Tańǵalasyz, egeýquıryq adamnan aılaly, adamnan kóp. Óıtpese jyl basy bola ma?! Osy jaıt ózimdi oılandyryp, mońǵol qalamgeriniń shyǵarmasyn qazaqshaladym.
«Eger tyshqannyń salmaǵy 20 kelige jetse, adam eshqashan álemniń ıesi bola almas edi» degen eken uly ǵalym Eınshteın. Adamzattyń rýhanı mádenıeti, órkenıeti tarıhynda búkil-bútin bir dáýirdiń ǵylymyn alǵa súırep, ǵajaıyp jańalyq ashqan aqyl-oı kemeńgeri nelikten osylaı dedi eken dep tańdanǵan kezderim boldy. Salystyrmalylyq teorıasyn ashyp, atomnyń qupıasyn túsingen adamnyń oıyna quıtaqandaı tyshqannan úreılenýi tańdanys týǵyzbaýy múmkin emes edi. Álemdi áp-sátte kúlparsha ete alatyn qaýipti atomnyń qýaty jaıly ol jaqsy bile tura, tyshqan bastatqandardy nemen bolsa da joıyp salýǵa bolady degen oı qaperine kirmegeni me? Eger tyshqannyń salmaǵy qazirgiden 20 ǵana keli aýyr bolsa, álemge ıelik etý quqyn adamnan tartyp alar edi degen sóz teorıa júzinde negizsiz desek kim de bolmasyn bas ızer edi. Óıtse, uly ǵalym negizsiz nárse aıtyp, jaza ma?!
Tyshqandy uly ǵalym nesimen osy ǵurly páleket jándikke sanady eken?! Bul týraly jyl sanaýdyń (kúntizbeniń) XVI ǵasyryndaǵy sońǵy jyl 1984-inshi tyshqan jylynda álemdik qubylystardyń ár qyryna oı júgirtý arqyly uly ǵalymnyń oıyna amalsyz ılanýǵa týra keldi. Eınshteın aıtqandaı, egeýquıryqtyń salmaǵy nebári 20 keli bolsa, shynynda, adamzatqa yryq bermeıtin jándik eken. Baqytymyzǵa qaraı, egeýquıryqtyń salmaǵy 20 keli emes, nebári 200 gram ǵoı.
Egeýquıryq alǵash Azıa qurlyǵynan, dálirek aıtsaq, bizdiń Mońǵolıanyń jerinen álemdi sharlaý saıahatyna shyqqan kórinedi. Birshamasy ońtústikke bet alyp, Úndistan, Qytaı arqyly muhıt jaǵalaýyna, birshamasy Jaıyq darıasyna qaraı bet túzepti. Ońtústikke bet alǵan egeýquıryqtardyń túsi qara bolǵan. Olardyń «ata-babalary» qazirgi Gýrvan saıhan taýynda mekendeıtin «bozlog» atty tyshqandar deıdi. Ońtústikke saparlaǵan egeýquıryqtar uly muhıtqa qamalyp, aıaldaǵan tusta keremetteı ósipti. Egeýquıryqtar Afrıkada, Kishi Azıada qujynap, syımaı ketken dál sol kezde Eýropadan kemeler Úndi muhıty jáne Jerorta teńizi arqyly kóptep jol tartyp, laýshy tyshqandarǵa ula bolypty. Azıanyń egeýquıryqtary Batys saýdagerleriniń, teńiz qaraqshylarynyń kólikterine «otyryp», Eýropaǵa jaıly jetipti. Osydan kóp uzamaı egeýquıryqtar Avstralıaǵa saıahattaı barypty. Avstralıanyń ıen jazırasynda egeýquıryqtar emin-erkin ósip, egis alqaptaryn qıratyp, typ-tıpyl etkende ǵana aqyldary kirgen olar 1880 jyldan bastap 40 jyl boıy zor kúsh jumsap, 