Sháken Aımanov
SAŃLAQ
(Sháken Aımanovtyń týǵanyna 80 jyl tolýyna oraı)
Ábish Kekilbaı
Aǵaıyn, rasymdy aıtsam, dál búgin dál myna sahnadan sizderdiń jaýdyraǵan kózderińe qarap, sóz sóıleý maǵan onsha ońaıǵa tıip turǵan joq. Óıtkeni, búgin tap myna sizderdi tap myna zalǵa ánsheıin jıynqumarlyq jetelep ákelmegenine senimim kámil. Qaısyńyzdyń da janaryńyzdan sonshalyqty bir qımas janǵa degen sonshalyqty bir sheksiz yqylasty, sheksiz saǵynyshty kórgendeımin. Kóbińizdiń kóz aldaryńyzda – Onyń jarqyldaǵan júzi, qulaǵyńyzda – Onyń sańqyldaǵan úni turǵanyna esh kúmánim joq.
Sodan da ma eken, «Shirkin-aı, qazir mynaý barqyt shymyldyqtardyń ar jaǵynan arshyndaı basyp, Onyń Ózi shyǵa kelse ǵoı... Qajyńqy júzine meıirimdi kúlki úıirip, qarlyǵyńqy únine meıirban diril júgirip, mynaý ańtarylyp otyrǵan áleýmetpen shúıirkelesip bir amandassa ǵoı»,- dep armandap turmyn.
Iá, búgingideı kúni estıar qazaq qaýymyna mynaý qashanǵy qara orda ornymyzdyń qasıetti tóri túgili, qala toly kınojaılarymyzdyń, úı basyna samsap turǵan teledıdarlarymyzdyń samala aınalary da, tipti sapyrylysqan kóshelerimizdiń ózi de Sháken Aımanovty eriksiz eske túsireri daýsyz. Óıtkeni, ol búkil dúnıeni bir ózi toltyryp júretindeı erekshe eresen tulǵa edi ǵoı.
Káni, bir sát kúni keshegi syldyraǵan bulaǵy qulaǵynyń quryshyn qandyryp, úıleri tereginen, teregi jeleginen boı asyrmaı, jasyl masaty jamylyp, jaınap turatyn jáıbaraqat astanamyzdy kóz aldymyzǵa ákeleıikshi. Danagóıleri men shalaǵaılary, ataqtylary men shataqtylary, ustazdary men shákirtteri, ulyqtary men kishikteri birdeı jaıaý-jalpylap, bir dastarhannyń basynan, bir máslıhattyń ortasynan tabylyp, mıdaı aralasyp, birge júretin dáýrendi jadymyzǵa oraltaıyqshy... Eger jurttyń bári qoǵadaı japyrylyp, quraq ushyp jatsa – toptyń ortasyna ne Qanysh Sátbaev, ne Muhtar Áýezov, ne Ahmet Jubanov kelgenin, al jadyraı kúlisip, jamyraı sóılesip máz-máıram bop jatsa – ne Sábıt Muqanov, ne Qalybek Qýanyshbaev, ne Serke Qojamqulov áńgime aıtyp otyrǵanyn, al sol alqaly top kenet shetinen aıaǵynyń ushynan basyp, aýyzdaryn baǵyp, báıpekteı qalsa – qaq ortada taıaǵyn jerge, murtyn kókke shanshı qadap, qaısar Báýkeń, polkovnık Baýyrjan Momyshuly qasqaıa qarap turǵanyn birden bile qoımaýshy ma ek!
Nesin aıtasyz, ol kózde Almatynyń jelegi men maısańy qandaı kóp bolsa, jaqsysy men jaısańy da sondaı kóp edi ǵoı. Alshaıyp alqaly tórge jaıǵasatyn aqsaqal-qarasaqalyn bylaı qoıǵanda, tabaq tartyp, sharap quıyp júretin bala-bajyrynyń ózi qazir ulttyq rýhanı shejiremizdiń bir-bir taraýyn ıemdenip, tarıh qoınaýyna bir-aq shyqty emes pe?! Sondaı bazarly zamannyń ózinde de Aımanovtyń orny aıryqsha bólek edi-aý...
Kóshede kele jatyp, aldyńyzdan bastaryna qaı-qaıdaǵy daǵara qalpaq, deldıme telpek, sheltıme taqıa, seltıme bórik kıip, ózýlerinde uzyndy-qysqaly kalıandary burqyrap, bireýleri dalańdaǵan balaqtaryna súrinip, bireýleri sıdańdaǵan sıraqtaryn tizeden asyra turinip, moıyndaryna sytyrlaǵan-satyrlaǵan, jyltyraǵan-jarqyraǵan asaı-musaılaryn asynyp, áldekimdi qaýmalaı qorshap ap, asyǵyp-úsigip kele jatqan álem-jelem aıǵyr top adam kórseq qazirgideı: «bul kelip qalǵan qaı memlekettiń basshysy boldy eken?»,– dep basymyzdy qatyrmaımyz, birden: «pálen jaqqa festıválǵa ketken Sháken aǵa aýylǵa aman-esen oralǵan eken ǵoı»,– deıtinbiz. Eger alda-jalda ne kósheden, ne alańnan qujynasqan qaraqurym halyq kórseq búgingideı: «dúkenge ne túsip jatyr eken?»,– dep entelemeıtinbiz, ne: «apyraı, taǵy qaı kósem taǵy qandaı daýdy bastap, mıtıń ótkizip jatyr eken?»,– dep qaralaı kúpti bolmaıtynbyz. «E, Sháken aǵa jáne bir jańa fılm túsirýge kirisken eken-aý!»,– dep qýanatynbyz. Iá, qaı qulyq, qaı qylyǵymen de ol ylǵı kóptiń aldynda júrdi. Iá, qaı qulyq, qaı qylyǵymen de ol ylǵı kóptiń kóńilinen shyǵa bildi.
