Qazaq kúıiniń máńgilik «Dáýleti»

Dáýlet Halyqulynyń oryndaýynda óz kúıi «Aýylym»

Qazaq kúıiniń máńgilik «Dáýleti»

(kúıshi Dáýlet Halyqulyn eske alǵanda)

Osydan 21 ǵasyrdyń aldynda Sary ózen alabynda kúı tókken Saımaqtan beri dombyra sazy, birde tókpelep, birde shertpelep, ǵasyrlar arasyn únimen jalǵap búginge jetti. Sol qara dombyranyń baǵyna týǵan tulǵalar Qurmanǵazy, Beısenbi kúıleriniń jeteli shákirti Dáýlet Halyquly 1939 jyly aqpan aıynda Shińgil aýdanyna qarasty, qos Shińgil ózeniniń qosylǵan jeri, Qaraǵash qonysynda, el ıesi Halyq záńgi shańyraǵynda ómir esigin ashady.

Balǵyn sábıdiń qulaǵyna qos ózenniń saryny, qos ishektiń sazy bop jetti me kim bilisin, bes jasynda-aq qara dombyranyń qulaq kúıin keltirip, neshe ondaǵan kúı sherte bastaǵan Dáýlet Halyquly bastaýsh mektep partasynda «Bala kúıshi» atanyp, araılap atqan azattyq tańymen birge ónerdiń talǵar shyńyna qanat qaǵady.

1958 jyly, on jeti jasynda İle qazaq avtonomıaly obylystyq án-bı úıirmesine mýzıkant bolyp qabyldanǵan Dáýlet Halyquly ult aspaptar orkestiriniń quramynda dombyra, raýap, skrıpka qatarly aspaptardan naqyshyna keltire saz tógip, qalyń qaýymnyń ystyq yqylasyna bólenedi. Jýńgo qazaq kúı ónerin jańa bir beleske kótergen kúıshiler Alypbek Málikuly men Taıyr Belgibaıulyna tól shákirt bolyp, oryndaýshylyq ónerin onan ary shyńdaı túsedi. Babyna kelgen júırikteı kósile shapqan kúıshini, 1965 jyldan bastalǵan alasapyran jyldardyń qara borany úıirinen adastyryp, Shińgil aýdanynyń Araltóbe aýylynan biraq shyǵarady. Aýyr Eńbekke shegilip, sazǵa bitken saýsaqtardy ketpen men kúrek qajap, dombyranyń ornyna shopan taıaǵyn ustap aıdaýda kete barady.

Aıdaýda, kúı shektelgen, shertilmeıdi,

Úmitker kóńil ǵana elpildeıdi.

Kúıshiniń júdeý jany qýnap bir sát,

Kúıdiń pák aspanynda erkindeıdi.

Búrkitteı qyraý qabaq, otyr kúıshi,

Jyldardy kúımen jyltyp eń súrkeıli.

Bir ishek ıirimine tartsa shym-shym,

Bir ishek órge súırep, serpil, -deıdi.

Kezektep oń buraýyn, sol buraýyn,

Kúıshi álek, kúımen emdep jan jylaýyn.

Tylsym kúı jandy jaýlap, býyndy alǵan,

«Yn».

Dombyra kúrsinedi, tolǵaıdy arydan,

Ómirdiń jan buraýyn, qan bulaýyn.

Batar kúnniń atar tańyn uzaq tosqan adýyn kúıshi, 1975 jyly el aǵasy Janábil Symaǵululynyń erekshe qamqorlyǵynda, óner ordasy İle qazaq avtonomıaly obylstyq án-bı úıirmesine oralyp, saǵynǵan dombyrasymen qaıta qaýshady. Ónerdiń osy qara shańyraǵynda 1986 jylǵa deıin bas dombyrashy bolǵan Dáýlet Halyquly halqymyzdyń sazgerlik ónerin, kóne saryn, áýen-yrǵaqtardy tereń túsinip, óz boıaýynda muratyna jetkize shertti. Týǵan jer, ana otan, sulý tabıǵat, shat zaman, eńbekshil el rýhy onyń saýsaqtarynan kúı bolyp órilip jatty. Kól-kósir halyq kúılerin, shalaptyń «Záýren-aıyn», naýbaldyń «Tórt jaıaýyn» bala shaǵynda-aq, sherte bilgen bal barmaq kúıshi, beısenbiniń «Keńesin» jalǵap, Qaıraqbaıdyń «Molqońyryn» nar babyna keltirdi. Qojekeniń «Kertolǵaýyn» kókjıekke ozdyryp, múkeıdiń «Qosbasaryn» ásemdep, ashymnyń «Jastar saltanatyna» sán qosty. Alypbektiń «Maldy aýylyn» dýmandatyp, taıyrdyń «Aqaralyn» armanyna jetkizdi. Keńes basy», «Sarjaılaý», «Balbyraý» 1986 jyldan keıin İle qazaq avtonomıaly obylstyq mádenıet kórkemóner zertteý ornynda qyzmetker, Kúıtiń kórkemóner mektebinde oqytýshy bolǵan Dáýlet Halyquly kúı óneriniń qamqory ǵana emes, qyrýar Shákirt Tárbıelegen ulaǵatty ustazda boldy. Onyń aldynan túlep ushqan shákirtterdiń aldy bul kúnde qara dombyranyń serigi bop, kúı ónerimizdiń baǵyn jandyryp elimizdegi jáne halyqaradaǵy úlken sahnalardan boı kórsetti.

