Altaı uǵymy jáne «Aǵajaı Altaı» án mektebi jaıly az sóz
Óner asa kıeli dúnıe ǵoı. Onyń kıeliligi sol – ekiniń birine buıyra bermeıtininde. Zamanymyzdyń alǵashyqy myńjyldyǵynda ómir súrgen Qorqyttyń kúıleriniń almaǵaıyp zamandarda da halyq jadynan kóshpeı, kúni búginge deıin tylsym ańyzǵa toly syrymen sana álemimizde jańǵyryp turýy da kıeli ónerdiń ómirsheńdiginen bolsa kerek. Ketbuǵanyń, Qazanǵaptyń, Qurmanǵazynyń, Dáýletkereıdiń, Táttimbettiń ushy-qıyrsyz qudiretti kúıleri, Yspyradan, Asanǵaıǵydan, Shalkızden, Dospanbetten, Jıenbetten, Marqasqadan jetken er rýhynyń naızaǵaıy ispeti jyrlary, keshegi Mahambettiń daýylpaz týyndylary, Aqan men Birjannyń aıboz áýenderi, Beısenbiniń qoıdan qońyr keńesteri, Kenenniń keń tynysty keremet ánderi, Ásettiń ǵajap shyrqaýy, Sulýbaıdyń kómeıinen tógilgen halyqtyń qandy jasy sińgen sazdary, osynyń bári sol uly ónerde ǵana bolatyn bıiktiktiń, tazalyqtyń máýeli jemisi edi. Sol jemis ǵasyrlar ótse de qazaq deıtin qaımana jurttyń rýhanı azyǵy bolyp kele jatyr.
Altaı aımaǵynyń ortalyǵy
Qazaq án-kúı mektepteriniń baıyrǵy biri sanalatyn Altaı-Tarbaǵataı áýenderi óziniń kóneligimen, saǵynysh pen sazǵa, qımastyq pen nazǵa toly sarynymen rýhanıatymyzdyń basqa arnalarynan bólektenip turady. Osy bólektik pen daralyq «Aǵajaı Altaı» án mektebiniń qupıasyna odan ári tánti qyla túsedi.
Ertis basy (Qýanysh İlıastyń túsirgen fotosy)
Altyny at tuıaǵymen tozǵan asqaraly Altaı taýy – túbi bir túriktiń, tipti búgingi tańda uzyn sany alpystan asyp jyǵylatyn Altaıtekti jurttardyń arǵy mekeni bolǵany aqıqat. Sondyqtan da, esti qazaq balasyna Altaı dese búgingi kúni tórt elge bólinip ketken Altaıdyń aq bas taýlary ǵana emes, arǵy ata-babamyz tý tikken ataqonysymyz, ult rýhanıatymyzdyń alǵashqy sýaty elesteýi kerek. Iaǵynı Altaı aty atalǵanda osy kúnde Altaıda týyp-ósken az ǵana qaýymnyń týǵan jeri emes, taýyqqa shashylǵan tarydaı nesibesin qýyp jasyl shardyń astynda ómir súrip jatqan, neshe júz mılıonnan asatyn qısapsyz mol sany bar, aldy memleket, arty ult bolyp otaý tikken halyqtardyń arǵy myńjyldyqtardaǵy ata topyraǵy esimizge oralýy kerek.
Qanas kóli
Ásirese, ústegi ǵasyrymyzda qyryq qansha ultqa bólinip ketken túrkitektilerdiń qara shańyraǵynda otyrǵan qazaq halqy Altaımen maqtanyp, Altaımen marqaısa aıyp emes. Búgingi qazaq topyraǵynyń shyǵysy men batysyna, teristigi men tústigine Altaı uǵymyn esten ketpesteı sińirý – «Uly dala» eliniń uzaq jyldyq muraty bolýǵa tıis. Sebebi, Altaıda bizdiń arǵy tarıhymyz, ata mekenimiz, ejelginiń urany sińgen uly aımaǵymyz, saqtardan bergi sarynymyz jatyr.