Óıtip, qaı qulyq, qaı qylyǵymen de jalpynyń janyn jadyratyp júrý tek ilýde bireýdiń, onda da, sharıǵattyń tilimen aıtqanda, áýelden qudaıdyń súıgen quly, paıǵambardyń súıgen úmbeti, shadıardyń súıgen sárýary bolyp, bizshe aıtqanda, tal boıyna talaı sırek sıpattar men erek qasıetter jınap týǵan erekshe jandardyń qolynan kelse kerek edi.
Sháken Aımanovtan da taǵdyr men tarıh aıryqsha sharapatyn aıamaı-aq baqqan sıaqty. Tipti uly akterdiń ózi de 1974 jyly Máskeýden shyqqan «Ózim týraly, ónerim týraly» kitapshasynda da óz talaıynyń talaı bultarysta. qalaı ońtaıyn taýyp, ońynan orala bilgenine tańǵala jazady.
Rasynda da qalaı tańdanbassyz... Ala shańy aspanǵa shyǵyp jatqan baıtaq dalanyń qaq tórinde qattap jıǵan júkteı bop ǵajaıyp taý ornapty. Baýraıy – ný, etegi – móldiregen kól. Shyn peıishtiń ózi. Jaryq dúnıege ol sol bir jumaq qoınaýda kelipti. Mańdaıyna qudaı Kenjetaıdaı dáýlesker kúıshi ákep beripti. Ol az bolǵandaı, týǵan józdesi de Qalı Baıjanovtaı teńdesi joq ánshi bolyp jolyǵypty. Sondaı ortada ósip, ónerden erte aýyzdanyp, jer-kókke syımaı júrgen jetkinshek inisin kózqaraqty aǵasy Qajymurat qyzmet babymen Zaısanǵa kóshkende birge áketip, orys mektebine ornalastyrady. Keıin Semeıdegi halyq aǵartý ınstıtýtyna túsiredi. Sonda júrip, ónerpazdyqtyń jolyna túsken jas jigit 1933 jyly Almatydaı arnaıy sharýamen kelgen Ǵabıt Músirepovtyń kózine iligedi. Sóıtip, ınstıtýttyń úshinshi kýrsynda oqýyn tastap ketken áýesqoı ónerpaz birden kásibı teatrdyń sahnasynan bir-aq shyǵady. Birneshe jyl qatarynan kópshilik sahnada salpaqtap, zeıili tarqaı bastaǵan ol alǵash ret ańsap júrgen basty rolge qoly jetedi. Áýelden de joly ońǵarylyp týǵan jas artıet Máskeýdegi birinshi onkúndikke bara jatyp, jol-jónekeı Jambyl aqynǵa unap qalady. Úlken qalaǵa alǵash kelgen qarıa meımanhanaǵa ornalasqanda ony qalap alyp qasyna jatqyzady. Sóıtken Sháken Aımanovqa keıin «Jambyl» fılmi túsirilerde járeýke aqyn Shaımuhambettiń roli buıyrady. Biraq, ázirlik kezinde ol senarıdegi óleńderdi unatpaı, basqa bir óleńderdi oqyp beredi. Sonysyna rıza bolǵan rejıser Dzıgan bastapqy sheshimin ózgertip, uly aqyndy otyz alty jasar jas artıske oınatýǵa táýekel etedi. «Onyń bet álpeti, kózderi, qoldary, sóz saptasy men júris-turysy sonshalyqty dál, sonshalyqty senimdi. Kórermen búkil fılmniń óne boıynda oryndaýshy akterdy atymen esten shyǵaryp, óz halqynyń uly, otanshyl azamat, aqyn, danagóı qarıa, tiri Jambyldy kórip otyrǵandaı eltip qalady»,– dep jazdy keıin Aımanov jasaǵan bul beıne jaıynda aıtýly akter, rejıser Sergeı Bondarchýk.
Naǵyz baǵy janǵandyq degen osy-aq bolar! Biraq, barmaqtaı baqtyń bulaı janýy úshin taýdaı talantpen qosa talmas talap kerek ekendigine de Sháken Aımanovtyń taǵdyry kýá.
Kishkentaıynan aýyldyń aldyndaǵy Serektastyń basyna jalǵyz shyǵyp ap, qaraptan-qarap jylap otyratyn qıqar balany sóleket kórgenderdi Kenjetaıdyń aǵasy Abbas: «Tımeńder, oǵan... Tegin jylap otyrǵan joq. Óner qysyp jylap otyr»,– dep tıyp tastaıdy eken.
Esin bile-aq, óner qystaı bastaǵan Sháken táýekelge bel býdy. Táýekelge bel býmasa, el asyp, jer asyp bara jatqan aǵaıynǵa ilesip, oqý izdep keter me edi?! Táýekelge bel býmasa, muǵalimdikke oqı júre, bir qolynan dombyrasyn, bir qolynan mandolınasyn tastamaı, bir kúni ana klýbqa, ekinshi kúni myna klýbqa, kózek júgirip murnynan shanshylyp júrer me edi?! Nar táýekelden qaımyqpaıtyndaı júreginde túgi bolmasa, Semeıdiń úıirmelerimen qosa Rıdderden kelgen jumysshy jastar teatrynyń sahnasynda oınar ma edi?! Astanadan kelgen ataqty dramatýrttyń shalǵaıyna ilesip, mańdaıǵa tıgizer jalǵyz ulttyq kásibı teatrdyń quramyna qoeylýdan shyndap dámetý úshin de naǵyz tas jutqan nar táýekel kerek shyǵar.
Ondaı nar táýekelge tek ózine-ózi kámil sengender ǵana bel býa alady. Ózine sený degen – eńbegine eený degen sóz, Ónerdegi eńbek – kúndiz kúlkisinen, túnde uıqysynan qalyp migirsiz izdený. Qıyndyqqa moıymaý. Qyrsyq pen qasiretke shydaı bilý.
