BAITURSYNULYNYŃ BİR MAQALASY ÓZİNİŃ OQÝLYǴYNYŃ İSHİNEN TABYLDY
Ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń «Oqý quraly» (balalarǵa) (1912-1925 jyldary kóp ret basylǵan), «Oqý quraly» (úlkenderge) (1921 jyly 2 ret basylǵan), «Saýat ashqysh» (saýatsyz úlkenderge 1-kitap) (1926 jyly), «Álipbı. Jańa qural» (1926-1928 úsh ret basylǵan), «Til-qural» (1914-1927 jyldary úsh bólimnen turatyn, ilgerindi-keıindi 34 ret basylǵan), «Til jumsar» (İ, İİ), «Baıanshy» (1920-1921, oqytýshylar qoldanbasy) jáne «Ádebıet tanytqysh» (1926) atty kesek teorıalyq eńbegin ishine alǵan oqýlyqtary basylym kórgeni belgili. Ǵalym atalǵan oqýlyqtaryna engen ádebı úlgilerge (shyǵarmalardyń) múmkindiginshe avtoryn nemese derekkózin kórsetip otyrǵan. Atalǵan oqýlyqtarda berilgen derekkózderge súıene otyryp ótken ǵasyrdaǵy nemese onan da erte kezeńge táýeldi tulǵalardy nemese ádebı muralardy zertteýge jol ashylady.
A. Baıtursynulynyń 1926 jyly baspadan shyqqan «Saýat ashqysh» atty oqýlyǵy qaramaqqa sol tustaǵy saýatsyz úlkenderge arnalǵan qural bolǵanymen, ishinde berilgen kóne jyrlar, ańyzdar, aýdarmalar, mysaldar jáne tanymdyq maqalalardyń alashtaný men ahmettanýda alar orny erekshe. Atalǵan oqýlyqta berilgen alýan janrdaǵy 40 mátinniń barlyǵy ekshele otyryp, saralap tańdalǵany baıqalady. Ásirese oqýlyqtyń sońǵy bóliminde berilgen ǵylymı, tanymdyq maqalalardyń salmaǵy aýyr. Sol maqalalardyń biri – «Órbý» atty shyǵarma. Biz «Órbý» atty shyǵarma týraly budan buryn da ««Órbý» atty maqaladan tabylǵan toǵyz sózdiń syry» atty jazba jarıaap, ózge mátinderden bógenaıy bólek sol taqyryptyń qupıasyna úńilgen edik. Atalǵan jazbamyzda biz «Órbýdegi» tyń tirkesterdiń mánin ashýǵa talpynǵanbyz. Sol jazbamyzda biz osy «Órbý» ahańnyń óziniń shyǵarmasy emes pe eken degen saýaldy da kóldeneńdetken edik. Endi, búgin kózimiz jetip otyr. Avtordyń «Saýat ashqysh» atty oqýlyǵyndaǵy «Órbý» atty maqala avtordyń – A. Baıtursynulynyń óziniń shyǵamarsy bolyp shyqty. Endi maqalany ǵalymǵa táýeldep otyrǵan ýájimizdi aıtalyq:
- A. Baıtursynuly óziniń «Saýat ashqysh» atty oqýlyǵyna engizgen maqalalardyń báriniń avtoryn nemese alǵan basylymyn kórsetken. Alaıda, «Ataqozy bı», «Aldar kóse», «Qojanasyr», «Múńke bı (Móńke)», «Kósem bala» jáne «Qojanasyr aqyly» qatarly 6 fólklorlyq muralardyń ǵana jınaýshysy kórsetilmegen. Ózge kóne jazbalarǵa avtor túgel kelý qaınaryn kórsetip otyrǵan. Aıtalyq, Musa Shormanuly, Ábýbákir Dıbaev jáne Altynsaryuly Ybyraı jınaǵan muralardan alǵanyn ár shyǵarma sońynda berip otyrǵan. Atalǵan oqýlyqta berilgen 40 ádebı muranyń 33-ine túgel jınaýshy nemese aýdarýshyny ıaǵnı avtordy kórsetip otyryp, joǵarydaǵy 6 ańyz-ertegige derekkóz keltirmeýiniń sebebi, atalǵan 6 materıal A. Baıtursynulynyń óziniń jınaqtap júrgen muralarynda bar bolyp, ózi jazǵan oqýlyqqa qaıta-qaıta «Aqymet jıǵanynan» dep eskertýdi ábes sanasa kerek. Onsyz da atalǵan oqýlyqtaǵy qyryq mátinniń ishinde birnesheýin óziniń «Qyryq mysalynan» alǵanyn eskertedi. «Saýat ashqyshtyń» sońǵy bóliminde kóbinese tanymdyq maqalalar berilgen. Olardyń da barlyǵyna avtor esimderi beriledi de, tek osy atalyp otyrǵan «Órbý» atty maqalada avtory kórsetilmegen. Ǵalymnyń barlyq tanymdyq maqalada avtorlaryna qurmet etip, tek bir maqalanyń avtoryn jazbaı ketýinde syr bar. Bir sózben aıtqanda, «Órbý» atty maqala da avtordyń – A. Baıtursynulynyń óziniń shyǵarmasy. Bul shaǵyn oqýlyqta ǵana emes, ózi bas bolyp shyǵarǵan «Qazaq» (1913-1918) gazetinde de gazettiń eń salmaqty, eń ózekti taqyryby sanalatyn basmaqalany jáne basqarma atynan oqyrmandarǵa jáne avtorlarǵa berilgen jaýaptardy ǵalym ózi jazyp otyrǵan. Biraq, olardyń bárine avtor retinde esim-soıyn tirkeı bermegen.
