly týyndylaryn dál osy túrme qapasynda otyryp jazdy. Aqynnyń tas túrmeni jaryp shyqqan jyrlary ózi sheksiz súıgen alashynyń baıtaq dalasyn aralap ketip jatty. El tizginin ustaǵan ıgi jaqsylardyń birinen keıin biri ustalyp, aıdalyp ketýi qazaqtardyń ishte qaınap jatqan yza men kegin odan beter órshite túsedi. Muny tynyshtandyrmaq bolǵan Qytaıdyń zalym úkimeti birqatar saıası tulǵalardy bosatý arqyly jaqsysyn jaýǵa berip otyra almaıtyn ór minezdi qazaqtyń ýaqytsha bolsa da kóńilin tapqysy keledi. Osylaısha sol qaıratkerler katarynda 1944 jyly Tańjaryqta túrmeden bosap shyǵady. Biraq ómirdegi eń uly maqsuty ult bostandyǵyna qyzmet etý bolǵan aqyn túrmeden bosap shyǵysymen Úrimji qalasyndaǵy qazaq zıalylary men jastarynan qurylǵan qupıa uıymynyń isterine belsene kirisedi. Bul uıymnyń mindeti 1945 jyly 1 mamyr kúni kóterilis jasap, Úrimjiniń shyǵys qaqpasy Daýanchyńdy bekitip, batys jaqta Shyǵys Túrkistan sarbazdarymen toǵysý bolatyn. Biraq uıymdy jansyzdar áshkerelep koıyp, Tańjaryq kaıtadan tutqyndalady.

Osydan 1946 jyldyń kúzine deıin Úrimji abaqtasynda qamaýda bolyp, taǵy da tergeý men azaptaýdyń talqysyna ótedi.

1946 jyly Qytaı úkimeti men Shyǵys Túrkistan bıligi arasyndaǵy «On bir tarmaqty bitimge» saı abaqtydan bosatylǵan saıası qaıratkerler qatarynda Tańjaryq ta erkindikke shyǵyp, tamyzda İlege oralady. Aqyn týǵan topyraǵyna azaptaýdan aman qalǵan basyn ǵana emes, túrmeniń shıki nanynyń arasyna tyǵyp saqtaǵan taǵdyrly týyndylaryn da ala keledi. Eline aman-esen oralǵan Tańdaryq Joldyuly túrme talqysynan zaqymdanǵan densaýlyǵyna qaramastan, taǵy da alash isi úshin atqa qonady. Shyǵys Túrkistan Ulttyq úkimeti ony óz ótinishi boıynsha týǵan jeri Kúnes aýdanynyń jer-sý mekemesiniń basshylyǵyna taǵaıyndaıdy. Osy qyzmette júrip 1947 jyly 6 tamyzda tutqıyldan qaıtys bolady. El arasynda «Aqyn ólimi óz ajalynan bolmady» deıtin túrli joramaldar bar.

Ólsek te ólmes bizdiń ataǵymyz,

Belgili istep túsken shataǵymyz.

Alystan altyn sáýle bir kúlimder,

Bolǵanmen qazir túnek jataǵymyz.

Alatyn qundy qýyp ıemiz bar,

Biz de elmiz shóbereli, atalymyz. – dep jyrlaǵan aqyn óz bolashaǵyn boljap ketkendeı áser qaldyrady. Ǵasyrlyq toıynyń Qazaq jáne Qytaı memleketterinde bıik deńgeıde atap ótilýi qazaq deıtin qara orman qalyń jurty, atqa qonar alty alashy aman turǵanda aqyn Tańjaryq Joldyulynyń rýhy da elimen birge máńgi jasaı beretindiginiń anyq dáleli.

wikipedia.org alyndy

6alash usyndy