Tyıym degen – belgili bir jaǵdaıda ǵana jasalýy tıisti áreketter, ádetter. Kúndelikti turmysta, jaıshylyq kezde atqarýǵa tyıym salynatyn dúnıeler. Máselen, kúndelikti ómirde sol qolmen quman ustaýǵa tyıym salynady. Iaǵnı, keı jaǵdaıda sol qolmen sý quıýǵa bolady? Máıit arýlaǵanda sol qolmen sý quıady, jýady. Al kúndelikti tirshilikte oń qolmen ustaý kerek.
Búgingi qoǵamda yrym-tyıymdardy eskiliktiń qaldyǵy dep qabyldaıtyndar men kúndelikti turmysta ustanatyndar bar. Ustanatyndardyń ózin ekige bólip qaraýǵa bolady. Olar qazaqtyń yrymyn da, orystikin de qatar ustanady. Mysaly, orystar mamyrda úılený toıyn jasamaıdy. Bul búginde bizdiń halqymyzda da jıi kezdesedi.
Yrym-tyıymnyń barlyǵy halyqtyń turmysyna arnalǵan. Onyń qoldanystan shyǵyp qalǵany bolmaıdy. Máselen, bir shańyraq bir jylda eki kelin túsirse, sońǵysyn esikten emes, jabyqtan túsirgen. Jabyq – ýyq pen keregeniń túıisken jeri. Ol kezde halqymyz kıiz úıde turǵan. Bul tek kelinge qatysty emes. Qyz uzatsa da dál solaı. Ekinshisin jabyqtan shyǵarady. Qazirgi kezde ekinshi kelindi terezeden kirgizip, terezeden shyǵaryp jatyr. Bul kisi qaıtys bolǵanda da solaı. Ekinshi kisini tabaldyryqty kóterip shyǵarady. Munyń bári tylsym kúshpen baılanysty dúnıeler. Bilmeı jasasa, eshteńe etpes. Al bile tura yrymdy saqtamasa, erteń bir áttegen-aı deıtin jaǵdaı bolyp qalsa, ókinip qalady.
Balalarǵa arnalǵan yrym-tyıym
Úıge kirip kele jatqan bala qulap qalsa – úıge bereke, yrys keledi. Bala jol qarasa – qonaq keledi. Bala tilin shyǵarsa – habar keledi. Sábı anasynan ustap otyryp emse – sarań bolady, erkin otyryp emse – myrza, jomart bolady. Balanyń jelkesi tereń shuqyr bolsa – qyrsyq bolady. Sábı shalqasynan jatyp uıyqtasa – elge belgili azamat bolyp ósedi. Búk túsip jatsa – ýaıymshyl, jigersiz bolady. Etpetinen jatyp uıyqtasa – oıshyl bolady. Aıaq-qolyn erkin sozyp uıyqtasa – batyr, kemeńger bolady. Kishkentaı bala tabaqqa aıaǵyn salsa – toqshylyq belgisi.
Qazaq bala joldasyn tastamaı, eki asyq qosyp, kıiz úıdiń tabaldyryǵynyń astyna kómedi. Bul asyq oınaıtyn bala jalǵassyn degen tilekten týǵan yrym. Bala toqtamaǵan jaǵdaıda bala joldasyn kıizge orap, moldalarǵa oqytyp, kúldireýishke (shańyraq ortasyna) bala jeti jasqa kelgenshe ilip qoıady. Bala jetige tolǵan soń, "sadaqasyn" berip, bala joldasy salynǵan kıizdi uly joldyń boıyna aparyp kómip yrym jasaıdy. Balany qyrqynan shyǵaryp, ıt kóılegin aýystyrǵanda ony boıyna bala bitpeı júrgen áıelder arnaıy surap alatyn yrym bar. Olarǵa balanyń anasy ıt kóılekti bútindeı bere salmaı, jyrtyp beredi. Balanyń tisi túskende, ony kesek et, maı nemese baýyrsaqqa qosyp, tisi ıttiń tisindeı ótkir, myqty bolsyn dep ıtke asatady. Sonymen qatar, kókteı bolyp óssin dep túsken tisti jemis aǵashynyń túbine kómedi, taýdaı bolsyn dep taýǵa qarata laqtyrady. Bala tisi perishte buıymy retinde esikten kiretin túrli pále-jala, qaskóı kúshterden qaǵyp turady delinip, esik jaqtaýy arasyna da qystyrylady.
Bala eńbekteı bastaǵanda, baýyryn jerden tez kótersin dep baýyrynan tabaq ótkizetin yrym bar. Táı-táı basyp, apyl-tapyl qadamdar jasaı bastaǵanda júırik bolsyn dep butynyń arasynan sıraq asyp ótkizetin yrym da bolǵan.
Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, etnograf ǵalym Dosymbek QATRANULY
6alash usynady
