Til men dástúrden keıin ulttyq erekshelikti kórnekilendiretin nárseniń biri – taǵam mádenıeti. Qazaqtyń qazy-qartasy, et pen qymyzy, ózbektiń palaýy, grýzınderdiń hachapýrıi, ıtalıalyqtardyń spagettıi dep aıryqsha ataıtynymyz sodan.
Álem bir tulǵalanyp, adamzattyń mádenıet aýys-túıisi kúsheıgen qazirgi tańda qaı elde, qaı qalada júrseń de, qalaǵan taǵamyńdy jeýge múmkindik bar. Ásirese, kóp eldiń mádenıetin toǵystyrǵan kópultty memleket Qazaqstannyń elordasy Nur-Sultanda tamaqtyń túr-túri tabylady. Shaǵyn kafelerden bastap iri restorandarǵa deıin san túrli tamaqtyń tizimin samsatyp tizip tastaǵan. Qaltań kóterse, qalaǵanyńdy jep, tábetiń tartqandy ishýge múmkindik bar. Deıturǵanmen, Qazaqstannyń kóp óńirinde sol tamaqtardyń tizimi ylǵı oryssha nemese qaı eldiń azamaty ashqan asqana bolsa, sol eldiń ataýy boıynsha jazylatyny qynjyltady. Qazaqsha ataýy joq bolsa bir sári, qazaqshasyn qaıyryp qoıyp, palaýdy – plov, botqany – kasha, kúrishti – rıs, irimshikti – syr, toqashty – lepóshka, sorpa men suıyq taǵamdy sýp dep soǵa berý qazir úrdiske aınalǵan.
Jaqynda dosym ekeýmiz bir asqanaǵa túski asqa kirdik. Qojaıyn, aspazynan bastap daıashylaryna deıin qazaq. «Ne ishesiz, ne jeısiz?» dep báıek bolǵan daıashylar qolymyzǵa oryssha as mázirin ustatty. Qazaqshasyn surap edik, joq bolyp shyqty. Sonymen tym qurysa «Nan surap jeıtin orysshamyz joq» dosym ekeýmiz fotosyna qarap tamaqqa tapsyrys berdik. Azdan keıin «Sizderdiń mánpárlaryńyz daıyn» dep eki kese asty aldymyzǵa qoıdy. Mánpár degen, atyna qarap basqa bir taǵam shyǵar desem, qazaqtyń kádimgi julma kójesi. Osydan keıin asqanaǵa kirsem, as mázirine nazar aýdaratyn boldym. Sondaǵy bir baıqaǵanym, kóp dámhanada mánpár degen ataý ornyǵyp bolǵan. Biraq «Bul qaı ulttyń tilinen kelgen ataý?» dep surasań, eshkim bilmeıdi. Mánpár – qytaı tilinen kelgen. Aldymen kóje-qatyǵyn qýyryp, odan soń onyń ústine sý quıyp, oǵan jalpaqtap sozylǵan qamyrdy úzip salatyn tamaqty qytaılar tańfan, mánpár dep atasa, qazaq ony julma kóje dep ataǵan.
Qazaq taǵamdarynyń ishinde kójeniń túri kóp. Aıtalyq, kespe kóje, julma kóje, qara kóje, salma kóje, qoldama (barmaq) kóje, tary kóje, sút kóje, bıdaı kóje, qonaq kóje sıaqty on shaqty túri bar. Endeshe óz tilimizde ataýy bar taǵamdy ózimiz múlde túsinbeıtin tilmen «tergep» nemiz bar?!
Belgili bir zat ataýynyń bir ult tilinde bolmaýy, onyń sol ulttyń turmysymen qatysy joqtyǵynyń, ıaǵnı óndiris-turmysynda qoldanylmaǵanynyń dáleli desek, eń qarapaıym tamaq túri sanalatyn kójeniń atyn da kórshiden kóshirsek, basqalar da «qazaqta et pen sútten basqa tamaq joq» degen uǵym qalyptastyrmaı ma? Tek mánpár ǵana emes, qytaıdyń dapanjı, goırý laǵman degen sıaqty ataýlary aldymen «qytaıskıı kafelerge» kelip, odan keıin búkil qazaq tiline qaraı dendep kirip bara jatqany baıqalady. Bul taǵam attary bizge tańsyq kóringenimen, baspa-bas aýdarsań, dapanjı – jýan tabaqtaǵy taýyq eti, goırý laǵman – etpen qýyrylǵan laǵman degen sóz. Muny qazaqsha tóretabaq taýyq eti, qýyrdaq laǵman dep alsaq, uǵymǵa da, tilge de jeńil shyǵar edi ǵoı. Biraq oǵan nazar aýdaryp, «mynanyń qazaqshasy qalaı?» dep eshkim surap jatpaǵan soń, bireý óresi jetpeı solaı jazsa, endi bireýler ádeıi solaı jazýy ábden múmkin. Bul bylaı qaraǵanda jaı is sıaqtanǵanymen, túbin qýǵanda, qazaq tilin qorǵap, qoldaıtyn, ataý-termınderin qadaǵalap otyratyn quzyrly oryndardyń joqtyǵyn, bolsa da qazaq tiline qulyqsyzdyǵyn túsindiredi. Máselen, kórshi el Qytaıda ataý-termınderdi arnaǵa túsirip, qadaǵalap otyratyn Til-jazý komıteti bar. Bul mekeme ataýlardyń birizdiligine, durys jazylýyna nazar aýdarýymen qatar, el ishinde qoldanylatyn ónimderge (sonyń ishinde as máziri de bar) qytaı tilindegi siltemesin, sózsiz, jazýdy talap etedi. Aıtqandy atqarmasa, aqshalaı aıyp salyp, zańdy túrde bir shara qoldanady. Al bizdegi Tilderdi damytý jónindegi basqarma osylaı istep otyr ma? Kóshe boıyndaǵy dúkenderdiń atynan bastap asqanadaǵy as mázirine deıin árkim óz qalaǵanynsha jazyp alatynyna qarap, osy elde til qyzmetimen aınalysatyn mekeme joq shyǵar degen oıǵa kelesiń. «Qazaq tilin damytaıyq, bárimiz qazaqsha sóıleıik» dep daýryqqanymyzben, ataýlardyń kóbi, kerek deseńiz, ishetin tamaǵyńa deıin oryssha nemese qytaısha aıtylyp, ony qazaqsha áriptermen tańbalap júrsek, til qalaı túleıdi? Ult qalaı damıdy?
Aıtpaqshy, termınder toptamasynda as mázirin «tabldot, mázir túri» dep turaqtandyrypty. Bul arada mamandardyń «as máziri» degen ataýdan nege qashqanyn, orys tiline fransýz tilinen aýysqan tabldotty nege tyqpalap otyrǵanyn túsinbedik. Demek, tamaqqa qatysty termınderdiń de tekteıtin tusy kóp.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