5353 mılá jerge qabyrǵa turǵyzyp, tyshqandardan irgesin aýlaqqa salýdyń jolyn qarastyrsa kerek. Egeýquıryqtardan qorǵanýǵa arnalǵan bul qabyrǵa Qytaıdyń Uly qorǵanynan bir kem emes, basqasha aıtqanda, London men Beıjiń arasyn jalǵaıtyndaı uzyn qurylys edi. Sonaý balań dáýirde kóshpendilerdiń shabýylynan qorǵaný úshin salǵan qytaılardyń uly aq qorǵanyn tarıhtan bilemiz. Áıtse de, avstralıalyqtar egeýquıryqtardan qorǵanyp, uzynynan uzaqqa sozylǵan aq qorǵan soǵýy da tarıhta qalypty. Avstralıalyqtardyń bul qorǵany tek egeýquıryqtardan emes, áredik jabaıy jyrtqysh ıtterden, kemirgish qoıandardyń da shabýylynan qorǵanýǵa jarapty. Avstralıada egeýquıryqtarǵa osylaısha soǵys ashyp jatqan kezde olardyń keme arqyly Eýropaǵa jetken toby oba taratyp úlgeripti. Egeýquıryqtar obasynan eýropalyqtar jappaı aýyryp, tórtten biri jahannamǵa attanypty. Oba degen sóz osy sátten bastalyp, eýropalyqtar tilinde maǵynasyn aýystyryp, qarǵysqa aınalypty.
Azıadan soltústik batysqa bet alǵan sary egeýquıryqtar 1727 jyly Jaıyq darıasyna jetip, «keme shaqyrtpaı-aq» jaı ǵana júzip ótip, ári qaraı «jaıaý aıańdapty». Áldeneshe júz myń egeýquıryq Jaıyq ózeniniń betin jaýyp júzip bara jatqany jaıly derek sol kezdegi jazba derekten qalǵan eken. Jaıyqty kesip ótken sary egeýquıryqtar úsh jyldan soń Anglıaǵa «at basyn tirepti». Ári qaraı 1755 jyly Ońtústik Amerıkaǵa sary egeýquıryqtar jolaýshylaı barǵanda «nemere aǵalary» qara egeýquıryqtar da ońtústikten Amerıkaǵa bas suǵyp, baqandaı 200 jyl jaıly meken etip ómir súrip, ósip-ónipti. Qara, sary eki egeýquıryq adasyp júrip, aǵaıynyn taýyp, osy qurlyqqa patshalyq etip, Mark Tven, Ernest Hemıngýeı, Valter Skott, Vıktor Gúgolardyń shyǵarmalarynan da oryn alypty. Amerıkaǵa deıin jolaýshylaǵan qara egeýquıryqtar Gonkong, Kanton sıaqty iri qalalarǵa oba taratyp, osy mańdaǵy 1,5 mıllıon adamnyń ómirin jalmapty.
Eýropanyń, Amerıkanyń halqy egeýquıryqtarǵa naǵyz soǵys jarıalap, qurtýdyń qyrýar ádisin qoldanýmen bolǵan. Qaqpan, tor, tuzaq, urǵy deısiz be, oılap tappaǵan quraly joq. Ý qorǵasyn, shýaq sheshek, silti, qyshqyl, qoıshy, ý ataýlynyń bárin qoldandy. Biraq egeýquıryqtar ósip-ónýmen boldy. Túrli ýǵa denesin úıretip, ne jese de qorytýǵa asqazanyn jattyqtyryp, kúresýmen búginge jetti. Qazir jyl saıynǵy astyqtyń 20 paıyzyn, onyń ústine 50 mıllıondaı tonna azyq-túlikti egeýquıryqtar jep-iship, rásýa etýde. Muntazdaı Parıj qalasynyń 2000 shaqyrymdyq tonnelderi men 3 mıllıondaı jertólelerinde egeýquıryqtar saý-salamat ómir keshýde.
