Almatydaǵy «Úshqıan» baspasynan, bireýge málim, bireýge beımálim Boqy batyr atty tarıhı tulǵa zerdelengen bir kitap shyqty. Tarıhshylar men ótkendi zerdeleýshi jalpy oqyrman úshin bul kitap asa qundy dep batyl túrde aıtar edik. Atalǵan egeı tulǵanyń «Aq julyn batyr» degen dańqty ıelenýinde de tuńǵıyq tylsym jatyr. Kitaptyń aıqara betine úńilip mynadaı málimet alýǵa bolady:
Qazaqtyń XVIII ǵasyrdyń orta sheninen bastap, Ertisti órleı kóship, ata meken Altaıǵa qaıta qonystaný barysyndaǵy Jońǵardyń qaldyq kúshterimen jáne Qalqa mońǵoldarymen shaıqasy da ǵasyrǵa sozyldy. Kóptegen iri batyrlardy, tarıhı tulǵalardy ómirge ákelgen sol ǵasyr tolyq zerttelmeı keledi. Atap aıtqanda, XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap, HH ǵasyr basyna deıingi Sın ımperıasyna qaraǵan qazaqtardyń «Tórt bı-tóre» tusyndaǵy tarıhy týraly ańyz-derekter mol bolǵanymen, ǵylymı aınalymǵa túsken nanymdy jazba kitaptar az deýge bolady.
Aqjulyn Boqy batyr (1810-1867)
Sýretti Tolqyn Tabysbekuly syzǵan
Boqy batyr atalǵan kezeńde ómir súrgen qolbasshy teńdessiz tulǵa. Aqjulyn batyr atanǵan, ómiri ańyz ben aqıqatqa toly biregeı baba jóninde jazylǵan tuńǵysh kitap oqyrmanǵa usynylyp otyr. Avtor atalǵan kitapta qazaqtyń ózgeshe jaralǵan taǵy bir tarıhı tulǵasyn – egeı er Boqy batyr jóninde aıtylǵan, jazylǵan derekterdi, tyńnan tabylǵan qoljazba muralardy saralaı otyryp, bul kitapty jazyp shyqqan. Kitaptyń tarıhymyzdyń túgendelýine, ásirese Shyǵysqa qaıta kóshkenine úsh ǵasyr bolǵan Altaı qazaqtarynyń tarıhyn zertteýde qosar úlesi zor.
Kitap jalpy kópshilik oqyrman qaýymǵa arnalǵan.
Kitaptyń alǵy sózinde avtor tyńnan túren salǵan eńbegi jóninde kishpeıildilikpen bylaı dep kórsetedi:
Osydan birer jyl buryn «Toqaı shejiresi» atty shaǵyn kitabymdy baspadan shyǵardym. Toqaı – Orta júz Abaq kereıdiń biri Jádikten taraıtyn, tarıhy uzaq, alaıda sany shaǵyn rýlardyń biri. Sol shejirede shamamnyń kelisinshe búgingi oqyrmanǵa belgili-belgisiz tarıhı tulǵalardyń birtalaıyna toqtalyp ótken bolatynmyn. Solardyń biri qazaqtyń «Aq julyn batyry» atanǵan Boqy batyr edi. Atalǵan shejireni oqyp shyqqan bir inimiz: ««Babalar sóziniń» júz tomdyq jınaǵynyń 27-tomynda «Boqy batyr» atty uzaǵyraq dastan bar. Sizdiń Boqy batyr jaıynda baspa betinde buryn jarıalaǵanyńyz bar, jarálanbaı qalǵan materıaldaryńyz bar, solardyń bárin jınaqtap, Boqy batyr týraly bir kitap jazyp halqy men urpaǵyna umyt bolmaı turǵanda usynǵanyńyz jón bolar!» – degen edi.
Arada biraz ýaqyt ótkende Boqy batyr jaıynda jazylǵan qundy qoljazba estelik qolyma tústi. Ol 70 jyldyń ústinde saqtalǵan jazba edi. Boqy batyr týraly el arasynda nebir qundy derekter bar. Mine osylaı «Aq julyn Boqy batyr» kitaby jazylyp bitti.
Men ysylǵan jazýshy da, kemel tarıhshy da, moıyndalǵan shejireshi de emespin. El aýzyndaǵy derekter men tabylǵan jazbalarǵa súıene otyryp jazǵan eńbegimniń tarıhshylar men zertteýshilerdiń nazaryna iligip, Boqy batyr týraly zertteýlerge septigin tıgizip jatsa aıyryqsha qýanar edim.
Abylaı hannyń pármenimen Altaı, İle, Tarbaǵataı asqan qazaqtar bir-aq kúnde ornyǵa salǵan joq. Sol ketkennen kúni keshege deıin ereýil atqa er salyp, tulparynyń terligi qurǵaǵan joq. Ese-teńdik jolynda tolarsaqtan qan keshken Arǵy bet qazaqtarynyń tarıhynyń bir ketigine kirpish bolyp qalanǵaly turǵan «Aqjulyn Boqy batyrdyń» alar bıigi asqar bolsyn deımiz.
Kitapta tarıhı derekter men qosa etnografıalyq qundylyqtar molynan kezdesedi. Kitap eki nusqada – kırıll jáne tóte jazýda basylyp otyr. Aldaǵy ýaqytta kitaptyń tusaýy kesilip, kitaphanalarǵa usynylady.
Avtor týraly aıta ketelik:
Temirhan Qaıyrhanuly 1962 jyly Altaıda dúnıege kelgen. 2001-2003 jyldary İle Qazaq avtonomıaly oblysy Kúıtún qalasynan ýnıversıtet oqydy. 1983-2010 jyldardy oqytýshy boldy.
2005 jyly Qazaq eline qonys aýdarǵan. Búgingi tańda Astanada turady.
Bala kezinen ádebıet pen tarıhqa, atatek shejiresine áýestenip, kóptegen tarıhı qundy derekter jınaǵan. Shaǵyn maqalalar jazyp, túrli basylymdarda jarıalaǵan. Ata mekenge kóship kelgennen beri, jınaǵan rýhanı qazynalaryn urpaqqa usyný úshin qalam terbep júr.
Ádilet Ahmetuly
