Ulystyń Uly kúniniń qarsańynda kóne qazynalarǵa baı Ortalyq ǵylymı kitaphananyń Sırek kitaptar men qoljazbalar qoryn aqtaryp kórdik. Naýryz týraly jazylǵan bes-alty qoljazba qolymyzǵa tıdi. Al, 1896 jyly shyqqan «Kıtab-e Qıssa-ı Naýrýz = كتاب قصة نوروز» ( - Qazan : B. L. Dombrovskıı baspahanasy, 1896. - 24 b. - Mátin arab shrıftimen berilgen. - Qıssa eki bulbul birge túptelgen) atty kitapty zerdelep baryp pikir aıtý kerek. Sebebi, kitap mazmunynan jyldyń basy – ulystyń uly kúni týraly sózder birden kózge shalynbaı otyr. Sonymen, qoljazbalar arasynan Máshhúr -Júsip Kópeıuly halyq arasynan jınaǵan ádebı muralardyń ishinen myna tabylǵan bir óleń men Shákárim qajy Qudaıberdiulynyń «Naýryz aıyndaǵy óleńder» atty aqyrypqa úńildik. Bul ekeýinen de erterek jazylǵan, biraq qoljazba qoryna 1940 jyly tapsyrylǵan «Naýryz kóje týraly» jyrdyń da mańyzy bólek.
Endeshe atalǵan materıaldarǵa bir-birden keleıik. Qazaqtyń zańǵar ilim ıesi Máshhúr Júsip atamyzdyń myńjyldyq murasynyń deni Almatydaǵy Ortalyq ǵylymı kitaphananyń qoljazbalar qorynda saqtaýly. Ǵulamanyń tól shyǵarmalarynyń jáne jurt arasynan jıǵan-tergen muralarynyń qoljazbalarynan jalpy 30-dan astam asa kólemdi býma dápterler atalǵan qorda saqtaýly. Odan syrt, egeı tulǵanyń ótken ǵasyr basynda shyqqan bes kitaby da Sırek kitaptar qoryna jaıǵasqan. Máshhúrdiń osynshama mol jazba muralarynyń ishinde bizdiń búgin qalam tartyp otyrǵan taqyrybymyz – naýryzǵa qatysty óleńdi tolyqtaı salýdy jón kórdik. Atalǵan qoljazba «Mashhúr Júsip jınaǵan óleńder» (1176 – Qoljazba, № 7) degen atpen, arab jazýynda jazylyp, jınaqtalǵan. Bul býmada «Erterek zamanda Mashhúrdiń aıtqan óleńi», «Dúnıe úshin oqý oqyp bolǵan molda», «Naýryz óleńi», «Shal batasy» degen taqyryptar bar. Qoljazbany kitaphana qoryna kim, qashan tapsyrǵany kórsetilmegen. Jalpy 13 betten turatyn bul jazbanyń 12-13 betinde bizdiń tilimizge tıek bolǵan «Naýryz óleńi» bar [1]:
(1176 – Qoljazba, № 7) «Naýryz óleńi», «Shal batasy»
Bireýim ekeý bolyp, mal qosyldy,
Qorama júzden ulaq, qozy toldy.
Yzǵarly, qys-zymystan,sýyq ketip,
Aspannan kún kúlimdep, shyraı endi.
Uzamaı qar da keter, jaz da bolar,
Saı-sala kúrildesip, sýǵa tolar!
Bólenip jer jemiske, myń qulpyryp,
Shalǵynǵa kókoraıly aýyl qonar.
Jaz ısi búgin keldi, jan jaılandy,
Keshegi kórgen beınet artta qaldy.
Ómirge jańa joldar ashatuǵyn
Jańa jyl- búgingi kún – jazdyń aldy.
– Qatyn tur, kójeńdi iship, asyńdy sal!
Keleıin túske sheıin men jaıyp mal!
Jańa jyl – shilde kúni – ómir basy,
Toıynsyn búgingi kún jas balalar!
Shal batasy
Bas qosqan: shaldar, jastar bólek-bólek,
Qamdaǵan úı qojasy meıramdy elep.
Sharany shaıqaldyryp alyp keldi,
Shaldardan endi buǵan bata kerek!
