Jeńisqan NÚSİPULY
oryndaǵan: "Dos" toby
Sóz óneri men mýzıka óneri qazaq halqymen ǵasyrlar boıy jasasyp kele jatqan óner. «Óner aldy qyzyl til» degendi Ustanǵan babalarymyz, erdiń qunyn eki-aq aýyz sózben sheshse, qazaq balasy shyr etip dúnıe esigin ashqannan jer besikke kirgenge deıin óleńnen bir sát ajyraǵan emes. Túrki-Mońǵul halyqtarynyń mádenıetin zertteýshi potanın shoqan Ýalıhanovpen birge onyń Sirimbettegi aýylyna baryp qaıtqan saparynda «Búkil qazaq dalasy án salyp turǵandaı kórindi» dep Qaıran qalypty. Zataevıchtiń bas-aıaǵy bes-alty jyl ishinde qazaqtyń eki myńnan kóbirek án men kúıin qaǵazǵa túsirýi álemdik etnografıa, folklorısıa tarıhyndaǵy sırek kezdesetin keremet. Bul týraly fransýzdyń áıgili jazýshysy roman rolan «Mýzıkalyq folklor jınaýyndaǵy dúnıe juzylykrekord» dep tańdaı qaqqan. «Qazaqtyń asabaı án-kúıi shyndyqty kórkem beıneleýde, adamgershilik názik sıpatymen, sapa tazalyǵymen, ómirge qushtar kóterińki lebimen jáne tirshilikpen qoıyndasyp jatatynSHynaıylyǵymen, halyq jaratylysyn erekshe asqaq ádámgershilikpen tolǵaǵan, tereń fılosofıalyq sıntezge toly áserge bóleıdi» deıdi kórnekti mýzıka zertteýshi Asafev. Ol shynynda da jaqsy aıtqan, jetkize aıtqan. Rasynda, qazaq halqynyń Dybystan jaralǵandaı ánshiligi men kúıshiligine ózgeler tamsanyp súıine bilse ; ózimiz de jan-tanymyzben súıe bildik. Sonyń aıǵaǵyndaı osynaý Rýhanı asyl qazynamyzdy kóshpendi halqymyzdyń kókirek qoımalaryna saqtap, buzbaı-shashpaı búginge jetkizýi de ulaǵattylyq. Árıne, kóshpeli ómir sarpaldańyndaǵy babalarymyzdyń basqan izimen birge tarıhqa basylyp, kókiregine qattalǵan osyndaı muramyzdyń baryna qanaǵat. Alaıda, halyq murasynyń tarıhy qansha tereńinen bastaý alyp, qyrtysy qalyń bolǵanymen, onyń ıne, sabaq jibine deıin eleýsiz qaltyrmaı jınap-terip, zerttep-zerdelep otyrý tipti de mańyzdy. Túptep kelgende ǵylymnyń uly muraty urpaqtar tanymy men tájirıbesin sabaqtastyryp otyrý ǵoı. Sultanmahmut Toraıǵyrov sonaý 1913-jyly «Aıqap» jýrnalynda «… bir halyqtyńÁni ketse ádebıeti jesir qalady, sáni ketedi, sáni ketse jany ketedi» dep jazypty. Endeshe ǵasyrlar toǵysyna taıaǵan mynaý zymyran zamanda solan-kúı dep atalatyn asyl qazynamyzdyń qazirgi hal-jaıy týraly oı tolǵaý, syndarly pikir aıtý, ǵylmı kózqaras bildirý ádebıet-kórkemóner salasyndaǵy óner adamdary úshin bultartpas borysh sanalady.
Án bárine kýá, án eshnárseni jasyrmaıdy, án-tarıh aınasy. Qazaq halyq ánderiniń qaı-qaısysynda úlken tarıh bar. Amal ne? el ishindegi kókiregi kúı sandyq dana qarttardyń sıreýimen sol qundy tarıh qolymyzǵa túspeı shaldarmen birge ketip, áttegen-aıǵa qaltyrǵany qansha! kishirek kezimde shınjáń halyq radıo stansıasynan halyq ánderi endi-endi jarıalana bastaǵanda, kóne kóz aýyl adamdary «Mynaý ánniń óleńi olaı emes, bylaı edi-aý» dep yńyrsyp ánge qosyla jónelgenin talaı estigem. Tipti keı ánderdiń tarıhyn tamyljytyp áńgimelep te otyrýshy edi.
