Sulýbaıdyń áni
Oryndaǵan: Damý OMARǴAZYULY
Sýretti salǵan: Sháken BÓKETAIULY
Sulýbaı Capyuly − el qorǵaǵan batyr, qarymdy palýan, sýyryp salma aqyn, sheber ánshi, kúıshi, sazdy kompozıtor.
1904 jyly Carsúmbeniń (qazirgi Altaı qalasy) Shirikshı aýylynda dúnıege kelgen. Abaq Kereı ishinde tasbıke rýynan, Sulýbaı tórt aǵaındy bolyp, Baıbol degen aǵasy, Kóńbaı, Dútbaı degen inileri bolǵan. Sheshesiniń aty − Málmıá. Sulýbaıdyń áýelgi aty − Sulybaı eken. Sulýbaı dúnıege kelerde, Málıma shesheıdi ashty tolǵaq qysyp, qatty tolǵaq azabyn tartyp, suly bulaýǵa túsip, bosanǵany sebepti Sulybaı dep at qoıypty. Keıin sulybaı atanypty. Keıin sulýbaı atanypty. Sulýbaıdyń óz kindiginen Maǵıla, Zaǵıla degen eki qyz týǵan. Maǵıla qaıtys bolǵan. Zaǵıla qazir Barkól aýdanynda, kúıeýi ıteli súıekti Mashan degen kisi. Sulýbaı qaıtys bolǵannan keıin áıeli Sholpandy Qýanshbaı batyrdyń inisi Ahmet alǵan. Onan Taýaı, Shaımurat degen eki ul týǵan olarda Barkólde. Aǵasy Baıboldyń Erzýa (qazir Erbı degen laqap atymen atalady) Ataı degen qyzdary bolǵan. Erbı Shińgil aýdany aral aýyldyǵynyń Shyńhaı qystaǵynda, eki qyz, bir uly bar. Kúıeýiniń aty Naǵashybaı. Ataı Saýan aýdanynyń Bórtúńke aýylynda, Qýanbaı degen jigitpen úılengen. İnisi Kólbaıdan Áýbákir degen ul bar. Ol Shonjy aýdanynda turady.
Sulýbaı ákeden jastaı jetim qalyp, qarshadaıynan ózgelerdiń malyn baǵyp, kúıki kún keshirip, joqshylyq taqsyretin myqtap tartady. Eshqandaı mektep-medirese esigin asha almaıdy. Erjetkensoń basqanyń qabaǵyna qarap, jaýtańdap ómir súrýdi namys sanaǵan arly azamat − 1929 jyly tamyzda sheshesin, aǵa-baýyrlaryn ertip Shińgildegi Shaqabaı rýyna qosylady. Kelgennen keıin Sulýbaıdyń adamgershiligine, ójettiligine, aqyldylyǵyna, kelisti dene bitimine súıngen ári jántekeıdiń bir balasy ekenin eskergen, Shaqabaıdyń táıjisi − Názir, úkirdáıi − Noǵaıbaılar baýyryna tartyp, týǵan inlerindeı mámile jasaıdy. Artar kólikten, miner attan, isher astan taryqtyrmaıdy. Eti tiri azamattar (Baıbol etikshi eken) olarǵa únemi ıek súıep, masyl bola bermeı, birte-birte óz kúnderin ózderi kóretin aýqat tabady.
1937 jyly úkimet Yrsqan aýylynan pochtashylyqqa bir adam berýdi talap etedi. «Sergek azamat at ústinde júrsin» − dep oılaǵan Yrsqan Sulýbaıdy kórsetedi. Pochtashylyq mindetin Sulýbaı 1940 jyly aqpandaǵy kóteriliske deıin jalǵastyrady.