Egeýquıryqtardyń tuqymyn tuzdaı qurtý úshin adamdar elektr energıasy, ýly gaz, tómengi jıiliktegi dybysty da paıdalanýda. Osy ádis, sharalardyń bárin jipke tizsek, egeýquıryqtardyń 90 paıyzyn qurtýǵa jetetin esep shyǵady. Alaıda egeýquıryqtar adamnyń aıla-tásiliniń bárin «zerttep», denesin úıretip, tiri qalý qabiletin odan saıyn kúsheıtip, qazir anaý-mynaý ýǵa kóz jumbaıtyndaı shymyr tulǵaly bola bilgen.
60-tyq jyl sanaýdyń (Shyǵys halyqtarynyń baıyrǵy kúntizbesi T. B.) XVI ǵasyryndaǵy eń sońǵy jyl 1984-inshi tyshqan jyly álemde adam sany 4 mıllıard 700 mıllıonǵa jetkende egeýquıryqtar da osynsha ósken. Adam men egeýquıryqtar sany 4,7=4,7 mıllıardtyq tepe-teńdikpen tyshqan jylyna qaýyshýymyz kóńilińizdi qulazytady. Óıtkeni 4,7 adamzattyń birshama bóligi aýrýshań, jartylaı nemese múldem ash, jarymjan, kemtar, abaqtyda qamalǵan, sińisti aýrýlarǵa shaldyqqan. Kerisinshe, 4,7 mıllıard egeýquıryqtyń barlyǵy derlik deni saý, túbiti túlegen semiz de jutqany jumyrynda toq, emin-erkin, tynysh ta tyrash ómir keship, ósip-ónip, aptasynda jeti tyshqan ómirge ákelip, bir jylda bir jup tyshqan 800-ge kóbeıip, álemde ár úsh jyl saıyn egeýquıryqtar sany 128 mıllıonmen tolyǵýda. Olardyń asqazany qorytpaıtyn as joq. Elektr symynyń tok oqshaýlaıtyn syrtqy sydyrmasyn qushtarlana jep úırengen. Úlken qalalarda ara-tura elektr togynyń úzilip, ábigerge salýy da osydan. Sıntetıkalyq talshyqtar da – egeýquıryqtardyń jeńsik asy. Tabıǵat syılaǵan denesi ortaǵa muqıat úılesken osy bir jándiktiń fızıologıalyq qupıasyn ǵalymdarymyz áli tanyp bolǵan joq. Álemde alǵash paıda bolǵan sútqorektilerdiń ata-tegi bolǵandyqtan, osyndaı jany berik shyǵar. Qazbalaı bersek, egeýquıryqtar pildiń atasy, jylqynyń ákesi, qarsaqtyń aǵasy degendeı kári dúnıeniń kánigileriniń biri eken.
Egeýquıryqtardyń osyndaı keremet jándik ekenin uly ǵalym Eınshteın sharasyz bilgendikten, onyń kúshin de dál anyqtapty dep oılaımyn.
«Arlan apanynda hoshýaq» degendeı, egeýquıryqtardyń týǵan jerine qaıta oralmaǵanyna shúkirlik eteıik. Óvórhangaı ólkesinde kók tyshqandar qaptap ketkenimen, olar – egeýquıryqpen salystyrǵanda órmekshi sıaqty álsiz jándik. Alaıda «ǵumyrynyń sońynda egeýquıryq týǵan jerine qaıta oralýy múmkin degendi bıologtar eskergeni jón. Óıtkeni egeýquıryqtardyń iri qalalardy saǵalaıtyn ádeti bar. «Altyn qusatyn jyl basy aq tyshqan – 12 jyldyń tóresi baq tyshqan, tyshqan jylym, tórlet!» dep ánge qosýmen búginge jetken egeýquıryqtar ázirge qorqynysh ákelmeı tur.
Lodongıın Týdev,
Mońǵolıa memlekettik
syılyǵynyń laýreaty,
1984 jyl.
Mońǵol tilinen aýdarǵan Bodaýhan TOQANULY
"Astana Aqshamy"
