Aleksandr Vıktorovıch Zataevıch (20 Naýryz, 1869, Orıol oblysy, Bolhov qalasy – 6 Jeltoqsan, 1936, Máskeý) — kompozıtor, etnograf, mýzyka jáne qoǵam qaıratkeri.
Ol alǵashqy mýzykalyq bilimin sol Orıol qalasyndaǵy áskerı gımnazıadan alǵan.
Biraz jyl boıy varshaǵa konservatorıasy janynan shyǵatyn «Varshava kúndeligi» atalatyn gazette mýzyka retsenzenti qyzmetin atqaryp, orys, batys klasıkteriniń shyǵarmalaryn, sondaı-aq halyq mýzykasyn nasıhattaýmen aınalysqan.
Alǵash ret qazaqtyń halyqtyq mýzykasy shyǵarmalarymen tanysýy.
Ol alǵash ret qazaqtyń halyqtyq mýzykasy shyǵarmalarymen 1920 jyldardyń basynda, Orynborda júrgen kezinen-aq tanysa bastaıdy. Sol kezeńnen bastap A.Zataevıch óziniń bolashaq qyzmetin aspaptyq muralaryn tamasha úlgilerin jınaý, ony nasıhattaýmen tyǵyz baılanystyrady. Ol jataqhanalardy, mektepterdi, qurylystardy, orta dárejeli oqý oryndaryn, kazarmalardi aralaıdy, sezge, konferensıaǵa, keńesterge kelgen qazaqtardan án jazady. Bazar, teatr, konsert oryndarynyń foıelerynde kezdeskenderdiń bárinen de jazyp alady. Bala jasynan kirshiksiz estıtin qulaǵy jasy elýden asqansha kórmegen eldiń mýzykasyn jaza baspaı notaǵa túsirýge múmkindik beredi.
Biraq, ómirin mýzykaǵa baǵyshtaǵan A.V.Zataevıch ándi qalada otyryp tek kezdeısoq kelgenderden jazyp otyrýdy jón kórmedi, elge shyǵady, jaıyqtyń boıyn, Syr, Ertis ózenderin, Bókeı, Qarqaraly dalalaryn aralaıdy. Zamandar boıy jabylyp jatqan qazaqtyń án qazynasyn kóteredi.
Qazaqtyń kól-kósir murasyn jınaqtaýdy ózine paryz sanaǵan jannyń biri. Ulty basqa bolsa da, jer orta jasqa kelgenine qaramastan, 1920 jyly qıyn-qystalań kezderinde kezdesken kólik ataýlymen, bolmasa, jaıaý-jalpy aralap, halqymyzdyń án-kúılerin mýzyka belgilerimen (notamen) hatqa túsirgen derekter jazyp qaldyrdy...
Halyqtyq kásibı ánshi-kúıshileriniń shyǵarmashylyq qyzmetin, olardyń oryndaýshylyq sheberlikteriniń syryn ashyp, óte qundy maǵlumattar jınady. Aqan seri, Birjan sal, Abaı, jaıaý Musa, úkili Ybyraı, Qurmanǵazy, Muhıt, Dáýletkereı, Táttimbet, t.b. shyǵarmalaryn alǵash ret Zataevıch jaryqqa shyǵardy. Sóıtip, ulttyq dástúrlerdi saqtaýshylar men damytýshylar jaıynda qaıtalanbas derekter jazyp qaldyrdy. Etnograftyń «Qazaq halqynyń 1000 áni» (1-bas., 1925 jyly, 2-bas., 1963 jyly), «Qazaqtyń 500 án-kúıi» (1931), «Pesnı raznyh Narodov» «Ár ulttyń ánderi» (1971), jarıalanbaǵan «Qazaq mýzikásiniń 3 tomy» dep atalatyn jınaqtarynda qazaq halqynyń klasık. Án, kúıleriniń úlgileri mol oryn alǵan. Zataevıchtiń eńbekteri arqyly qazaq mýzykasy dúnıe júzine tarady, búkil Eýropa elderine jetti, aldyńǵy qatarly óner ıelerinen joǵary baǵa aldy. Munda qazaq mýzykasynyń kóptegen teorıalyq jáne tarıhı máseleleriniń beti ashyldy. Zataevıchtiń árbir án-kúıge bergen jeke taldaýlarynyń máni zor. Halyq kompozıtorlary men oryndaýshylarynyń shyǵarmalaryna bergen minezdemeleri de áli óz baǵasyn joǵaltqan joq. Zataevıch jınaqtary qazaq halqynyń kásibı mýzykasynyń damýyna zor yqpal ett. Atalǵan jınaqtardaǵy án men kúıler qazaqtyń kásibı mýzykalyq janrlary operalyq, sımfonıalyq, kameralyq shyǵarmalarynda keńinen paıdalanyldy. Osy jınaqtardaǵy án-kúılerdi qazaq kompozıtorlarymen birge S.S.Prokofev, N.Ia.Mıaskovskı, M.M.Ippolıtov-Ivanov syndy orys kompozıtorlary da óz shyǵarmalarynda paıdalandy.
Kompozıtor retinde Zataevıch qazaq mýzykasynyń keıbir úlgilerine fortepıano, aspapty ansámbldermen qosylyp aıtý úshin kóptegen óńdeý jumystaryn júrgizdi. Zataevıchtiń «Qazaq mýzykasy» atty fortepıanolyq shyǵarmasy – kásibı dárejede jazylǵan týyndy. Ol 1925–27 jyldary fortepıanolyq pesalar tsıklin jazdy. Sonyń nátıjesynde «Halyq taqyrybyna jazylǵan mınıatıýralary» (1925), «Qazaqtyń halyq ánderi taqyryby boıynsha fortepıanoǵa arnalǵan pesalary» (1927) jaryq kórdi. Qazaq halqynyń mýzyka murasyn saqtap kelgen 500-ge jýyq ónerpazdar – Maıra Shamsýdınova, Ámire Qashaýbaev, Ǵ.Aıtbaev, Q.Baıjanov, M.Bókeıhanov pen N.Bókeıhanov, Ǵ.Muhıtov pen Sh.Muhıtov, Ǵylym Qaıratkerleri Á.Márǵulan, Q.Satbaev, M.Bójeev, ádebıet jáne óner qaıratkerleri A.Baıtursynov, J.Aımaýytov, Á.Bókeıhanov, J.Shanın, t.b. ózderi biletin án, kúılerdi Zataevıchke aıtyp, jazdyrdy («Q.Zataevıchtiń korespondentteri»). Zataevıch qazaqtyń folklorynyń jınalý dástúrin qalyptastyryp, odan ári jalǵastyrýda A.Jubanov, E.Brýsılovskı, B.Erzakovıch, M.Tólebáev, L.Hamıdı jáne basqalardyń eńbekteri orasan zor.
Sóıtip, 1920 kókteminen bastap 1923 jyly aıaǵyna deıin, naǵyz ash-jalańash jol qıyndyqtaryna da qaramaı, A.Zataevıch qazaqtyń 1000 ánin jınap notaǵa túsiredi.
Onyń 1925 jyly Máskeýde «Qazaq halqynyń 100 áni», jáne 1933 jyly «Qazaqtyń 500 ánimen kúıi» atty etnografıalyq jınaqtary shyqty.
A. Zataevıch 1936 jyly Máskeý qalasynda dúnıe salǵan. A.V.Zataevıchtiń jarqyn beınesi, onyń qazaq halqynyń mádenıeti men ónerine sińirgen eńbegi, iri tulǵasy ulǵaıǵan ústine ulǵaıa bermek, umytylmaq emes.
6alash usyndy