Aımanov ta solaı etti. Jigitke jeti óner de az degen ata-baba ǵurpyn áz ǵumyrynyń basty qaǵıdasy tutynǵandaı, sábı kózinde birde ánshiniń, birde kúıshiniń, birde ertekshi men hıssashynyń qasynan shyqpady, jas espirim kózinde birde án men kúıdiń, birde evropalyq mýzykanyń, birde bıdiń, tipti sahara jurty buryn-sońdy salt etip kórmegen teatr óneriniń sońyna tústi. Qazaqsha trýppany bylaı qoıyp, orys trýppasynyń oıynyna qatysty. Kásibı ónerge kelgesin de sol elgezektiginen tanbady. Shákirttikten jalyqpaǵan bir kisi bolsa, ol Sháken Aımanov shyǵar. Keshke kópshilik epızodtaryna qatysa júrip, kúndiz teatr janyndaǵy stýdıada oqyp, drama akterynyń sheberligin shyńdady. Ony mise tutpaı, mýzykalyq teatrdyń artısi bolýǵa daıyndaldy. Tipti, opera ónerimen áýestene bastady. Basqa teatrlarǵa baryp, tájirıbeden ótetin top uıymdastyrylsa, oǵan eń aldymen Aımanov surandy. Basqa respýblıkaǵa baryp, úlken óner mektebinen ótý úshin qaıtadan partaǵa otyrýǵa týra kelse, oǵan da elden buryn Aımanov tilek bildirdi.
Osy bir bilimge degen toıymsyzdyq, jańaǵa degen qumarlyq ony kórkem ónerdiń barlyq salasynda, barlyq janrynda baǵyn synap kórýge ıtermeledi. Almaty túbinde «Amankeldi» týraly kıno túsirile bastaǵanda óz aıaǵynan suranyp baryp, epızodqa tústi; suranyp júrip, sol fılmge turmys jónindegi keńesshilik etti. Sóıtip, kıno álemine aıaq basty.
Syrttaı qaraǵanda, bári de óz-ózinen oraılasa ketken sıaqty. Al túpteı kelseq báriniń de tap solaı bolýy óbden zańdy.
Óıtkeni, bunyń qaı-qaısysy da ushqalaqtyqtan, ár nársemen bir áýestengen áýeıilikten týyndap jatpaǵan-dy. Qaıta, degenine jetpeı qoımaıtyn tabandylyqtan tap osylaı qısyny joq jerden qısyn taýyp, óz-ózinen qıýlasyp jatqan-dy. Abbas aǵamyz aıtqan-daı, «óner qysyp» bara jatpasa, osynyń birin de istemeýge bolar edi ǵoı. Onda tek bir ǵana Sháken Aımanov emes, barsha qazaq óneri myqtap utylar edi. Eger oǵan tabıǵat pen taǵdyr qıǵan taýdaı talantty barsha qyrynan jarqyratyp ashý jolynda jalyqpaı kúresetindeı ynta-jiger, yjdahat pen táýekel de birge darymaǵanda, bir sýretkerdiń ǵana emes, kúlli qazaq mádenıetiniń damý joly atymen basqasha óristep, atymen basqasha qalyptasýy múmkin edi.
O zaman da bul zaman talaı oıshyldyń basyn qatyryp kele jatqan: «Tarıhta jeke adam ne istep, ne bitire alady?»,– degen áıgili saýalǵa Sháken Aımanovtyń ǵumyr joly-aq óte turlaýly jaýap taýyp bere alǵandaı. Eń ǵanıbeti, oǵan osynsha sheksiz mol daryn qıǵan tabıǵat qaırat-jigerdi de sonshalyqty aıamaı syılapty. Ol sahnada qyryqtan astam jańa tulǵa jasapty, on besteı spektákl qoıypty. Ekranda jıyrmadan astam rolde oınap, on tert fılm túsiripti. Buǵan akademıalyq drama teatrynyń, kınostýdıanyń kerkemdik jetekshiligin, shyǵarmashylyq uıymnyń birinshi basshylyǵyn, ondaǵan komıtetter men júrılerdegi, akter tárbıeleýdegi, qoǵamdyq-saıası ómirdegi migirsiz qyzmetti qosyńyz. Qandaı ónikti jáne keńqulashty, alýan qyrly jáne abyroıly eńbek deseńizshi...
Qazaq sahnasynyń eń kenjesi bop kóringen balǵyn talant araǵa on jyl salmaı jatyp ulttyq teatr eneriniń maqtanyshyna aınaldy.
Tájirıbeden ótip, taǵylym alýǵa kelgen shákirt sanaýly jyldarda ulttyq kıno ónerimizdiń keshin bastady.
Bir kózde oqýyn aıaqtamaı ketken stýdentter álemdik teatr men kıno óneriniń eń sańlaq ókilderimen birge planetamyzdaǵy osy zamanǵy mádenıettiń tabystaryn tarazyǵa salatyn bas sarapshylar qataryna ilikti. Ulttyq, aımaqtyq kórkem oı aýmaǵynan shyǵyp, álemdik kórkem oıdyń salıhaly da sarabdal tálimgerligine jetti. Qandaı qaryshty samǵaý!
Eger bireý menen: «Shóken Aımanov qandaı ónerdi aıryńsha qadir tutqan?»– dep surasa, men: «Barlyq ónerdi de óte-móte qadir tutqan»,– dep jaýap berer em.
«Qaı janrdy aıryqsha unatqan?»,– dep surasa, taǵy da solaısha jaýap berer em.
«Akter Aımanov qaı amplýany ózine aıryqsha beıim sanaǵan?»,– dep surasa, taǵy da sony aıtqan bolar em.
Bul qalaı? Sýretkerlik tabıǵatyna qaıshy kelmeı me? Joq, qaıshy kelmeıdi. Eger táńirdiń ózimen taıtalasyp, kúlli dúnıeni ózinshe qaıta quryp, ózinshe qaıta jetildirýdi ańsamasa, sýretker sýretker bolmas edi. Onyń izgilik pen sulýlyqqa, tipti ataq pen dańqqa da sonshama toıymsyz bolatyndyǵy da osydan. Eger olaı bolmasa, toǵysharlyqqa urynyp, toqmeıilsýge boı aldyrady. Onda sáıgúlik bop sýyryla ozbaı, tuǵyjym tuǵyr bop, toıǵan jerinde jaıylyp qalady. Ónerdegi qanaǵatsyzdyq ózińe degen talapshyldyqtan, al ol ómirge degen talapshyldyqtan órbıdi.