- Ǵalym basa zerttegeni adamzattyń damý tarıhy bolatyn. Bul týraly «Mádenıet tarıhy» atty kesek eńbek jazǵany, ol eńbegi basylym kórmesten qoldy bolǵany aıtylady. Atalǵan eńbek tabylmaǵanymen, ǵalymnyń kóptegen maqalalarynan adamzattyń paıda bolǵanynan tartyp órkenıetti dáýirge jetken ǵasyrǵa deıin jetelegen nárse – ǵylym ekenin ár jazbasynda aıtyp otyrady. «Oqý jaıy», «Órbý» jáne «Sharýalyq ózgerisi» qatarly maqalalarynda únemi ǵylymnyń qudiretin aıshyqtaı túsedi.
- Az sózben kóp maǵyna berý – A. Baıtursynulyna bitken erekshelik edi.
Mysaly, «Órbý» sózi oqyrmanǵa túsinikti. Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde órbýdiń – órken jaıý, ósý, kúsheıý, asqyný, damý, órleý maǵynalary barlyǵy jazylǵan. Avtor Jer shary jaralǵan mıllıon jyldar burynǵy ǵalamdyq ózgeristen bastap, adamzattyń búgingi órkenıetti dáýirine deıingi damý basqyshyn shaǵyn maqalada barynsha yqshamdap sheberlikpen baıandaǵan. Taqyryptyń ózin de bir-aq sózben (órbý) berip oıdy jınaqy jetkizgen.
«Dúniıede ózgermeıtún nárse joq. Dúniıeniń tabyıǵyı, negizdik joly ózgeris, ózgergende ker ketip, kemip ózgeriý emes, ilgeri basyp, jettige, jetile, ósip-óne ózgeriý. Muny ǵylym tilinde «eýolutsyıa» (tabyıǵat taǵdyry) deıdi», – dep maqalany bastaǵan avtor jer shary paıda bolǵan 5-6 mıllıondaǵan jyldardaǵy tabıǵat ózgeristeri men adamzat paıda bolǵan myńdaǵan jyldardan beri damyp búgingi órkenıetti ǵasyrǵa qalaı jetkenin qysqa da nusqa baıan etedi. Maqalanyń kólemi shaǵyn bolǵanymen, tanymdyq aýqymy keń.
- Qalamgerdiń ózi zerttegen salasyna baılanysty jıi qoldanatyn sóz tirkesteri, sóz saptaý dástúri de osy pikirimizdi aıǵaqtaıdy.
Oqýlyqtyń 53-54 betterindegi «Órbý» atty maqalanyń basynda mynadaı sóılem keledi.
Jyldyq jerden kóz ashyp jumǵansha jyldam qabar alyp otyrǵan, atsyz arbamen júrip, suýdy balyqtaı kezip, qustaı aspanǵa ushyp otyrǵan jurttar ǵylym men óner arqasynda, dúniıeniń esik-tesigin bilgendikten istep otyr. Ǵalymnyń 1913 jyly «Qazaq» gazetine jaráılaǵan «Oqý jaıy» atty maqalasynda A. Baıtursynuly: «Osy zamandaǵy jan tańyrqarlyq nárseniń bári ǵylymmen tabylǵan. Adam balasyn kókte qustaı ushqyzǵan, sýda balyqtaı júzdirgen – ǵylym. Dúnıanyń bir sheti men bir shetine shapshań habar alǵyzyp turǵan – ǵylym, ot arba, ot kemelerdi júrgizgen – ǵylym. Osylardy istep otyrǵan jurttyń bári de sondaı bolmaǵan. Bular da basynda bizdeı, qatta bizden de ónersiz bolǵan. Halyq júre, oqı, talaptana kele osynshaǵa jetken», – dep jazady («Qazaq», 1913, 21 aprel, № 11,Bas maqala). Al, «Sharýalyq ózgerisi» atty maqalasynda ǵalym: «Atsyz arba júrgizip, sýda balyqsha júzdirip, kókte qustaı ushyryp, jumysty mashınaǵa túsirip otyrǵan adam tásilinde otsyz bolatyny joq. Kıgen kıim, ishken tamaq, bularǵa da ot qatyspaıtyny kem», – dep jazady («Qazaq» gazeti, 1915, № 145).