– Aqsaqal, «ılaı-aýmın»- batańdy ber,
Kógersin kókireginde eń kishi el!
Bir malyn keler jylǵa ekeý qylyp,
Kásipke jumylmaǵan qalmasyn er!
Bereke kúnnen-kúnge tasa bersin,
Kedeıdiń ústemdigi asa bersin!
Qudaıdyń ne bergeni qaıyrly bop,
El órlep ilgeri aıaq basa bersin!
Máshekeńnen qalǵan Naýryz týraly sarymaıdaı saqtalǵan sarqyt jazba osy. Bul aqynnyń óz óleńi emes, el arasyndaǵy týyndy bolýy múmkin. Sebebi, qoljazbalarda ǵulamanyń óz týyndylary bir bólek, jınaǵan fólklorlyq muralary bir bólek saqtalǵan. Atalǵan qoljazbada «Naýryz óleńi» men «Shal batasy»eki bólek óleń retinde birlgen. Al, qazirgi basylymdar men resmı saıttarda bul eki óleń bir-birimen qosylyp ketken. Onyń ústine avtory Máshhúrdiń ózi retinde kórsetilip júr [2] .
Degenmen avtory belgisiz shyǵarmany bireýge táýeldegende asa abaı bolýy kerek. Túıe tanıtyny japyraq dep «adasyp» júrgen shyǵarmalardy Abaıǵa, Máshhúrge, Muqaǵalıǵa telı salý úrdisi beleń alyp barady. Tirisinde esh pendege qıanat jasamaǵa tulǵalar, o dúnıede de bireýdiń týyndysyn menshikteýden arlanatynyn kókeıde ustaǵan jón.
Naýryz týraly jazylǵan endi bir mańyzdy qoljazba 1088 nómirmen tirkelgen «Naýryz toıyndaǵy óleńder» degen atpen jınaqtalǵan Shákárim qajynyń murasy. Shákárimniń bul jazbasy 1925 jyly «Tań» jýrnalynyń 4-nómirine basylǵan. Keıin basqalar latyn árpinde qolmen kóshirip jazyp, kırıll jazýynda mashınkada terip, OǴK-nyń qoljazbalar qoryna tapsyrǵan. Ol kezde qyzyqty, qundy dep tanylǵan materıaldar kitap bolyp shyqqanyna qaramastan, qoldan-qolǵa kóshirilip otyratyn. Sol turǵydan alǵanda Shákárim aqsaqaldyń bul materıaldary da basqalarǵa erekshe unasa kerek. Qajy jazbasynda «Naýryz – parsy sózi. Qazaq buryn olaı atamaıtyn. Eski qazaqsha (eski túrikshe) jańa jyl kúniniń aty – ulys»,-deı kelip, naýryz degen atty qoja-moldalar qazaqqa engizdi dep túıindeıdi. Sondaı-aq ǵulama qajy: «Jyl basynyń aty – ulys ekeniniń dáleli mynalar» dep tómendegi óleń joldaryn kórsetedi:
Ulys kúni qazan tolsa,
Ol jyly aq mol bolar.
Uly kisiden bata alsa,
Sonda oljaly jyl bolar.
Ulystyń uly kúninde,
Baı shyǵady balbyrap.
Qasynda jas jetkinshek,
Tulymshaǵy salbyrap.
Kelinshek shyǵar kerilip,
Sáýkelesi saýdyrap.
Qyz shyǵady qylmıyp,
Eki kózi jaýdyrap.
Bozbala shyǵar burqyrap,
Aqbókendeı syrqyrap.
Qul qutylar quryqtan,
Kúń qutylar syryqtan.
Ketik ydys, shómishtiń,
Tútini shyǵar burqyrap.
Shákárim osy sekildi taǵy da birqansha kóne óleńderdi mysal keltiredi de, osy óleń joldarynda «naýryz» ataýy emes, «ulys» ataýy qoldanysta ekenin tıanaq etedi.
Ulys kúni kári-jas,
Qushaqtasyp kórisken.
Jańa aǵytqan qozydaı
Jamyrasyp órisken.
Shaldar bata berisken,
Saqtaı góri dep teristen.
