Muqa, qymyz týraly óleńińizdi oqyǵam, endi «Qurttyń qudireti» degen jyr jazýyńyzǵa sebep bolatyn bir áńgime aıtyp bereıin, – dep profesor Bostan Shahmanov Almatyda aqyn Muhtar Shahanovtyń shańyraǵynda mynadaı áńgime aıtqanyna kýá bolyp edim.
– Astanadaǵy kezimiz edi, bir kúni keshte Almatydaǵy ulym Nurlan keldi. Qasynda kómirdeı qara negr jigit bar. «Meniń dosym, Fransıadan, aty – Djon» dep tanystyrdy. Djon azdap oryssha biledi eken, árneni aıtyp áńgimelesip otyr edik, bir ýaqytta:
– Aǵa, siz aýyl sharýashylyǵy mamany ekensiz, siz maǵan 2 tonna qurt taýyp bere alasyz ba? – dep qaldy.
– Oý, sonsha kóp qurtty qaıteıin dep ediń? – dedim tańdanysymdy jasyra almaı.
– Eger taba alsańyz, siz de, men de bir-aq kúnde mıllıonerge aınalamyz, – dep tipti qyzyqtyrdy. Sóıtsem áńgime bylaı eken:
Sodan bir-eki jyl buryn Qazaqstanǵa fransýz ǵalymy saparlaı keledi. Qazaqstannan qaıtarda bir tanysy qazaq salty dep bir ýys qurtty álgi ǵalymnyń janqaltasyna salyp beredi. Ushaqta qurttyń dámin alyp, qunyǵyp alǵan ǵalym keıin AQSH-qa saparlaı barǵanda da janqaltasynan qurtty tastamaı júrse kerek, jıyn kezinde qasynda otyrǵan amerıkalyq dosynyń qaltasyna 3-4 qurt sala salady. Álgi jigit jıyn taraǵan soń qaltasyndaǵy ómiri kórmegen aq tústi zatty baıqaıdy. Iiskep kóredi, ıis joq, «apyr-aý, bul ne nárse?» degen oımen álgi dosyna telefon shalsa, baılanysa almaıdy. Ol kezde AQSH-ta kúıdirgish vırýs tarap jatqan kezi eken de, áldeneden seziktengen ol qurtty laboratorıalyq saraptaýǵa beredi. Biraq oılamaǵan jerden zerthananyń tekserý nátıjesi álgi jigitti qaıran qaldyrady: «Bul zatta adam denesine qajetti nárli quramdardyń bári bar jáne olar eshqandaı ózgerissiz saqtalǵan, bul – bizdiń ushqyshtar úshin tabylmaıtyn azyq. Bul, sirá, ne nárse?» degen qorytyndyny kórgen soń dereý Fransıadaǵy dosyna telefon shalyp, munyń ne zat ekenin, qalaı daıyndalatynyn jáne daıyndaý tehnologıasyn suraıdy. Biraq júrerde ǵana alǵan sálemdemesiniń áıteýir jeıtin taǵam ekenin biletin, qalaı daıyndalatynynan beıhabar ǵalym oǵan jarytyp jaýap bere almaıdy. Dese de, qaıdan alǵanyn aıtpaı, «kóbirek taýyp berýge» kelisedi. Djon sol ǵalymnyń tapsyrmasy boıynsha kelipti…
– Oı, mynaý ras, úlken oı arqalaǵan áńgime eken, – dep Muhań raqattana kúldi…
«Alty malta as bolǵan» degen tirkes qazaq tiliniń sózdik qorynda ejelden bar. Er júrek babalarymyz aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen elin, jerin qorǵaǵanda, «etigimen qan keship, er toqymyn jastanǵan» jantalasty kúnderde alty maltany as etip, neshe kún nár tatpaı júrgenin eskersek, sheteldikter pátýasynyń esh qatesiz ekenine kúmánimiz qalmaıdy. Árıne, qurttyń qazaqtyń taǵam mádenıetindegi orny bólek. Bir qurttyń ózi neshe túrli aýrýǵa em ekenin aıtpaǵan kúnniń ózinde qurt mújý balanyń jetilýine de erekshe yqpal etedi.
Birde qytaılyq dárigerler ár ult balalarynyń tisine zertteý júrgizip, qazaq balalarynyń tisi erekshe berik ári jaqsy jetiletinin baıqaǵan. Munyń sebebin izdegen mamandar eń sońynda qazaq balalarynyń tisiniń berik bolýyndaǵy sebep qazaqtardyń balasyna kishkentaı kezinen bastap qurt mújitetinimen baılanysty dep qorytyndy shyǵarǵan. Al qurttyń quramyn tekserip, zerttegen osy zaman ǵylymy da onyń adam aǵzasyna asa paıdaly ekenin aıryqsha atap otyr. Alaıda sol qasıetti qurt áli de qazaqtardyń dastarqanynan asa almaı otyr. Qazaqstanǵa saıahattaı kelgen týrıserge ulttyq taǵamymyz retinde de júıeli tanystyra almaı júrmiz. Qurt óndiretin zaýyttar ushqyndap qurylǵanymen, onyń dámi, qunary qolmen jaıylǵan qurtqa jetpeı tur. Qurttyń qudiretin ulttyń qudireti retinde tanystyrýdy da nazardan qaǵys qaldyrmaǵanymyz durys.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
"Astana aqshamy"