Eger Aımanov osynyń bárin ózimshildikten istese, ol ózine ońtaıly bir-aq janr, bir-aq amplýany tańdap alar edi de, sony qapysyz shyńdap baǵar edi. Sóıtip, esh-teńeden syr aldyrmaı, eshqandaı sátsizdikke urynbaı, bir bıikten bir bıikke órmeleı beretindeı meılinshe senimdi joldy, meılinshe qaýipsiz súrleýdi tańdar edi. Ónerde olaı eńbektenetinderdi de sóketteýge bolmaıdy. Óz isiniń sheberi bolǵan adam qaı turǵydan da qaltqysyz qasterleýge turarlyq Álemdik mádenıettegi ne bir sańlaq sheberler solaı qalyptasyp, solaı tanylǵan. Al, biraq shyn sýretkerlik, shyn oıshyldyq – kóbine-kóp rýhanı maksımalızmnen týyndaıdy. Ondaı jan bolmystaǵy qaı qubylysqa da, qaı syr-sıpatqa da nazar aýdarmaı tura almaıdy. Barǵa qanaǵat etpeıtin talapshyldyq joqty bar etip tynbaı tynshymaıtyn taǵatsyzdyqqa bastaıdy. Túptep kelgende, óner-bilim degendi óristetip júrgen de sol taǵatsyzdyq. İzdenimpazdyq ta – sol taǵatsyzdyqtyń bir turi. İzdenistegi taǵatsyzdyq eńbektegi tabandylyqpen tabysyp baryp, degenine jetedi.
Aımanov talantynyń eń basty eki sıpaty da osy: izdenistegi taǵatsyzdyq pen eńbektegi tabandylyq. Oǵan bir oqýdy tastatyp, ekinshi oqýdy bastatyp, bir mamandyqtan ekinshi mamandyqqa, bir qyzmetten ekinshi qyzmetke, keıde tipti birden eki-úsh qyzmetke qatarynan uryndyryp júrgen de álgindeı taǵatsyzdyq pen álgindeı tabandylyq.
Oılap qarańyzshy: muǵalimdik, teatrdaǵy artısiq teatrdaǵy rejıserlik, teatrdaǵy uıymdastyrýshylyq pen basshylyq, kınodaǵy akterlyq, kınodaǵy rejıserlyq, kınodaǵy uıymdastyrýshylyq pen basshylyq, qoǵamdaǵy kósemdik yqpal, ónerdegi ustazdyq yqpal, jalpy planetalyq mádenı baılanys, kıno óndirisi, teatr ekonomıkasy... Sháken Aımanov qamytyn arqalaǵan osy qyzmetterdiń árqaısysy bir-bir ǵumyrdy sarp etýge turarlyq emes pe?! Tańǵalatyn nárse: sonyń bári bir-aq ǵumyrǵa syıypty. Sonyń bárine kerek qabilet bir-aq kisiniń boıynan tabylypty.
Sháken Aımanovty bir janrdan bir janrǵa, bir amplýadan ekinshi amplýaǵa aýytqytyp júrgen de osy bir taǵatsyzdyq pen osy bir tabandylyq.
Eger ol ekranda «Aldar kóseni», «Bizdiń súıikti dárigerdi», «Án shyrqadyny», «Taqıaly perishteni», sahnada «Shegirshindi toǵaı» men «Qyljaqbastardy» qoıyp, Petrýchıony, Hlestakovty, Aldarkóseni oınasa da, komedıanyń teńdesi joq sheberi retinde óner tarıhynan óte syıly oryn ıemdener edi.
Eger ol tek Otello men Aqandy, Qobylandy men Esendi, Shadrın men Tıhondy oınasa da, qazaq sahnasynyń eń úzdik tragedıalyq, eń úzdik áleýmettik qaharmany retinde kórermen qaýymdy máńgilik baýrap alar edi.
Biraq, ol sahna men ekranda qanshama san qyrly, san boıaýly keıipkerlerdiń tolyqqandy beınesin jasady. Sháken Aımanovtyń akterlyq palıtrasynda adam bolmysynda qansha minez-qulyq bolsa sonshama syr-sıpat, qoǵam bolmysynda qanshama qubylys, qanshama qaıshylyq bolsa, soǵan laıyq sonshama yza men ýyt, ájýa men mysqyl, qaırat pen jiger tabylatyny sheksiz.
Alaıda, akter Aımanov pen rejıser Aımanovtyń álgindeı taqyryptyq, janrlyq, paıymdyq baǵyttarynyń áralýan bolýyn tek qana mol darynmen, sýretkerlik tabıǵatynyń kóp qyrlylyǵymen ǵana túsindirý azdyq eter edi.