Altaı jaıly kim ne jazbady? Altaı týraly án men kúı qanshama? Altaıda aıtylǵan án, shalynǵan kúı Altaıdan asqaq bolmasa, báseń túskeni joq. Altaı án-kúı mektebi týraly ónertanýshy ǵalymdardyń, ónerpazdardyń ǵylymı baǵalary jetip-artylady. Ol jaıynda tek óner salasynyń óz mamandary sóılesin. Al, biz esti tyńdarman retinde, kókirek kózimizge túsip, sanamyzdaǵy uly saǵynyshty oıatqan esti ánder jóninde jaza júretin ádetimiz bar. Búgin de sondaı tereńde jatqan saryndy terbegen birer týyndy týraly tolǵanyp otyrmyz.
«Ertis qyzyn» eń alǵash kim oryndady?
Estigendi eleń etkizbeı qoımaıtyn bir án – «Ertis qyzy». «Ertis qyzyn» tyńdaǵan da armanda, tyńdamaǵan da armanda. Tolysqan oıdan, tolaǵaı saǵynyshtan, kemeldi shabyttan týǵan shyǵarmanyń qashan da ómirsheń bolyp, qanaty jetkeninshe ǵalamdy sharlap ketetini bar. «Ertis qyzy» – búgingi tańda qazaq dalasynyń ár kezeńine bir qonyp, ár saılarynda jańǵyryp júrgen ǵumyrly týyndy.
Ónerde shekara bolmaıtyny osyndaı shyǵarmalarǵa qaratylsa kerek. Arǵy bet (QHR) Ór Altaıda týǵan osy án de, Altaı qazaqtarynyń gımine aınalǵan «Aǵajaı Altaı», «Sulýbaıdyń áni», «Búrkitbaıdyń áni» sıaqty tarıhy uzaǵan, taǵdyry aýyr týyndylardan keıin, Arqa men Alataý baýraıyna sátti jetken óner týyndysy. Qazaq án-kúıine arǵy betten qanshama mol qazynalar qosylyp jatqany da jurt bolyp qýanýǵa turarlyq qubylys. Aq ordasyn qaıta tikken Qazaqstan alys-jýyq sheteldegi qandastardy táýelsiz shańyraq astyna jınaı bastaǵan shırek ǵasyrda, qanshama án-kúıimiz qazaq rýhanıatynyń kóline ózen bolyp quıyldy. Shyǵystyń shertpe kúıleri, Altaı, İle, Tarbaǵataı án-jyrlary, fólklorlyq, etnografıalyq muralar Qazaqstanda qordalanyp, ulttyń uly qazynasyna sińip jatqanynan artyq qýanysh bolsyn ba?! Árıne, bul da el Egemendiginiń arqasy. Minekı, osyndaı jaımashýaq sátterde elge jetken án-kúılerdiń qatarynda bizdiń sózimizge arqaý bolyp otyrǵan ásem án – «Ertis qyzy» da bar. Sózin aqyn, Qadyr Jumaqan uly, ánin jalpy Shynjań jurtyna tanymal kompozıtor Rahmetolla Hamıtuly jazǵan.
aqyn Qadyr Jumaqanuly
«Bul án basqa ánnen ózgerek» degendeı, osy ǵasyrdyń basynda ǵana barlyqqa kelgen bul týyndy qysqa ýaqyt ishinde tyńdarmandarynyń súıikti ánine aınalyp ketti. Ásirese áleýmettik jelide barshanyń «bárekeldisin» alyp júrgenie kýá boldyq. Sózdiń reti kelgende aıta keteıik, uzynqulaqtan estýimizshe, bul án jóninde el arasynda azdy-kópti talas ta bar deıdi. Sondaı túıtkildi suraqtarǵa anyq jaýap bere ketý úshin, ánniń avtory Rahmetolla Hamıtulynyń óz aýzynan jazyp alǵan myna bir shaǵyn áńgimeni qosa ketkenimiz jón sıaqty:
«Bul ánniń aldymen áýeni barlyqqa keldi. Týyp ósken jerim Altaı qalasy, Shemirshek aýylyna qarasty Aqshı degen qystaq edi. Keıin eseıip qyzmetke shyqqanda da da osy Ertistiń boıyndaǵy Sarǵýsynda jumysta boldym. Sonymen belgili aqyn Qadyr Jumaqanulyna qolqa salyp, ánniń óleńin jazdyrdym. Mine, Qadyr ekeýimiz de Altaıdyń tóltýmasymyz. Ataǵy jer jarǵan Altaıǵa saıahatshylar da aǵyla bastaǵan tus edi. Bir kórgen adam qaıtadan aınalyp kelgisi kelip turatyn Altaıdyń kórkem tabıǵatyn, Ertistiń ulylyǵyn, Ertis boıyndaǵy qazaqtyń sulý qyzynyń boıyndaǵy tazalyq pen izgilikti barynsha kórnektilendirip shyǵýǵa tyrystyq. Óz týǵan jerin tym alysqa ketpeı-aq, óz aqyny, óz sazgeri jyrlaý tarıhta bar dástúr. Oralhannyń Altaıda turyp Altaıdy jazǵanyndaı, biz de Altaıdan bastaý alatyn alyp Ertisti ertis jaǵasynda turyp jyrladyq».