Saýsaǵy ǵana emes, sanaly ǵumyry kúı, jan-júregi, arman – tilegi kúı bop ketken dáýlesker kúıshi Dáýlet Halyquly, halqynyń ulanqaıyr dalada shashylyp jatqan, kóne kózdermen birge ǵaıyp bolǵaly turǵan rýhı muralaryn jıý kerek ekenin erte bildi de, Qyrǵyz saptasy akter Baıaqyndy qasyna alyp, án-kúı jınap uzaqtan-uzaq tabanynan taýsyla jol shekti. Án-kúı izdep, shúlentaýdaǵy Aqsaıdan tartyp, úsh aımaqtyń dalasynda, Erentaýdyń saı-salasynda shyqpaǵan tóbesi, aspaǵan taýy qalmady. 3000 astam halyq án-kúıin jınap, notalastyryp, 500 den astam kúıdi qaıtalaı oryndap, radıo-televızıanyń jáne mádenıet zertteý ornynyń altyn qorynda qaldyrdy. «Kúı qaınary» atty halyq kúıleri jınaǵyn baspadan shyǵardy.

Batystyń tókpe kúıin de, shyǵystyń shyńyraý shertpe kúıin de sheber oryndaı bilgen daýylpaz kúıshi Dáýlet Halyquly, qazaq halyq kúılerindegi alýan túrli qaǵystardy, jerlik erekshelikke ıe saryndardy, oń buraý, sol buraýdaǵy kúılerdi óz qalpy boıynsha damyta shertip, keıingi urpaqqa amanat etti.

Daraboz Nurǵısany tamsandyryp, «Altyn saýsaq» kúıshi degizgen Dáýlet Halyquly, evropanyń tilshikti jáne basqa mýzıka aspaptarymen oryndalǵan shyǵarmalaryn, elimizdegi týysqan ulttardyń mýzıkalyq áýenderin qos ishekpen saıratyp, qońyr dombyranyń qudyretin kúlli álemge áıgiledi. El aýyzyndaǵy «Dombyra-dáýlet, dáýlet-dombyra» degen sózdiń qalýy áne sodan bolsa kerek.

Kúı oryndaýda, barmaq pen suq saýsaqty elden erek jumsaı bilgen Dáýlet Halyquly, shertpe kúıdiń shandozy, tókpe kúıdiń tóresi bola júrip, ózi de qyrýar kúı jaratty. Qara dombyrany 60 jyl serik etken kúıshi, «Baqyt qaınary», «Aýylym», «Qos Shińgil», «Týǵan jer» qatarly 20 astam kúı shyǵardy. Dalanyń maıda qońyr samalyndaı janyńdy jelpıtin, halyqtyq saryny basym kúıleri el júregine, alty qat aspan, jeti qabat jerge sińip ketken uly rýh edi ǵasyr bıigidegi.

Dáýlet Halyquly aty, zatyna saı halyqtyń uly bola bildi, sosyn da týǵan eli, partıa, uıym eńbegin kórip, talaı ret syılap, marapattady. Dańyq qýalaýdan kóri, ómir boıy dańyqty jumys isteýge qulshynǵan talantty kúıshi, 1956 jyly Shınjıańda tuńǵysh ótken mádenıet baıqaýynda 1 júldeni jeńip alsa, kelesi jyly Beıjıńde ótkizilgen buharalyq mádenıet baıqaýyna qatynasyp, Maýzyduń bastaǵan memleket basshylarynyń qabyldaýynda bolady. 1959 jyly batys bes ólkeniń Shı-an qalasynda ótken kórkemóner baıqaýynda erekshe júldeni, 1992 jyly Túrkıanyń Stambýl qalasynda ótken 11 kezekti halyqaralyq Kartal festıvalynda 1 dárejeli syılyqpen marapattalǵan kúıshi, «Juńhýa ulttarynyń jáne kúlli adamzat mýzıkasyna úles qosqan ardager», «İle qazaq avtonomıaly obylsynyń ádebıet-kórkemóner isterine erekshe úles qosýshy», «Beızattyq mura-dombyra óneriniń murageri» syndy dańyqty ataqtardyń da ıesi.

2006 jyly, Shińgil aýdandyq partkom halyq úkimeti, qatysty oryndardyń qoldap-qýattap, sáıkesýimen, oza shapqan ónerdegi qos júıirigi Qurmanbek Zeıtinǵazyuly men Dáýlet Halyqulynyń eńbegin qurmettep, «Aqıyq aqyn, daýylpaz kúıshi» atty ǵylmı talqy, óner keshin ótkizip berdi.

Memlekettik 1-dárejeli mýzıkant, memlekettik mýzıkanntar qoǵamy qatarly kóptegen oryndardyń múshesi, qasıetti qara dombyrasyz, kúmbirli kúısiz elestetý qıyn tulǵalardyń biri, qazaq kúı óneriniń máńgilik dáýleti 2008 jyly Qazannyń biri kúni týǵan elimen qoshtasyp, baqılyq saparǵa attandy. Óraltaı tórinde kúımen bastalǵan ǵumyr, Juńǵardyń jıeginde kúımen aıaqtady osylaı.

Tolqyn anaý, nota, álde, perneme?

Ony shertken Dáýlet shyǵar erlene.

Altyn tıek armany da,

Qos qulaq -

Tulpary ma, tyqyrshyǵan kermede?!

Taǵdyr ózi tanytqasyn oń qabaq,

Tamyrdan kúı, barmaqtan bal sorǵalap.

Qara dombyra ár ult bolyp sóıledi,

«Altyn saýsaq» Ankarada jorǵalap!

Mal almaǵan, dombyra alǵan áýleti,

Óner bolǵan álmısaqtan sáýleti.

Qansha qazaq sýsyndasa jetedi,