Bizdińshe, Aımanovtyń ónerdegi izdenisine ómirdegi elgezektigi, sýretkerlik kóp qyrlylyǵyna azamattyq turlaýlylyǵy da az yqpal etpegen sıaqty. Onyń taǵatsyzdanyp júrgeni – tek óner qystap júrgendiginen emes, ómir de qystap bara jatqandyǵynan. Tek óner qystap bara jatsa, ózin, ózindegi ónerdi qyzyqtap óter edi. Biraq, ondaı adam bireýdiń shalaǵaı shyǵarmasyn jendep, óz basyna ózi azap tilep alar ma edi? Ondaı adam jarym-jarty qarjysy shyǵyndalyp, jabylyp qalǵan jarymjan fılmdi bastan-aıaq qaıta túsirip shyǵam dep, óz janyn ózi otqa salar ma edi? Tek óner qystap bara jatqan adam namysshyl bolsa bolar. Biraq, kóptiń qamyn oılap, taqyrǵa otyrýǵa aınalǵan áner ujymyn qutqaryp qalý úshin óz abyroıyn ózi óıtip kórer kózge qaterge tigetinine kúmánimiz bar. Joq, ondaı kózsizdik ózim dese, ógiz qara kúshi bar, bireý dese, bitpeıtuǵyn isi bar, óz keleńkesine ózi suqtanǵan ózimshildiń qolynan eshqashan kelmeıdi. Qarabasynyń baǵy assa boldy, qalǵan qara orman halqy túgel órtenip bara jatsa da, qyńq ete qoımaıtyn «óner qystaǵan» ózimshilderdi talaı jerde kórip júrmiz ǵoı. Al, Aımanovtyń álgideı janpıdaǵa bir emes, san ret bara alǵanyna teatr kýá, kıno kýá... Qajet deseńiz, tap mundaı kózsizdiq tap mundaı julyn jutqandyq – onyń árqashanǵy ómirlik daǵdysy.
Ony sony salalarǵa, sony salalarǵa, sony janrlarǵa, sony baǵyttar meń taqyryptarǵa elden buryn táýekelge baılatyp, boı urǵyzyp júrgen de, eń aldymen, eldiń qamy, ónerdiń qamy-tuǵyn. «Ózgelerdiń qolynan kelip jatqan bizdiń nege qolymyzdan kelmeıdi?», «Ózgelerdiń ıgere alyp jatqanyn biz nege ıgere almaımyz?»– degen namys edi. Týǵan ulty men týǵan mádenıetiniń namysy edi. Ol sol jolda nege bolsa da bas tigýge peıil boldy. Maılyqtyń da, sýlyqtyń da j.olynda qatar júrdi. Qaı synǵa da, qaı qıynǵa da tótep baqty.
Syrt qaraǵanda, Sháken Aımanovtyń búkil ómiri sán-saltanat, qýanysh-shattyq, toı men jıynda ótken sıaqty.
Baıybyna barsaq, tipti de olaı emes... Ol ylǵı synaq men qıynda júrdi. Qapelimde, óz tizginine ózi ıe bola almaı kelgen teatr ónerimizde ulttyq rejıssýranyń birjolata ornyǵýyna Aımanov qoıyp, burynǵy Keńes Odaǵynyń Memlekettik syılyǵyn alǵan «Abaı» spektakli ólsheýsiz qyzmet atqardy. Aımanov qoıǵan Shekspırdiń «Otellosynsyz», Músirepovtyń «Aqyn tragedıasynsyz» ulttyq drama ónerimiz dál qazirgideı eńseli, dál qazirgideı eresen kórinbes edi. Ásirese, qazaq sheksprıanasyn jasaýda jazýshy Áýezov pen akter, rejıser Aımanovtyń eńbegi elden erekshe. Ol da óziniń ustaz aǵasyndaı Shekspır álemin óz jurtynyń rýhanı álemimen týystyra, tutastyra eńbek etti. Shekspırdi qazaq uǵymyna jaqyndatsam dep qarabaıyrlyqqa urynbaı, qaıta ulttyq paryq pen ulttyq minezge Shekspır kózqarasymen úńilip, olardyn buryn baıqala bermegen talaı-talaı shyn asyl sıpattaryn ashyp berdi. Sóıtip, ulttyq rýhtyń tek tól topyraq, tól tabıǵatpen shektelmeı, adamzattyq mádenıettiń ulanǵaıyr gallaktıkasyna batyl qadam jasaýyna birden-bir sebepshi boldy.
Bul rette akter Aımanov ta, rejıser Aımanov ta álemdik sheksprıanaǵa súbeli úles qosty. «Asaýǵa tusaýdyń» qoıylýy ulttyq akterlyq mádenıetimizdiń, shyn mánindegi, eń shyrqaý merekesi boldy. Qazaq teatrynyń omyraýyna taǵylǵyn qos injý-marjandaı Katarına-Bókeeva men Petrýchchıo-Aımanov talanttary barsha qyrynan jarqyraı ashylyp, barsha Shuǵyla-nurymen jarqyldap baqty. Kórermen kóńiliniń munshama kenelýi álemdik teatr tarıhynda tipten neken-saıaq shyǵar. Uly dramatýrg bul shyǵarmasyn áýelden de qyz ben jigit tartysyn qyzyqtap, qyz ben jigit aıtysyn tyńdap esken qazaq artıseri men qazaq kórermenderine arnap jazǵandaı. Qazaq teatrynyń ózinde de odan asqan «qazaqy» spektákl bolǵan emes. Sahnada – azattyq pen erkindik merekesi. Eshteńeden taýy shaǵylyp, eshqashan saǵy synyp kórmegen asaý arý, arda jigit. Bir-birine áp degende-aq kóńilderi bitip, birin-biri áp degende-aq unatyp qalady. Biraq, júrekke oqys túsken ol yqylasty birden moıyndaýǵa erkelik pen ójettik yryq bermeıdi. Súıe turyp, súımegensip, moıyndaı turyp, moıyndamaǵansyp baǵady. Jigittiń qıqarlyǵyna qyzdyń qaısarlyǵy jeńistik berer emes. Qyzdyń tákapparlyǵyna jigittiń júrek jutqan óktemdigi de qaıransyz. Shekeleı qaraǵan mardamsý syr tartqysy kelgen qaljyńǵa, qaljyń ashýǵa, ashý dórekilikke ulasady. Biraq, ekeýiniń de ór kóńili men ójet minezi órshelene taıtalasqan saıyn bir-birine qyzyǵa, qumarlana, yntyǵa túsedi. Sol qushtarlyq bir-biriniń shyn qasıetin tanýǵa umtylǵan shynaıy yqylas, ystyq peıilge almasady. Ol peıil aqyr aıaǵynda qaltqysyz adal mahabbatqa ulasady. Kim jeńdi? Kim jeńildi? Jigit qyzdy baýrap aldy ma? Qyz jigitti arbap aldy ma? Ol arasy belgisiz. Belgili nárse – ójettikti mahabbattyń jeńgeni. Asaý minezdi qaıaýsyz sózim tusap tastaǵany. Naǵyz adal mahabbattyń tek naǵyz azat adamdardyń ǵana arasyna jeli jaıa alatyndyǵy.