Qazyr shınjáń qazaqtaryna tanys halyq ánderiniń toqsan úlesi negizinen radıonyń altyn qorynda bar. Bir bólimin ánshilerimiz Televızıádá oryndap nemese án taspalaryna jazdyryp úlgirdi. Biraq kóbiniń án melódıási týra bolǵanymen án teksterindegi aýys-kúıis shalaǵaılyq tym aýyr. Keıiniń án sózi baıaǵy qazaqtyń qara óleńi. Munyń basty sebebi birinshiden, bizde án tarıhyn zertteıtin arnaýly mamandarymyz joqtyń qasy ; ekinshiden, ánshilerimiz halyq ániniń áýeni týra bolsa boldy, qara óleńmen oryndaı salsaq odan keler-keter ne bar deısiń deıtin sińisti ıdeıáni qalyptastyryp alǵan ; úshinshiden, radıo-Televızıá salasyndaǵy redaktorlar men rejıserlerimiz, ánshiler halyq ánderin nemese halyq kompozıtorlarynyń ánderin oryndaımyz. Dese ol ánniń kimdiki ekenine, ánge qalaı sahnalyq sáıkesim, boıaý berý jaqtaryna onsha zer sala qoımaıdy. Sonymen keı ataqty kompozıtorlarymyzdyń ánderiniń quty ketip, tyńdarmandy «Áttegen-aı! » degizetin jaıymyz de joq emes.
Oraıy kelgende aıta ketetin bir jaı, joǵarydaǵy oılardyń jetegimen «Kerim-aý, aıdaı» degen ánniń tarıhyna toqtalyp, án tekstindegiAǵattyqtarǵa aıaldap ótpekpin.
«Kerim-aý, aıdaı» elimiz qazaqtarynda halyq áni delinip, ásirese, altaı óńirinde keń taralǵan. 1996-jyly shınjáń dybys-keskin baspasynan Qazaqstannyń áıgili ánshisi roza Yrymbaıovanyń «Jańbyrly tún» atty án taspasy jaryq kórdi. Osy taspany qýana qolyma alyp, muqabasyndaǵy ánderdiń tizimdigine kóz júgirtsemB betindegi 5-án «Kárim-aı» qazaqtyń halyq áni dep jazylypty. Ómirimde estip kórmegen bul qandaıan boldy dep, tań-tamasha kúıde úıge bara salyp, taspadaǵy ánderdi bir-birlep tyńdasam «Kárim-aı» emes, ózimiz halyq áni dep aıtyp júrgen «Kerim-aý, aıdaı» bolyp shyqty.
«Kerim-aý, aıdyń» 1 – Shýmaǵynda:
«Ándebaıdiń balasy atym turym,
Qyzben joldas bolǵam joq budan buryn.
Kerim-aý, aıdaı,
Kermaraldaı,
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı.
Kerimmenen kelisip júrgenimde,
Qor boldym ǵoı moınyma ilip qurym.
Kerim-aý, aıdaı,
Kermaraldaı.
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı. » ákáý mynaý biz biletin tekstke uqsamaıdy. Bul án turym degen Ádámdiki boldy, ákesi ándebaı, kerim-súıgen qyzy, án óleńiniń 3-, 4-joldarynan bir-birine qosyla almaǵan ǵashyqtardyń muń-zary menmúndalaıdi. Rasynda osy án avtorly án bolǵany ma? -dep jalǵasty tyńdasam 2-shýmaǵy bylaı eken:
«Sen degende kerim-aı oıym bólek,
On jasymnan óleńge boldym zerek.