.....
Kómilse min keter me kókeıimnen,
Qalqammen Ulys kúni oınaǵanmyn [3].
Naýryz toıyndaǵy óleńder (1088 – qoljazba, № 2), Shákárim qajy Qudaıberdiuly.
Shakárim qajy bul óleńder kóneden kele jatqan salt-dástúr jyry ekenin ózi aıtady. Alaıda búgingi tańdaǵy resmı saıttarda osy halyq óleńderin Shákárimniń avtorlyq shyǵarmasy deı salý kóp ushyrasady. «Qazaqstan» tele-arnasynyń saıtynda jáne basqa da saıttarda osy óleńderdi jınaýshy Shákárim qajy avtor bolyp kórsetilýde [4]. Zertteýshiler osyndaı aǵattyqtardyń ara-jigin ajyratýy tıis.
Bir dáýirdiń eki alybynan qalǵan jyr joldarynan tujyrymdaıtyn dúnıe kóp. Ásirese, bul jazbalar ulttyń eń uly merekesi ulys kúnin, ulystyń uly kúnin ataýdan bastap, qazynalarymyzǵa qaıta qaıyryla qaraýymyz kerektigin eskertedi.
Naýryz merekesi týraly jazylǵan taǵy bir materıal – «1088 – Qoljazba, № 1» býmasynda 1940 jyly Ertaı Qulsarıev qorǵa tapsyrǵan, arab árpinde jazylǵan, 6 betten turatyn «Naýryz kóje týraly jyr» atty qoljazba. Bul jazbanyń emlesinen qaraǵanda 1925 jyldan burynyraq jazylsa kerek. Sebebi, tóte jazýdan burynǵy qadimdik stilde jazylǵany baıqalady. Qoljazbada naýryz merekesinde bolatyn joralǵylar sóz bolady. Degenmen, mazmunyna naýryz merekesimen qatysy azdaý salt-dástúrdiń engenine qaraǵanda, avtor bul dástúrdi tym tereń bilmeýi de múmkin degen oıǵa jeteleıdi.
Naýryzdyń sonymen keler aıy,
Kójeniń jasalatun jol yńǵaıy.
Ógiz, jylqy soıylar, qoıdan qoshqar,
Qysyrdyń emip júrgen semiz taıy.
.............
Bárin de soıǵan maldyń asar baryn,
Juýǵan qatyn alady qatparshaǵyn.
Naýryzda kójege qosamyz dep,
Saqtaǵan súr soǵymnyń jambastaryn [5].
«jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler shaǵy» dep, maldyń aýyzy tolyqtaı kókke iline qoımaǵan, aryq-turaq mal ólip qalatyn, qara ózek shaq atalǵan naýryz kezinde qazaq balasy mal soımaıtyn edi. Jańa soıǵan maldyń etin naýryz kóje jasaý týraly aıtylǵanyna qaraǵanda biz qazirshe bul belgisiz avtordyń jazbasyn qazaqtyń kóshpendi túrkilik ómirinen sýsyndamaǵan adamnyń týyndysy dep shamalaı turamyz. Bul týraly qoljazbatanýshy ǵalymdar men etnograftar tereńdete túser degen oıdamyz.
Naýryz kóje týraly jyr (1088 – Qoljazba, № 1)
Ortalyq ǵylymı kitaphananyń Sırek kitaptar qorynan biz baıqaǵan «Kıtab-e Qıssa-ı Naýrýz = كتاب قصة نوروز» atty kitap ta zertteýshilerdiń nazarynan tys qalmaǵany durys. Bir qaraǵanda dinı taqyryp, bir qaraǵanda qyz-jigitter arasynda óleńder sekildi bolyp keletin bul eski kitaptyń tolyq mazmunyn ekshep úlgirmedik. Dese de, oqyrman nazaryna usyna ketýdiń aıyby joq dep ol kitaptan da úzindiler bere ketýdi jón kórdik. Qazaq, bashqurt, tatar jáne noǵaı jazbalary aralas-quralas shyǵyp jatatyn Qazan qalasyna tán kóp kitaptyń biri.
«Kıtab-e Qıssa-ı Naýrýz = كتاب قصة نوروز» (Qazan:B. L. Dombrovskıı baspahanasy, 1896.)
