Ahań ne úshin1925 jyly da «Oqyý (وقىۋ)» sózin «Oqý (اوقۋ)» dep «jazdy»?
Ahmet Baıtursynulynyń 1925 jyly baspadan shyqqan «Oqý quraly» 1923 jylǵy basylymynyń tike kóshirmesi. Oǵan oqýlyqtyń muqabasynan tartyp, sońǵy betine deıingi árbir sóz-sóılem men útir, núktelerdiń aýar-tamarsyz aınytpaı basylǵany dálel:
Sýrette, sol jaqta 1923 jylǵy Orynborda basylǵany nusqa; Oń jaqta 1925 jylǵy Orynborda basylǵan nusqa. Ekeýi up-uqsas. Muny aıyryqsha tilge alyp otyrǵanymyz, 1924 jyly Ahań óziniń álipbıine asa úlken ózgerister engizip, tóte jazýdaǵy áripterdi (qazaqtyń tól dybystaryna saı) jáne emle erejesin turaqtandyrǵan edi. Onda, ch, f, h, áripterin álipbıden shyǵaryp tastaǵan. Jáne kúni búginge deıin daý týdyryp kele jatqan «ı» men «ý» ǵa qatysty daýǵa da sol 1924 jyly núkte qoıylyǵan. Mysaly, oqý – oqyý, bilý – biliý bolyp jazylatyny da ǵalymdar jaǵynan maquldanǵan bolatyn. Al, 1925 jyly Orynborda basylyp shyqqan «Oqý quralynda» «oqý» sózi kóne emle boınsha «اوقۋ» - «oqý» bolyp jazylǵanyn kórip, jerden jeti qoıan tapqandaı: «A.Baıtursynuly 1924 jylǵy emlesinen keıin de, «ý»-dyń aldynan daýysty dybys jazbady», - dep ǵalymnyń ustanymyn teristeýge tyrysyp kórgen jazarmandar bar. Ahańnyń atalǵan oqýlyǵy 1923 jylǵy basylym boıynsha ózgerissiz, burynǵy emlemen basylýy sol kezdegi oqýlyq jetispeýshilikten, kitapqa degen shuǵyl suranystan edi. Sondyqtan, ǵalym 1924 jyly bekitilgen emleni paıdalanyp, «Oqý quralyn» qaıta jazýǵa úlgirmegen. Atalǵan oqýlyqtyń muqabasy men aıqara betine «1925 jyl» degen sózi ǵana qosyp, basqa jaǵy túgeldeı kopıamen basylǵany aıdan anyq kórinip tur.
1924-jyldan keıin basylym kórgen myńdaǵan kitaptyń ishinde osydan basqa birli-jarym kitap bolmasa, ózgesi túgel jańa emle, jańa ereje boıynsha basylǵan. Osy bir tarıhı jaǵdaı sebebinen ózgerissiz basylǵan oqýlyqty kóldeneń tartyp, Ahańdy óz ustanymyn jıi ózgertken kisi retinde kórseýge talpynýdyń ózi ǵylymǵa jáne ult isine qıanat emes pe?!
Bir qyzyǵy, osyny kóldeneń tartyp júrgen kisiler arysy shaǵataısha, berisi qadimsheden kele jatqan, tóte jazýda 1912-1924 jyldar arasynda qoldanylǵan emleni tolyq túsinbeıtinin de kórsetip otyr. Ahań 1912-1923 jylǵa deıingi «Oqý quralynda» «y» dybysynyń jazylýy týraly bylaı deıdi:
«Y»-jazylatyn da, jazylmaıtyn da oryndary bar. «Y» sóz basynda kelse, aldynan súıeý taıaq (ا) jazylady. Ol súıeý taıaq sóz basynda «y» kelgen jerde jazylsa da, jazylmasa da qoıylady. Hám «y» ornyna oqylady dep túsindirý kerek («Oqý quraly», 1923. – 16 b.).
Oqýlyqtyń osy betindegi yrym, yrys sekildi sózderdiń yrm (اىرم), yrs (اىرس) bolyp jazylǵan sebebi, aldynda súıeý taıaq (ا) turǵandyqtan, ekinshi «y» nyń jazylmasa da, bar ekenin bildirip tur. Iaǵnı, bul jerde biz súıeý taıaqty kórgen ekenbiz, atalǵan sózde «y» bar bolsa da, jazylmaıdy, biraq, bar dep túsinemiz. «Oqyý» (وقىۋ) degen sózdiń «oqý» (اوقۋ) bolyp jazylýy da sóz basyndaǵy súıeý taıaqty kórgen kisige «q» dan keıin «y» bar ekenin meńzeıdi. «Oqý» sózinde «ý» aldynda «y» jazylsyn, jazylmasyn ony bar dep bilýge haqylymyz.
Ahań bul súıeý taıaqtyń syryn «u» dybysyn (árpin) túsindirgende de arnaıy eskertken edi. Onyń da zańdylyǵy osymen uqsas bolǵandyqtan, bul jerde qaıtalap otyrmadyq.
Osylardy qoryta kelgende, ótken ǵasyr basyndaǵy zıaly qaýym «oqyý»-dy «oqý» (اوقۋ) dep jazýy, «ý» dybysyn daýysty dep tanýdan emes, kerisinshe, «súıeý taıaq» kelgen jerde «y» nyń jasyryn turady degen erejege baǵynǵandyqtan edi. Keıin, ıaǵnı 1924 jyly Ahań bastaǵan ǵalymdar súıeý taıaqty da qoldanystan shyǵaryp, «y», «u» (i, ú) dybystary qaı jerde anyq estilse, sol jerde ashyp jazdy. Tipti, shetten engen sózderge de osy erejeni qoldandy. Oqyý, biliý, suý, tuýlaq, shuýaq, syılyq, taqyıa, kemesiıe (komısıa), Yıtaly (Italıa) t.b. sekildi sózder mine osylaı jazyldy.
Bizdiń bul shaǵyn jazbamyz Ahmet Baıtursynuly muralaryn aqtaryp, zerttep júrgen búgingi jáne keleshektegi muragerlerge bir túıtkildiń jaýaby retinde jazyldy. Dúıim jurtqa Ahańdy shynaıy tanytý úshin, ǵalymnyń myń jylǵa azyq bolardaı uly muralaryn ǵylymı aınalymǵa túsirip, urpaqtar sanasyna sińirý úshin, aldymen Alashtaný, Ahmettaný tóńireginde júrgen ǵalymdar tarıhı materıaldarǵa obektıvti kózqaras ornatyp, «shynnyń júzinen» ımenip, «Ras sózge shyn jaýap» berýimiz kerek. alashtanýshy degen asa qasterli áli dańqty, salmaǵy aýyr atty arqalap júrgen zertteýshiler aldymen ózderi biraýyzdy, syılasymdy bolmasa, qaımana qazaqtyń Ahmetin óz deńgeıinde tanýy múmkin de emes.
Ádilet Ahmetuly