Qaıyrmasy:
Baǵalasam baǵańa jan jetpeıdi,
Aınalaıyn kózińnen dóp-dóńgelek» dep halyq óleńi boıynsha aıtylypty. Sonda roza oryndaǵan 1-shýmaq «Kerim-aý, aıdaıdyń» óz teksti me, baıybyna bara almaı júrgenimde «Juldyz» jýrnalynyń 1996-jylǵy 21-sanyn oqyp otyrsam, onda án tarıhyn zertteýshi, ǵalym ilá Jaqanovtyń «Baıan-ólgeı sapary» atty kólemdi maqalasy jarıalanypty. Osy maqalanyń 21-taraýshasynda mynadaı depti: «Baıan ólgeıge kelgeli «Kerim-aý, aıdaı» áni jıy shyrqaldy. Ol jaıynda az sóz aıtylǵan joq. Sezimhan degen qarıa (aıtys aqyny) bul ánniń áńgimesin bylaı dep shertti: abaq kereıde balashyq esimdi aǵyl-tegil baı bolǵan. Onyń malyn baǵyp, otymen kirip, kúlimen Shyqqan ándebaı deıtin malshysy bar eken. Balashyq baıdyń kózi kúndeı kúlgen aı ٴdıdarly sulý qyzy kerim men esigindegi jalshysy ándebaıdiń ánshi uly turym kóńil qosady. Balashyq baı qyzynyń myna isine tas-talqan bolyp: «Quldyń teńi quıqa, ándebaı sińiri shyqqan tobanaıaq, meniń teńim bop pa? ! » dep aýyldan qýyp shyǵady. Sonymen turym men kerim ebin taýyp qol ustasyp qashyp ketedi. Amal ne? erkindik ańsaǵan qos ǵashyq qashyp qutyla almaıdy. Baıdyń jigitteri ekeýin ustap alyp, kerimdi aǵashqa kerip tastap qatty qınaıdy. Al turymnyń moınyna qurym ilip «Barsa kelmes» dep qańǵyraǵan qý medıan shólge aıdap qańǵyrtyp jiberedi. Torǵa túsip shermende bolǵan kerim qusa dertke shaldyǵyp, máńgirip aqyry bir kúni altybaqanǵa asylyp óledi. Arada nalaly kúnder, dertti jyldar ótedi, «Ólmegen qul altyn aıaqtan sý ishedi» degendeı, turym qaıyrshy halde eline oralady. El kóship ketken. Sarǵaıyp qulazyǵan sary jurt, bir kezde kerim ekeýi aı astynda terbelip altybaqan tepken jer. Tiri pende joq qulazyǵan súreńsiz Dalada jalǵyz beıit tur, bul-kerimniń beıiti. Osy eldiń salty solaı kinákár jandy kóp arýaqqa qospaıdy, jeke jerleıdi, Qaıran kerim.
Kerim sulý japadan jalǵyz jatyr!
İlá taǵy da bylaı dep jazypty: «Án bul óńirde jup-jumsaq buıyǵy muń elegıasy bop aıtylady. Kerim men turym… bul beıkúná qos ǵashyq qaı kezde beı opa ómir súrgen? muny qazir eshkim bilmeıdi. Ol endi tek aqıqat bolǵan istiń ańyzy. … baıan-ólgeılik qalqabaı aqyn osy ańyzdan póemá shyǵardy, musaıyp qusaıyn uly póemá negizinde óperá jazdy. Ol 1991-jyly baıan-ólgeıde mýzıka-drama teátrinde júrtpen júzdesipti. Buǵan qosa shabdarbaı Qatshanovtyń «Kerim-aý, aıdaı» atty «Úsh perdeli, bes kórinisti tragedıasy bar, ol 1980-jyly sol baıan-ólgeıdegi baspasynda kitap bop jaryq kóripti» . Kórip otyrsyzdar, bul óte senimdi derek. Árıne, sazger halqymyzdyń saıyn dalada samaldaı esken sıqyr-sazdy ár ánniń óz topyraǵy, óz jeri, óz eli, sol mekende týǵan, sodan órbigen óz ańyzy bar. Shynynda ańyztuby-aqıqat. Óıtkeni İlá «Kerim-aý, aıdaıdyń» tarıhy týraly tek Qazaqstanda ǵana emes, 1993-jyly shınjáńǵa kelgende de kóp suraý salǵan. Biraq eshbir derek taba almapty.
Olaı bolsa «Kerim-aý, aıdaı» biz jaqta ne kún kórip júr. Endi at basyn ózimizge buraıyq. 1981-jyly shınjáń halyq radıo stansıasy ádebıet-kórkemóner bolymynen Sháken Qalıolla uly men mýsattar altaıdan án-kúı jınaı barǵanda, bul ándi jas ánshi Rıza qaıyrbaı qyzy tuńǵysh ret dybys taspasyna túsiripti. Ondaǵy tolyq teksti mynadaı:
Qara qýraı sybyzǵy kesip aldym,
Saǵynǵanda qalqany esime aldym.
Kerim-aý, aıdaı ;
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı.
Aýylyń alys ketkende qımas qalqa,
Atyńdy atap óleńmen ánge saldym.
Kerim-aý aıdaı,
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı.
Aınalaıyn kózińniń qarasynan,
Hat jazaıyn qasyńnyń arasynan.
Qaıyrma:
Durıa meshpet ústińnen sheship bergen,
Aınalaıyn qolyńnyń sarasynan.
Qaıyrmasy aıtylady.
Bir meshpetim ústimde qyl qaradan,
İnjý-Marjan túımesin siz qadaǵan.
Qaıyrmasy:
Aýylyń alys ketkende eı, qaraǵym,
Aınalaıyn daýysyńnan yzbalaǵan.