Qazaqtyń «kitábı» ádebıetindegi súıgen jardyń jolynda ne qorlyqtyń bárine peıil bolatyn «májnún» mahabbatty «aýyz» ádebıetindegi baqqa da, sorǵa da birdeı shydap, birge kórip alatyn terózesi teńder mahabbaty mansuqtap jatýshy edi. Jibek pen Tólegen mahabbaty qandaı qylyqty, qandaı erke? Qozy men Baıan mahabbaty qandaı aıanyshty, biraq qandaı asaý...
Shekspır shyǵarmasyndaǵy romantıkalyq kollızıa qazaq sahnasynda sondaı nanymdy, sondaı dál realısik kollızıaǵa aınalady. Olaı bolýyna ár qımyl, ár sózinen erkin dalanyń erkin mineziniń ısi burqyraǵan Aımanov oınynyń sheshýshi yqpal etkeni óz-ózinen kórinip turady. Bostan tabıǵat, bula minez, bulǵaq qylyqtyń sonshama sulýlyǵyn, sonshama abzaldyǵyn ondaı jetkize alǵan sýretker kem de kem shyǵar. Aımanov pen Bókeeva oınaǵan «Asaýǵa tusaý» azattyq pen abzaldyqtyń gımnindeı shabytqa, shattyqqa beleıdi. Otello mahabbaty Aımanov oryndaýynda atymen jańa mazmunǵa ıe boldy. Talaı Otello aldanǵandyqtan otqa túsip júrse, Aımanov-Otello arlanǵandyqtan otqa túsip júredi. Ol jat qoǵamnyń jadylyǵyna jastaıynan qanyqqan-dy. Sondyqtan da namysshyl, baqqumar bop ósti. Tegine qarap, mensinbeıtin órkókirekterdiń ózderinen de asyp túsý úshin qıyn ónerdiń syryn meńgerdi. Qıyn shaıqastarda kózge tústi. Jurttan asyp ataǵyn shyǵardy. Jurttyń báriniń qoly jete almaı júrgen arýǵa da jurttan asyp túsý úipin ǵashyq boldy. Dózdemona mahabbaty – mavr Otellonyń bylaıǵylarmen teń ekendiginiń emes, olardyń bárinen asyp túskendiginiń kýásindeı edi. Aıar Iago namysshyl júrektiń osy bir osal jerin birden tapty, dóp basty. Dózdemona oıda joqta joǵalǵan oramalyn urǵashy jynystyń dástúrli mekerliginiń emes, ózge násil ókiline degen tabıǵı nemkettiliginiń nyshany qyp túeindirdi. Otellonyń óz jeńisi jaıyndaǵy nyq senimi birden kúıredi. Jurtty jeńgenmen ózin jeńe almady. Ózińe degen senimdi jurt kúdigi emes, óz kúdigiń tárk etedi eken. Tabıǵattyń kózsiz kóbelegi Dózdemona bolmaı ózi bop shyqty. Tabıǵattan aýytqýdyń kózsiz kóbelek jendeti de, qurbany da ózi bolyp shyqty. Aımanov-Otello urǵashynyń ushqalaqtyǵynan emes, óz ańǵaldyǵynan opyq jedi. Azattyqtyń asqaq bolmaýǵa, adaldyqtyń ańǵal bolýǵa qaqysy joq eken. Arshyl emes azattyq óz-ózinen quldyqqa ıtermelese, ańǵal adaldyq óz-ózińnen qurbandyqqa shaldyrady eken.
Aımanovtyń bul paıymy – rýh azattyǵynyń, rýhanı azattyqtyń eń bir kókeıkesti tylsym syrlaryn shertetin úlken azamattyq pátýa edi. Ásirese, qazirgi tańda keshegi otarshyldyq psıhologıa bireýlerimizdi jaman atqa jal bitse, janyna torsyq baılatpas deıtindeı ásire shaldýarlyqqa uryndyryp, ekinshi bireýlerimizdi jurt sengenge óziń senbeıtindeı, óz dáýrenińdi óziń kópsinip, óz qaǵyńnan óziń jerinip, ógeı ene jaramsaq ózgeniń kúıtin kúıtteýshilikke uryndyryp jatqan tusta meılinshe shuqshıa zerdeleýge turatyn shuraıly kózqaras. Shamasy, ózgeniń ushqarylyǵynan azat bolýdan góri ózińniń ushqarylyǵyńnan azat bolý áldeqaıda qıyn sekildi. Ol úshin qandaı qarly qarataý kún týsa da, basqadan aıyrylǵanmeNi namystan aıyrylmaýǵa tyrysý kerek eken. Áıtpese, ózińdi ózgeden buryn óziń jatsyrap, ózgeden buryn óziń jaýsynyp shyǵýyń op-ońaı eken. Tek namys qana eldi ózdikten de, eserlikten de saqtaı alady eken.
Keshegi bir zamandarda Aımanovtaı talanttarǵa taýdaı talap qýǵyzyp, ár qıaǵa bir saldyryp júrgen de sol el qamyn oılaǵan namysshyldyq eken. Ol qazaq teatr óneriniń qaz basýyna qatardaǵy ónerpaz bolyp qatyssa, eseıip eńse kóterýine kóregen kóshbasshy bop atsalysty dep batyl aıta alamyz.