kompozıtor Rahmetolla Hamıtuly
Qulaqtan kirip boıdy alǵan ásem án mine osylaı barlyqqa kelipti. Týǵan jerim aıbatty Altaıdy saǵynyp otyrǵan sátimde «Ertis qyzyn» Sánıa Ónerqanqyzynyń syńǵyrlatyp oryndap otyrǵan beınejazbasyn kórip qaldym. Qansha ret qaıtalap tańdaǵanym esimde joq. Sánıa Qytaı elinde mılıardty tańdandyrǵan bubulkómeı ánshi. Án de ánshi qup jarasyp tur. Bul ándi Sánıadan basqa da talaı ánshi oryndady. Birinen biri ótip tur. Olardyń bárin jipke tizgen marjandaı etip jazý búgingi maqalamyzdyń mindeti emes bolǵan soń, biz ózimiz dittegen maqsatymyzǵa oralaıyq.
Sánıany tyńdap otyryp, «qudyqtan sý ishseń, qazýshysyn umytpa» degen ataly sóz esime kele qaldy. Estigenniń et júgerin eljiretetin «Ertis qyzyn» eń alǵash oryndaǵan – Ertsitiń boıynda týyp-ósken, talantty ónerpaz Qýanyshbek Rahmanuly bolatyn.
"Ertis qyzyn" eń alǵash oryndaǵan Qýanyshbek Rahmanuly
Qýanyshbek 1986 jyly 25 qyrkúıekte Altaıda týǵan. Bala kezinen ónerge áýestenip ósken jas, SHYnjańdaǵy kórkemóner ınstıtýynda oqyp, keıin Atajurtqa oralǵan. T.Júrgenov atyndaǵy óner akademıasynan ulttyq qolóner mamandyǵyn oqyp, búgingi tańda «on saýsaǵynan óner tamǵan sheber» atanyp, Almaty qalasynda ulttyq saz aspaptaryn jasaýǵa arnap ashqan jekelik sheberhanasynda jumysta. Aǵashtan túıin túıetin, jaýapkershiligi mol, salmaǵy aýyr jumystyń sońynan túsken azamattyń qolynan shyqqan, babalardyń kózindeı qylqobyzdar men kıeli dombyralar, jetigender el ishi-syrtyna tanylýda.
oryndaǵan: Qýanyshbek Rahmanuly
«Ertis qyzynan» tys, «Aǵajaı Altaıdyń keshterinde», «Aýylym – altyn besigim», «Kósh saltanaty» qatarly tyń týyndylardyń tumsa oryndaýshysy Qýanysh Rahmanulynyń ánshiligi bir tóbe. Arǵy bette týma talantymen tóńiregin tańdandyrǵan ánshige ustazdary úlken úmit artqan eken. Biraq, ónerdegi taǵy bir baǵdarshysy, aqyn, sazger Paızolla Qabdyrahmanulynan ánshilikpen qosa, dombyra jasaýdy úırenip júrgen balań jigit, bertinde Almatyǵa kóship kelgennen keıin, án oryndaýdan góri, mýzyka aspaptaryn jasaýǵa qaraı bet burady. Biz zamandas óner ıesiniń óner jolyndaǵy saparyna sát tileı otyryp, «Ertis qyzynyń» eń alǵash osy Qýanyshbek Rahmanuly oryndaǵan nusqasyn (beınabaıanyn) tyńdarman qaýymǵa usynamyz.
oryndaǵan: Sánıa Ónerhanqyzy
Ádilet AHMETULY
6alash usynady