1944 jyly «Altaı Tóńkeristik úkimeti» qurylǵanda on adamǵa «Batyr» ataǵyn beredi. Sonyń biri Sulýbaı bolady. 1940 jyly aqpanda Aqteke, Esimhan, Noǵaıbaı, Yrsqandar jendet Shyń Shsaıdyń ulyttyq ezgi júrgizgen zulymdyǵyna qarsy kóterilis jasaǵanda Sulýbaı, Saıyp, Súleımen, Musalarmen birlikte atoılap alǵa shyǵyp, kóterilis jasaýdyń, partızan uıymdastyrýdyń kózge kóringen uıtqylarynyń biri bolady. Ári partızandardyń shaǵyn bir bóleginiń qolbasshylyǵyna taǵaındalady. Keıin soǵysyp jeńistik ala almaǵanyn sezgen Shyń Shysaı, partızandarmen kelisim jasaıdy. Osy aqyl-keńeste Sulýbaıda basty adamynyń biri bolyp qatynasady. Sulýbaıdan úreılengen jaý 1941-1942 jyldary Sulýbaıǵa aýdandyq saqshynyń malyn basqartyp, Sulýbaıdy aldap ózderine tartpaq bolady. Biraq, suńǵyla Sulýbaı buǵan aldana qoımaıdy. 1943 jyly qasyna Teskenbaıdy ertip, Shyń Shysaımen kelisimge kelýge ılanbaı bólek ketken Ospan Silámulyna qosylady. Sonymen 1944 jyly naýyrzda partızandar atretiniń bas qolbashylyǵyna taǵaıyndalady. Osy jyly kókekte Bulǵyn ózeniniń boıynda bolǵan jaýmen shaıqasta, Sulýbaı partızandary jaýdy bordaı tozdyryp, jeńiske jetedi. Dál sol jeńis kúni qashqan jaýdy óksheleı qýyp, soqqy berip júrgende, dál bıe baılaıtyn ýaqytta, qaıran esil erge oq tıedi. Oq tıgennen keıin partızan yshtaby, ony Jalpaqtaǵy el ishine aparyp, shuǵyl emdeıdi. Oq mańdaıdan tıip, oń jaq qulaǵynyń túbinen shyqqan eken. Jaralaný óte aýyr bolǵandyqtan, esil er úsh kúnnen keıin ıaǵnı 1944 jyly kókektiń sońynda qurban bolady. Batyrdyń múrdesi Bulǵyn quıǵanynyń bas jaǵyndaǵy qumqarynǵa jerlenedi. Batyrǵa oq tıgen sol taýdy halyq qımas batyr ulynyń atymen «Sulýbaıdyń shoqysy» dep atap ketti. Ulytaý − erliktiń, ádilettiń, namystyń, jeńistiń sımovlyndaı basqa bıikterden ózgeshe tur.
Sulýbaı − ánshi, kúıshi, aıtysker, sazdy kompozıtor. Sulýbaı eshqandaı mektep-medirese kórmegen. Qazirgedeıin óz jurty, naǵashy jurtynyń arǵy teginde aqyndyq daryn bar joqtyǵy belgisiz. Biraq Sulýbaıdyń aǵasy Baıboldyń sheber etikshi ǵana emes, azdy kópti óleńshilik óneri de bar kisi eken. Ol etik tigip otyryp, yńyldap óleń aıtyp otyratyn kisi eken. Biz onyń kishi qyzy Ataıdy óleńge qosyp, balasyna úıretken ómir baıandyq ozaq óleńiniń myna bir shýmaǵyn Tanaý men Erzýanyń jatqa alýynan kóshirip aldyq. Ókinshke oraı qalǵany múlde esten shyǵypty.
Kókbuqa, Tabynsala týǵan jerim,
Shaqabaı, Názir táıji júrgen jerim.
Qaıyrqyn, Qadan sýdy asa kóship,
Armanty, Sartoǵaıdy qystaıdy elim.
Sulýbaı sýyryp salma aqyn bolǵan adam. 1943 jyly jalpaqta bolǵan, bir retki Gúlsim degen áıelmen bolǵan aıtysta, aıtystyń basy qasynda bolǵan Ásen aqsaqaldyń aıtýy boınsha: olar taý óleń, balyq óleń, qaıym óleń aıtysyp jeńise almaıdy. Sońynda Gúlsim sharıǵat óleń aıtýdy talap etedi. Jas kezinde kedeıshilik saldarynan mediresse betin kórmegen Sulýbaı esh sharıǵat aıta almaıdy. Aqyry jeńilip báske tikken atyn beredi.
