«Kitap adamzat qoǵamynyń damýyndaǵy baspaldyq» (górkı) . Adamzat eshqashan kitaptan aıryla almaıdy. Ómir boıy úırený bir adamnyń, bir memlekettiń, bir ulttyń básekelik qýatyn arttyrady desek, kitap oqýdyń ózi ómir boıy úırenýdiń bir túrli formasy.
Qazaqstandyqtar jylyna 5 kitap oqıdy
Qazyr kitap oqyp, gazet-jýrnal kóretinderden telefonǵa telmiretinder kóp. Aıaldamalarda, demalys oryndarynda, poıyz, ushaqtarda kitap oqyp otyratyn adamdardyń da qatary sırep barady. Kitap satyp alatyndar da az. «Bul álemdik úrdis, qazir jurttyń bári elektrondy kitap oqıdy» desek te, bul naǵyz kitap oqýdan paryqty.
Qazyr jastardyń basym kóp sandysy ár 5 mınýtta bir áleýmettik jelilerdi sholyp, ınformasıany jańalap, ózine qajetti nárselerdi qalt jibermeı kórip otyrady. Alaıda bul qazirgi jastarda qysqa-qysqa ınformasıalardy ǵana oqıtyn, tek áleýmettik jelige ǵana telmiretin tar órsti aýqymdy qalyptastyrdy. Al kitap oqý degenimiz, naǵyn aıtqanda, tóńiregińdegini túgel umytyp, jazýshymen birge taǵy bir dúnıeniń qýanshy men qaıǵysyn, ǵazaby men qasyretin bólisý. Bul degenińiz tirshiliktegi ornyn eshteńe basa almaıtyn ózgeshe áser ǵoı.
BAQ betterindegi derekterge súıensek, qazaqstandyqtar (jan basyna shaqqanda) jylyna orta eseppen 5 kitap oqysa, koreıalyqtar 7 kitap, japonıalyqtar 40 kitap oqıdy eken. Múmkin, BAQ-tardyń bul sanaǵy durys ta emes shyǵar, biraq kúndelikti turmysta otandastarymyzdyń kitap oqýdan barǵan saıyn alystap bara jatqanyn jaı kózben kórip te, ishteı túısinip te júrmiz. Endeshe, jylyna áreń 5 kitap oqysaq, memleket qalaı damyıdy? Ult qalaı «rýhanı jaqtan jańǵyrady? » .
Nege kitap oqymaıdy?
Bizshe, otandastarymyzdyń kitap oqymaýyndaǵy sebepti úlken jaqtan mynadaı 5 túıinge jınaqtaýǵa bolatyn sekildi.
Birinshi, jalpy halyqtyń kitap oqýǵa bolǵan yntasy solǵyndaǵan. Ekinshiden, balalarda kshkentáı kezden bastap kitap oqý ádetin qalyptastyrýǵa mán berilmegen. Meıli otbasynda, álde qoǵamda bolsyn aýqymdy kitap oqý ortasy qalyptaspaǵan. Úshinshi, memlekettiń oqý-aǵartý saıasaty tek «emtıhanǵa tótep berýdiń» qajetyne ǵana qurylǵan. Bul balalardyń kitap oqý qyzǵyndylyǵyn joǵaltyp ǵana qalmaı, olarǵa sabaqtan syrt kitap oqıtyn ýaqyt ta qaldyrmaǵan. Tórtinishi, elektrondy buıymdardyń elktirýi de el sanasyn kitaptan alystatyp jibergen. Besinshi, urpaqtyń sanasyn ashýǵa, qoǵamdyq básekege tótep berýge paıdasy, dálirek aıtqanda, jan baǵyp, jaqsy turmys keshirýge sebi tıetin jaqysy kitaptar az, kóptegen kitaptar oqyrmanyn baýraı almaıdy. Kóbi bir saryndy, jańalyq az.
Kitap oqýda úlgi tutatyn 2 el
Dúnıe júzi boıynsha Izraıl men Vengrıa halqy kitap oqýdan aldyna jan salmaıdy.
Izraıl evreılerdiń otany. Atalǵan el jan sanynyń 80 paıyzdan astamyn ustaıyn evreıler jan basyna shaqqanda jylyna 68 kitap oqıdy eken. İnjildiń betine bal jaǵyp jańa týylǵan nárestege jalatý da osy evreılerdiń ádeti. Munysy ómir esigin jańa ashqan sábıge kitaptyń baldaı tátti ekenin uǵyndyrý. Sosyn da shyǵar, evreıdiń qaırshysynyń ózi kitabyn qoltyqtap júredi.
Izraılde gazet-jýrnaldyń baǵasy da ýdaı qymbat. Ár qandaı kitaptyń baǵasy 20 Dollardan túspeıdi, gazet baǵasynyń ózi 6 Dollar aınalasynda. Biraq ony «Aýyrsynyp» jatqan evreıler joq, kádimgideı kitabyn satyp alyp, gazet-jýrnalyna jazylyp jatady. Jan sany 5 mıllonnan ázer asatyn eldiń bir mıllıonnan astam adamynda kitap alyp oqý kýáligi bar.
Al Vengrıany alyp aıtsaq, bul eldiń terıtorıasy Qazaqstannan álde qaıda kishkene, jan sany da bizden az. Biraq bul elde bir adam jylyna 20 kitap satyp alady. Eldegi kitap oqýdy daǵydaǵa aınaldyrǵandardyń sany da 5 mıllıonnan asady, bul atalǵan el jan sanynyń 4/1- inen artyq kórsetkish.