Bul qazaqtyń baıyrǵy qara óleńi, Rıza osy ándi týǵan sheshesi halyq aqyny qalıla yntyqpaı qyzynan úırenipti, alaıda roza oryndaǵan án qaıyrmasynyń 2-jolyndaǵy «Kermaraldaı» degen sózdiń ózi Rıza aıtqan nusqada joq.
Al tanymal kompozıtor muqamet abdyqadyr ulynyń qurastyrýymen 1983-jyly shınjáń halyq baspasynan jaryq kórgen «Qazaq halyq ánderiniń» 1 – Kitabynda «Kerim-aý, aıdaıdyń» teksti mynadaı:
Mamyq tamaq, qalam qas, ýyz moıyn,
Tilyń bulbul, móldir kóz, alma moıyn.
Kerim-aý, aıdaı,
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı.
Kókke ushyrmaı kóńilimdi-eı daýalashy,
Alyp ushyp barady tula boıym.
Kerim-aý, aıdaı,
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı.
Bıik taýdyń basynan eı asyp júrdim,
Japyraǵyn jaıqaltyp basyp júrdim.
Qaıyrmasy:
Qarasańyz bul óleńniń «Kerim-aý, aıdaı» ٴanynyń teksti bola qoıar eshbir qısyny men negizi joq, tipti birer sózi de jaqyndamaıdy. Áıteýir kezkelgen qara óleńniń eki shýmaǵy. Munda da án Qaıyrmasynyń 2-jolyndaǵy «Kermaraldaı» degen sóz túsip qalǵan. 1996-jyly ile oblystyq Televızıási uıystyrǵan naýryz merekesine arnalǵan saýyq keshinde, talanytty jas ánshimiz Otanbek eńseqan uly osy ándi sahnaǵa oryndap shyqty. Aıtýynda min joq. Ókinerligi sol án tekstinde biriniń basy, biriniń aıaǵy aıtylypty.
İldebaıdiń balasy atym turym,
Sóz salǵam joq qyzdarǵa budan buryn.
Kerim-aý, aıdaı,
Kermaraldaı,
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı.
Sen degende kerim-aı oıym bólek,
On jasymnan óleńge boldym zerek.
Qaıyrmasy:
Otanbek osylaısha basqy eki jolyna aıaqqy eki joly qıyspaıtyn bir shýmaqty eki ret qaıtalapty. Qaıran ánge bolmasa qara óleńniń bir-eki shýmaǵy da buıyrmaı, tele ekranda tamam júrtpen júzdeskenine ishińiz ashıdy!
Endeshe «Kerim-aý, aıdaıdyń» týadaǵy, tolyq teksti qaısy? biz taǵy da ilá Jaqanovqasoz bereıik. «Meniń qolymda 1965-jyly jáne 1983-jyly basylǵan «Mońǵul qazaqtarynyń halyq ánderi» degen eki jınaq bar edi, ekeýine de «Kerim-aý, aıdaı» áni Kirgen. Albyr kúnde armanda qalǵan turymnyń:
Ándebaıdiń balasy atym turym,
Qyzben joldas bolǵam joq budan buryn.
Kerim-aý, aıdaı,
Kermaraldaı,
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı,
Kerimmenen kelisip júrgenimde,
Qańǵyrtty ǵoı, moıynyma ilip qurym.
Kerim-aý, aıdaı,
Kermaraldaı,
Saǵyndym sáýlem bir seni oılaı.
Daıym meniń mingenim kerbalaǵym,
Renjýge tartady sol qabaǵym.
Qaıyrmasy:
Qolym jetpeı qor bolyp júrgenimde,
Qıamette qosylǵyr, hosh qaraǵym,-degen áni baıan-ólgeıdegi el ishinde esken jeldeı taraıdy… kerim men turym. Bul taǵdyrǵa aqan seri-aqtoqty, estáı-qorlan, qaıyp-Aqbobek, Saýytbek-aqbope sekildi muńlyqtardyń el júregin eljiretetin máńgi mahabbatynyń jyry, abaq kereıdiń bir beıkúná ánshi, serisiniń de peshenesine jazylǵan taǵdyr syıy osylaı bolǵan. Sońynda aıtarymyz: «Kerim-aý, aıdaı» keleshek kúnde óz tarıhyn, óz taǵdyryn, óz tekstin, óz mazmunyn saqtap, kele jatqan jańa ǵasyrdyń tabaldyryǵyn aman-esen attap, keleshek urpaqtyń Rýhanı qazynasyna «Kólge tamǵan tamshydaı» tunyq, taza qalpynda qosylsa eken degen tilektemiz.
Jeńisqan NÚSİPULY
6alash usyndy