Sulýbaıdyń:
− Sulýbaı ór Kereıdiń batyrymyn,
San jerde júlde alǵan aqynymyn. - degen óleń joldaryna negizdelgende, beıbit kúnderde ótken budanda basqa aıtystary bolýy múmkin. Biraq ony qolǵa túsire almadyq. Kúres jyldary Sulýbaı bir jaǵynan partızan serikterin bastap, erlik shaıqas jasap jaýdy jamsatsa, bir jaǵynan shaıqastaǵy áredik ýaqyttarda dombyrasyn alyp, ór daýysty ásem án shyrqap, serikteriniń kóńilin ashyp, jigerine úmit shabyt qosyp otyrǵan.
Atymdy Sulýbaı dep ákem qoıǵan,
Rýym Jántekeıden ortany oıǵan.
Tarshylyq qoldy baılap bir qoımadyń,
Bul isiń keter emes sirá oıdan.
Sekpiltaı, Shańqan, turǵyn-aı,
Esen bol, el juryt, qurbym-aı. - dep bastalatyn «Sulýbaı batyrdyń áni» sol kóterils jyldardyń Sulýbaı zerdesinen týǵan jemisi. Onyń birden bir ýákildik shyǵarmasy. Estýge qaraǵanda; − «Sulýbaı batyrdyń áni» − 20 shýmaqtyń ústinde eken. Keıin aıtyla, aýyzdan aýyzǵa taraı bizge jetkeni tek qazirgi varıanty ǵana tárizdi.
Kóne kóz qarıalardan estýimizshe: Sulýbaıdyń taǵy da tómendegideı jyr joldary bar eken.
Erjúrek bastyǵymyz Yrsqandaı,
Júr edik bir ákeden týysqandaı.
Birlesip Kereı, Naıman barlyǵymyz,
Barlyǵy keń Kereıge syıysqandaı.
Bir mezet men Shińgilde saırandaǵam,
Aldyma kelgen jaýdy oırandaǵam.
Qysqa jip kúrmeýime kelmegen soń,
Qolymnan ushyp ketti-aý qaıran zaman.
Ólgenniń kim biledi batyrlyǵyn,
Ótkizdim bala kezde paqyrly kún.
Ólgen soń qandaı jaqsy beker eken,
Ár jerde topyraq bop jatyr búgin.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bir kezde bastyǵymyz Súleımendeı,
Halyqqa kedeı-kepshik súıengendeı.
Súleımen qoltyǵyna qysyp edi,
İnsi bolyp edim úılengendeı.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sulýbaıdyń aǵasy Baıboldyń saýanda turatyn qyzy Ataıdyń aıtýynsha Sulýbaıdyń:
Qyzyl jel aıdaı,
Shińgil ejelden bizdiń jer aıdaı. - dep qaıyrylatyn maıda qońyr taǵy bir áni bar desedi. Ýaqyt ótkendikten onyń tekisin jáne yrǵaǵyn aıtyp beretin eshkim shyqpady.
«Altyn shyqqan jerdi belden qaz» - deıdi halyq. Áne sol sekildi, Sulýbaıdyń ásem ánderi týraly izdený, oryny aq turǵan úlken jumys. Sulýbaıdyń jasaǵan dáýiri aryraq, týys-týǵandary Barkól, Saýan sıaqty shalǵaı aýdandarda. Ony kóre qalǵan kóne kózderdiń kóbi qaıtys bolǵan bolsa da kárteıgen, densaýlyǵy nasharlaǵan sebepti, bizdiń bar izdenis jasap jıǵanymyz osy boldy. Budan bylaıda qolǵa ilingen «Altynnyń synyǵyn» jalǵasty jınaýǵa, saqtaýǵa kúsh salmaqpyz.
Aıdynbek Rıanuly
6alash usyndy