20 myńnan astam Kitaphanasy bar Vengrıada orta eseppen 500 adamǵa bir Kitaphanadan týra keledi. Al táýelsizdik alǵan jyldarda Qazaqstanda 10 myńnan astam Kitaphana bolǵan desedi. Tek Nur-Cultan qalasynyń ózinde buryn 23 Kitaphana bolsa, qazir sonyń bir qanshaýy jabylyp, qala halqy kóbeıgenimen, Kitaphanasy kerisinshe azaıǵan.
Kitap baılyq pen bilimniń bastaýy
Halqy kitapty kóp oqıtyn eldiń, árıne, bolashaǵy nurly. Izraıldyń jan sany az bolǵanymen, talant ıeleri jetip asady. Bul elden qazirge deıin 12 adam Nobel syılyǵyn aldy. Nobel syılyǵyn alǵandardyń arasynda evreı qandylar 18.5 paıyzyn ustaıdy. Izraıldyqtar aqyl-parasattarynyń arqasynda qýmedıan dalany dán teńizine aınaldyrdy. Óndirgen astyǵy óz elin qamdaǵannan syrt, shetelge eksporttalady. Izraılmen shekaralas Palestına sıaqty arap elderi kúni búginge deıin Izraılden munaıǵa azyq-túlik aýysyp otyr. Mine bul Izraıldyqtardyń aqyl-parasaty men jańalyq jasaý jaǵyndaǵy artyqshylyqtarynyń arqasy.
Vengrıada 14 adam Nobel syılyǵyn alǵan. Munyń kóbi fızıka, hımıa, medısına, ekonomıka, ádebıet, beıbytshilik salasy syndy salalarda syılyq alǵandar. Jan sany salystyrmasy boıynsha aıtsaq, Vengrıa naǵyz aty-zatyna saı «Nobel syılyǵyn alǵandardyń otany». Olardyń tapqyrlyqtary da kóp, sireńke, maıqalam sıaqty usaq-túıek nárselerden tartyp, transformator, Televızordyń hrıstál shamy sıaqty erekshe ónimderdiń barlyǵy da osy eldiń pátenti.
«Óz tilińdi qurmette. . . »
Kitap oqý, gazet-jýrnalǵa jazylý dese, meniń esime Qytaıdaǵy myna bir jaǵdaı esime túsedi. Shynjańnyń Shapchal sibe Avtonomıaly aýdanynda sibe tilinde shyǵatyn jalǵyz gazet bar. Taralymy 2 myńnan asatyn sol gazetke sibeniń bir zaǵıyp shaly jylda úzbeı jazylady. Munyń baıbyna bara almaǵan tilshiler shaldan sebebin surapty. «Óziń sý qarańǵy soqyrsyń, oqı almaıtyn gazetke jazylyp ne isteısiń» dese, álgi shal: bul sibe tilinde shyǵatyn birden jalǵyz gazet qoı, men ony oqı almaǵanymmen keıin nemerem oqıdy. Óz ana tilimizdegi gazetke ózimiz jazylmasaq, basqa kim jazylady sonda?!» dep jaýap qaırypty. Mine kórdińiz be, basqalardyń óz ultyna degen mahabbatyn, óz til-jazýyna degen qurmetin!
Al elimizde qalaı? «Kózin emes, shel basqan kózqarasyn» degendeı, onyń jáıi bárimizge belgili. Basqasyn bylaı qoıǵanda, Qazaqstandaǵy kitap dúkenderindegi jetim qyzdyń jasaýyndaı bir buryshta turǵan qazaq tilindegi kitaptardy kórip qarnyń ashady. Orystyń kitap dúkenine kirgendeı kúı keshesiń. Munyń qasynda qytaıdaǵy kitap dúkenderinde kitaptyń túri de, sany da mol. 1.5 mıllıon ǵana qazaq bar bul elde qazaq tilinde shyǵatyn kitaptardiń eń azy 1.5 myń dana tarlymmen, áıtpese, 3000 myń dana taralymmen shyǵady. Oqyrman da, kitap alarmany da az emes. Ásirese, Qazaqstan jazýshylarynyń kitaptary qany jerge tımeı ótedi desek, buǵan Muqaǵalıdyń «Qazdar qaıtyp barady» degen óleńder jınaǵy 3000 dana taralymmen 8 ret basylǵany aıǵaq. Munan syrt, Ábish Kekilbáev, Oralhan Bókeı, Qadyr Myrza-álı, Tumanbaı Moldaǵalev, Muhtar Shahanov, Oljas Súleımenov, Ulyqbek Esdáýlet, Álibek asqar... sıaqty jazýshylardyń kitaptary da 3 myńdyq taralymmen álde neshe ret basyldy.
P.S: Adamnyń rýhanı jaqtan tolysqan shyǵy onyń kitap oqyp, qor jınaǵan mezgili bolsa, bir ulttyń Rýhanı deńgeıi de úlken jaqtan aıtqanda tutas ult ókilderiniń kitap oqý óresimen ólshenbedi. Qoǵamnyń alǵa basýy nemese keri sheginýi de qoǵamdaǵy adamdardyń kitap oqý ádetimen baılanysty. Osy turǵydan alǵanda, kitap jeke adamǵa ǵana emes, bir ultqa, tipti, bir memleketke áser jasaıdy. Ókinerligi qazir hat tanyıtyn adam kóbeıdi, biraq kersinshe kitap oqıtyn adam azaıyp barady...
Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