Iolum bolsa burgaımyz,
Ýaǵdemizde turǵaımyz.
Bulbullaryny kórgáımiz.
Naýrýz márhabat!
Bizlár ıki qyzlarmyz,
Ýaǵdalarny sózlármiz.
Bilkesizlár anklársiz.
Naýrýz márhabat!
...............
Búgún ózúm dosh kórdúm,
Doshúmde bir qosh kórdúm.
Ben ózimá josh kórdúm.
Naýrýz márhabat!
Nindáı ekán atasy,
Shybar ekán anasy,
Kúzál hup qyz balasy,
Naýrýz márhabat [6]!
Ótken ǵasyr basyna deıin tatar, noǵaı, qazaq jáne bashqurt jurttary bir-biriniń jazbalaryn erkin túsine beretinin eskerý kerek. Sol turǵydan qaraǵanda bul kitapty qaısy ulttyń qalamynan týǵanyn da qazirshe dóp basyp aıta almaımyz. Bul jazba murany dástúrli ulttyq jyrdan góri osy kitap shyqqan kezderdegi jaǵdaıǵa saı jazylǵan taqpaqtar tizbesi deýge bolady. Qazaqtyń «jar-jaryna» da uqsap qalatyn qyz ben jigit aıtysynada jaqyn keledi. Áz naýryzben ıaǵnı ulystyń uly kúnimen tikeleı bolmasa da janamalaı qatysy bar bolǵan soń, zertteýshiler nazaryn burý úshin maqalamyzǵa qosyp otyrmyz.
Qoryta kelgende, Ulttyq jańǵyrý ǵasyryn ótkizip jatqan elimizde ulttyq qundylyqtar dáriptelip jatqan búgingi tańda, biz de maqalamyzdy ulystyń uly kúniniń qarsańynda jurtqa usynyp otyrmyz. Ulys kúni degenimiz shyn máninde ulttyq ıaǵnı memlekettik uly mereke-meıram degendi bildiretin aýqymdy maǵynalyq qýatty alyp jatqan ataý. Ulystyń uly kúninde uly adamdardan bata alyp, ulttyń joly ashyla túsedi deıdi joǵaryda kózimizben sholǵan jazbalar. Naýryz merekesin tek qana kólemdi toı deńgeıinde ǵana emes, eldiktiń, erliktiń, birliktiń tutastyǵyn tý etken irgeli isterdiń basy, urany aıtylyp, uly josparlar jasalatyn, uly isterge qortyndy jasalatyn uly mereke retinde urpaq sanasyna sińire berý kerek.
Sondaı-aq, biz qazynalaryn eptep ashyp otyrǵan Ortalyq ǵylymı kitaphana sıaqty tarıhı jazbalary asa mol oryndardy nysana etip, memlekettik deńgeıde iri-iri nysandar qolǵa alynyp, óshken sanany jańǵyrtyp, ótken tarıhty qaıtalaı túgendeýge talpynys jasaýymyz kerek.
Ulys oń bolsyn!
Ádilet AHMETULY
6alash usynady
Paıdalanylǵan ádebıetter:
- OǴK; 1176 – Qoljazba: Mashhúr Júsip jınaǵan óleńder. №7. - 13 b. - Arab árpinde.
- https://ortalyq.kz/zamaj-ar-da-keter-zhaz-da-bolar122/
- OǴK; 1088 – Qoljazba: Naýryz jaıyndaǵy óleńder. №2 / Jınaýshy: Shákárim Hýdaıberdiuly. - 1925. - 3 b. - Latyn jáne kırıll árpinde.
- https://qazaqstan.tv/news/14915/
- OǴK; 1088 – Qoljazba; Naýryz kóje týraly jyr. №1 / Jınaýshy: Ertaı Qulsarıev. - 1940. - 6 b. - Arab árpinde.
- «Kıtab-e Qıssa-ı Naýrýz = كتاب قصة نوروز» ( - Qazan : B. L. Dombrovskıı baspahanasy, 1896. - 24 b. - Mátin arab shrıftimen berilgen. - Qıssa eki bulbul birge túptelgen)