Túptep kelgende, ony atymen sony kıno ónerine de tap sol namysqoılyq alyp barsa kerek. Ulttyq teatrdyń beldi qaıratkeri, bedeldi basshysy basymen basqa ónerdiń qolbala qyzmetterinen bastap, bas qolbasshylyǵyna deıingi aýyr da uzaq joldy qımaıtyndar ondaı qylyqqa ólse de barar ma?! Aımanov bardy. Kónbeske kóndi. Shydamasqa shydady. Aıtysyp-tartysyp emes, izdenip, úırenip, eńbek etip kúresti. Shyn namysqoı kúres sondaı bolsa kerek. Áıtpese, aıqaı-uıqaıdan, oıbaı-baıbaıdan zaman túzelip, is ońǵarylyp keter bolsa, áldeqashan qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalamas pa edi?!
Sabyrsyzdyq aýyz kúıdirmese, abyroı alyp bermeıdi. Bir ǵana Sháken Aımanovtyń tabandylyǵy men sabyrlylyǵy esiginen qaraı almaıtyn beıtanys mekemeni kóp uzatpaı ulttyń jańa bir rýhanı uıasyna aınaldyryp berdi. Ol jańa saladan tek ózine ǵana jol ashyp qoımaı, týǵan mádenıetine tyń óris taýyp berdi. Onyń tabystarynan shabyttanǵan qazaq jastary ekranda da baǵyn synaı bastady. Alǵashqy kınorejısserlarymyz, kınoakterlarymyz shyǵa bastady. Kópshiligin qolynan jetektep júrip, Sháken Aımanov shyǵardy.
Dańqtyń joly dańǵyl, abyroıdyń joly arnaly bolmaıtyny belgili. Jeńiske jetkizetin jol qashan da jińishke kelmek.
Sháken Aımanov sol jińishke joldy japadan-jalǵyz ótpeı, sońynan lek-lek jetkinshekterin ilestirip bańty. Ol qoıǵan ár fılm birneshe jańa esimderdi dúnıege ákeldi. Ol tek óz ónerin ǵana tanytyp qoımaı, ózgelerdiń ónerin de nasıhattap baqty. Ol qoıǵan «Bizdiń súıikti dáriger», «Án shaqyrady», «Taqıaly perishte» sıaqty mýzykalyq fılmder ulttyq ónerimizdi kúlli dúnıe júzine keńinen tanymal etti. Ras, jańa joldyń oı-shuqyry kóp. Sháken de birden qaryshtaı qadymdap kete almady. Opyq jegen tustary da az bolmady. Alaıda, atalmysh fılmdermen qosa «Aldar Kóse» komedıasy, tyń poetıkalyq lebimen, gýmanısik mándiligimen baýraı alǵan «Atameken» fılmderi ulttyq kınoónerimizdiń kemeldenýine aıtarlyqtaı áser ete aldy. Ásirese, «Atamannyń aqyry» fılmi Qazaqstanda tolyqqandy akterlyq mektep, qapysyz shyńdalǵan rejıserlyq sheberlik bar ekendigine jurtshylyqtyń kózin daýsyz jetkizdi.
Ókinishtisi, uly sýretker jańa ónerdegi tabysynyń shyrqaý shyńyna endi jetip turǵanda mert tapty. Elimizdiń etektegi basyn terge shyǵara bilgen, mádenıetimizdiń mereıin asyryp, álemdik aıada máshhúr ete bilgen kúlli azamattyq dárejedegi kemel qaıratkerden aıyrylyp qalǵanymyzǵa sonda túsinip, qapalandyq. Kóz aldymyzda júrse de, jete zerdelene qoımaǵan zańǵar talanttyń búgin men bolashaqtan alatyn alyp asqar-taýdaı ornyn da sonda ańǵara bastadyq. Sodan beri talaı ret: «Átteń, Sháken bolǵanda ǵoı...»,– dep ańtarylǵan jerlerimiz az bolǵan joq.
Qaı-qaı úlken sýretkerler sıaqty Aımanov ta oılaǵan oıynyń kóbin júzege asyra almaı armanda ketti. Armanda júrgeni kózinen de kórinip turatyn. Tyńǵa tereńdep engen turenniń izindeı tym jıi, tym qazylyńqy ájimder, mıyǵyna máńgibaqı ilinip qalǵandaı jumbaq mysqyl men jumbaq ójýa sol jetkizbeı kele jatqan maqsattyń, oryndala qoımaǵan armannyń kózge uryp turǵan saldarlary sıaqty edi. Aldarkóse bop oınaǵanda da jurtty kúldirgenmen ózi kúlmeıtin-di. Tipti jurt qyran-topan kúlkige batyp jatqanda da, ózi kemseńdep, ishteı jylap turatyn. Komedıalyq fılm tap solaı aıaqtalatyn.
Men sol bir epızodtan uly akter, uly rejıser, uly azamattyń keıipkeriniń emes, óziniń túbegeı syryn, túpkilikti ahýalyn ańǵarǵandaımyn.
