Zýha batyr, Zaýha Sábıtuly (1869 jyl ne 1867 jyl, Shyǵys Qazaqstan oblysy, Zaısan aýdany, Kendirlik aýyly - 1929) - Qytaıdaǵy ult-azattyq kóterilistiń basshysy. Kereı tıpasy Abaq rýynyń Iteli bóliminen shyqqan.
Zýqa batyr Sábıtuly – HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda el-jerimen bóten jurttyń bodandyq ezgisinde qalyp qoıǵan qazaqtardy aýmaly-tókpeli zamannyń alýan túrli apatynan qorǵap, basshysyz, bıliksiz, qorǵansyz, qarýsyz halqyn jan-jaǵynan talap, tonap, basymshylyq kórsetip qanaǵan ústem ókimettiń óktemdiginen qyzǵyshtaı qoryp, qajet kezinde qarsy turyp, áleýmettik teńsizdiktermen ómiriniń sońyna deıin bel sheshpeı, attan túspeı aıaýsyz kúresken qaıratker, qolbasshy tulǵa, qaısar batyr.
Tarıhı derekterge súıensek, XX ǵasyrdyń 20-jyldarynyń aıaq shenine kelgende Altaı óńiriniń qoǵamdyq jaǵdaıy tipti de asqyna tústi. 1928 jyly jazda Altaıdyń daý ıyńy (qosymsha qorǵanys elshisi) bolyp Vı Jyńgo deıtin bireý keldi. Ol kele sala Altaı halqyna qandy sheńgelin saldy. Halyqty qan qaqsatty. Áskerı kúshpen ozbyrlyq júrgizip, alman-salyqty shekten tys aýyrlatyp, eldi erekshe qatty kúızeltti. Vı Jyńgonyń bul zulymdyǵyna shydamaı qarsy kúreskenderdiń biri – Zýha Sábıtuly boldy.
Ákesi Sábıt Qazan men Buharada bilim alǵan oqymysty adam bolǵan. Zuqa da ákesiniń jolyn qýyp, 1883 jyldan bastap Saýyrdaǵy Jeńisqan tóreniń aýylynda eki jyl aýyl mektebinde muǵalim bolady, keıin Ór Altaıǵa, Qara Ertis boıyna qonys aýdarady. 1904-1905 jyldary Mekkege qajylyqqa baryp qaıtady. Altaıdaǵy qytaı ulyqtary men keıbir bılerden qysym kórgen adamdar Zuqadan pana izdep, onyń mańyna toptasady. Muny Altaıdy bılegen Mámı beısi jergilikti ákimshimshilik ústemdigine qarsy paıdalanýdy kózdep, Zuqaǵa áskerı jasaq qurýǵa kómektesedi. 1921 jyly Keńes ókimetiniń qyzyl áskerlerinen jeńilip, Qytaı asqan aq gvardıa generaly Bakıch bastaǵan top Ertis boıyna jetip, ondaǵy halyqqa lań salǵan kezde Zuqa jasaǵy Bakıch áskerlerin Órmegeıti asýynan asyryp, Mońǵolıaǵa deıin yǵystyryp tastaıdy. Keıin osy qarýly jasaq Sarsúmbe men Ór Altaı arasynda jergilikti ákimshiliktiń qarýly jasaqtaryna qarsy turyp, jergilikti qazaqtardy qytaı ulyqtarynyń qyspaǵynan qorǵaýǵa kúsh saldy. 1928 jyly kúzde jergilikti ákimshilik ókilderi 200 áskermen tún ortasynda Zuqa aýylyn basyp kiredi. Qytaı áskerleriniń qolynan qapyda Zuqa batyr men onyń serikterinen 28 adam qaza tabady. Qytaı ulyǵy “ókimetke qarsy shyqqandardyń kóretini osy” dep jergilikti qazaqtardy úreılendirý maqsatymen Sarsúmbe qalasyndaǵy kópirge Zuqa batyrdyń basyn ilip qoıady. Batyrdyń erligin qurmetteıtin halyq keıin ony Belqudyqqa jerlep, basyna úlken qorǵan turǵyzdy
6alash usynady