Taqsyretti zamanda týyp, taýqymetti óner maıdanynda ómirbaqı arystansha alysyp ótý kimge ońaı tıedi deısiń. Qanshama zor baqtyń ar jaǵynda sonshama zor azap turary sózsiz. Ásirese, Aımanov ómir súrgen orta men dáýir úshin bul tipten buljymas qaǵıda edi. Ásirese, ózge degende emeshegi úzilip turatyn qaýymyńnyń elim, jerim dep eki etek bop júrgenińde qos aıaqtap ózegińnen tebetini janǵa batary anyq. Áýelden de tobaǵa tilin tıgizip, paıǵambarlaryn tirileı otqa salyp, ashaǵa asyp, danyshpandaryna tas atqyzyp úırengen eki aıaqty násildenbiz ǵoı. Ondaı-ondaı úshin bir ǵana óz ultymyz-dy, óz dáýirimizdi jazǵyrý ádiletke syımas. Alaıda, árkim túzeı alsa óz qaýymyn, óz dáýirin túzeýdiń jolynda álekteneri ras. Jýyrda arhıvten alpysynshy jyldar ortasynda Aımanovtyń respýblıka basshylyǵyna jazǵan hatyn oqyp, onyń da ary men janyn qýyrdaqtaı qýyrǵan talaı syrǵa túgel qanyqqandaı boldym. Elin tanymaı jatyp, bılik qurý, tilin bilmeı jatyp aqyl úıretý, janyna boılamaı jatyp, jazǵyra jónelý óndiris pen sharýashylyqty bylaı qoıyp, ádebıet pen ónerge de jeli tartqanyna aldymen ashynǵandardyń biri Aımanov eken. Ol zańdy da edi. Mal ekesh mal da tórt aıaǵyn ala arqan býǵanda: «Soısań da qasapshyǵa soıǵyzshy... Pyshaq ustaı bilmegen janymdy beker qınaıdy ǵoı»,– dep baqyratyn kórinedi ǵoı. Qazaq óneri jolynda shybyn janyn shúberekke túıip júrgen shyn sheberdi de yzaǵa býlyqtyrǵan osy aqıqattyń kórer kózge aıaqqa basylýy edi. Biraq, ondaı-ondaı janaıqaıǵa kim qashan eleń etip kórip edi?! Qazaq eneriniń qol-aıaǵy býylmaı baýyzdalýynyń aldy men arty jańǵyz Pástalovtyń ǵana tusy emes qoı... Sony oılasań, aıdarlarynan jel esip júrgendeı kórinetin Aımanovtaı arystaryńnyń: «asaý toı, tentek jıyn, opyr-topyr, ishinde túsi sýyq bir jan otyr»,– degendeı, nege qaraptap-qarap, ishine muz, syrtyna syz jıyp, sarsań-kesektenip alatynyna qaralaı túsine beresiń.
Talaptyń taýy jyǵylyp, talanttyń saǵy synatyn tustar Aımanov tusynda da az bolmaǵan sıaqty. Uly rejıserdiń óz ultynyń ondaı shermende ahýalyna tereń boılaýyna járdemdesetindeı kemel dramatýrgıa týmady. Týsa da, ol kózdegi bekitýli, tusaýly qalpymen báribir alysqa shapshyp bara almasy belgili. Uly akterdy álemdik dramatýrgıanyń káýsaryna emin-erkin shomyldyryp, tal boıyndaǵy saf altyndaı talantynyń barsha Shuǵyla-nurymen jarqyraı kórinýine jaǵdaı jasaıtyndaı jaısań rejıssýra jáne tabylmady. Sóıtip, jomarttyń qolyn joqtyq baılap, bir ǵasyrda bir ret týýy múmkin uly talant boıyndaǵy barynyń tek júzden birin, bálkim, tipti myńnan birin berip ulgórip, dúnıe aýyp júre berdi.
Ol kózde myńdaǵan, mıllıondaǵan jandar erlik jasaı alǵanmen, tek ilýde bireýge erlik jasaýǵa rúhsat etiletin-di.
Ol kózde myńdaǵan, mıllıondaǵan jandar shyndyqty aıta alǵanmen, tek ilýde bireýge shyndyqty aıtýǵa múmkindik beriletin-di.
Ol kózde shyn shedevrlar jasaı alatyn talaı-talaı talanttar tabylǵanmen, bár-bárine ondaı jaǵdaı jasala qoımaıtyn.
Sháken Aımanovtyń «Atamannyń aqyryn» qoıǵan kózi sondaı aıryqsha jaǵdaıǵa qoly endi-endi jete bastaǵan tusy edi. Sony túsingen ol kópten bergi armany – «Abaı joly» epopeıasyn ekrandaýǵa myqtap bel býǵan-dy. Biraq, ony qudaı kópsindi. Ol da oryndalmaǵan arman bop qaldy...
Iá, arman qashan da uzaq... Ǵumyr qashan da qysqa. Talant armanǵa tabynady. Ómir múmkindikke baǵynady. Qaýym azamatyn: «Anany nege istemediń? Mynany nege bitirmediń?»,– dep qınaı alady. Biraq, azamat qaýymyn: «Sol aıtyp turǵandaryńdy júzege asyrý úshin maǵan qandaı múmkindik jasap ediń?»,– dep kústánalaı almaıdy. Talaı bozdaqtyń armanynyń ishinde ketetini de, barmaǵynyń tisteýli ketetini de osydan. Sondaı ardaqtyń biri – Sháken Aımanov.
Bizdiń ótkendi kókseıtinimiz – joǵaltqanymyzdyń kóptiginen. Erteńdi kókseıtinimiz – dámetkenimizdiń kóp-tiginen. Qudaı tek kókseıtinimizdi kóp qylǵaı. Kúderdi kúzep, úmitti úzip tastaǵannan saqtaǵaı. Osy arada, jýyrda ǵana oqyp shyqqan «Abaıdyń jastyq shaǵy» atty senarı oıyma túsip tur. Uzaǵynan súıindirgeı deıtindeı talantty týyndy. Avtorlary – Shákenniń nemerelerimen tustas ul-qyzdar. At tuıaǵyn taı basty, ata armany jalǵasty degen osy.
Kim armanyna túgel jetip kete alǵan? Ózi jetpegenge eli jetse, bolmaı ma? Aımanovtyń kókeıin tesken kóptegen alys armandar bizdiń búgingi qaýym úshin qazir qolǵa almaı bolmaıtyn ózekti mindetterge aınalyp otyr. Mundaı tusta, shirkin, ottaı mazdap ortamyzda júrgeniń jaqsy edi, Sháken aǵa! Biraq, sizge basqanyń oraıyn talaı keltirgen taǵdyr tap munyń oraıyn keltire almapty. Alaıda bizdiń búgingi keskekti kúresimizdiń qaı-qaısysyna da Sizge tán batyldyq, Sizge tán qaısarlyq, Sizge tán namysshyldyq pen nar táýekel ábden keregip-aq tur. Bizdi ózińiz bolmaǵanmen, ónerińiz ben ónegeńiz demeri haq. Soǵan da myń shúkirlik, myń táýba deımiz.
Ábish Kekilbaı, 1994 jyl
6alash usyndy