Mine osy sóılemderdegi jıi qaıtalanyp otyratyn tirkester úsh maqalanyń da avtory bir adam – A. Baıtursynuly ekenine tıanaq bolady. Onyń ústine ǵalymnyń jıi qaýzaǵan taqyryptarynyń biri órkenıetti el bolý, ǵylym men óner arqyly ultty aǵartý, ozǵan elder qataryna jetkizý bolǵandyqtan, osy salada jıi izdengeni baıqalady. Atalǵan taqyrypta jazǵanda únemi adamzattyń ań sekildi ejelgi dýárinen tartyp búgingi ǵylym kúshi arqyly órken jaıǵan ǵasyrlarǵa deıingi kezeńin salystyryp, «ańsha», «ańsymaq», t.b. ataýlardy jıi qoldanýy da boljamymyzdy qýattaı túsedi.
Osylardy jınaqtaı kelgende, 150 jyldyǵynda ǵalymnyń «Órbý» atty maqalasy avtor ózi jazǵan oqýlyq – «Saýat ashqyshtan» (53-54 better) tabyldy deýge bolady. Tómende atalǵan shaǵyn maqalanyń mátinin beremiz (oqýlyqtaǵy emlige saı). A. Baıtursynulynyń shyǵarmalarymen etene jaqyn ǵalymdar men ádebıetshiler dálelimizdiń durystyǵyna senip, qoldaı túserine senimdimiz.
- ÓRBÚÝ
Dúniıede ózgermeıtún nárse joq. Dúniıeniń tabyıǵyı, negizdik joly ózgeris, ózgergende ker ketip, kemip ózgeriý emes, ilgeri basyp, jettige, jetile, ósip-óne ózgeriý. Muny ǵylym tilinde «eýolutsyıa» (tabyıǵat taǵdyry) deıdi.
Ústimizdegi sheni, sheti joq kók, kúndiz bolsa dúniıeni jaryq etken kún, tún bolsa aspanda kúlimsirep turǵan aı men juldyzdar, izdeseń tirshiligińe kerek nárseniń bári tabylyp, anasha asyrap otyrǵan mynaý jer, ol jerdiń ústindegi jandy, jansyz maqluqtar bári osy túrinde, osy kúıinde, osy qalpynda bolmaǵan. Máselen, jer osy túr, osy kúı, osy qalpyna jetkenshe, ǵalymdar aıtyýyna qaraǵanda, 5 – 6 miliıón jyldar ótken. Jerdiń tuman syıaqty buýǵa usaǵan zamandary da bolǵan. Onan kele-kele qoıylyp, balqyǵan qorǵasynǵa usaǵan zamandary da bolǵan. Onan beri kele tas bolyp qatyp qalǵan zamandary da bolǵan. Sonan soń tas usatylyp, úgilip, topyraq bolyp jerge aınalǵan. Jerge aınalǵan soń suý paıda bolǵan. Suý paıda bolǵan soń ósimdik atalǵan túrli jer túkteri aǵash, buta, shópter, janyýar atalǵan túrli jandyqtar paıda bolǵan. Ol aıtylǵan jerdiń túkteri de, ol aıtylǵan jandyqtar da osy túr, osy qalpynda bolmaǵan. Ózgerile-ózgerile kelip, osy kúı, osy túr, osy qalypqa túsken. Adam da osy túr, osy keskin, osy qalypty bolmaǵan. Turmysy, istegen kásibi, ustaǵan joly, jumsaǵan bilimi, tutynǵan nársesi osy kúngideı bolmaǵan.
Adamzat adam bolǵannan beri de neshe myń jyldar ótken. Neshe myń jyldardy ótkize, neshe túrge túsip, jettige, jetile kelip, osy kúngi turmys túrin tapqan. Bul turmysqa jetkenshe adamnyń turmysy, qalpy, salty talaı ózgergen, talaı qubylǵan. Óner bilim de talaı kúıdi basynan keshirgen, talaı janyp, talaı sónip, taǵy kóterilgen. Bir-aq ilgeriniń aqyly, bilimi keıingige qalyp, keıingiler oǵan qosyp jamaı kelip, tirshilik ádisi artylyp, aqtyǵynda óner-bilim aýdany ulǵaıa, keńiı bergen. Kún kóris tásili molaıa bergen. Paıdaly tásil alynyp, paıdasyz tásil qalynyp, tirshilikke kerek bilimder atadan balaǵa, úlkennen kishige, násilden násilge qalyp, bilim sabasyna quıylyp otyrǵan. Osy kúngi bilim-óner degenimiz adam bolǵannan bergi adam balasynyń tapqan tirshilikke kerek ádis-amaly. Óner-ǵylym bilgen adam tirshiliktiń isine kerek ádis, amaldy jaqsy bilmek.
Kún kóris isi oǵan ońaı, barlyq qaqpasynyń neshe esigi, neshe tesigi oǵan málim. Jyldyq jerden kóz ashyp jumǵansha jyldam qabar alyp otyrǵan, atsyz arbamen júrip, suýdy balyqtaı kezip, qustaı aspanǵa ushyp otyrǵan jurttar ǵylym men óner arqasynda, dúniıeniń esik-tesigin bilgendikten istep otyr. Bul ǵylym-óner tabyıǵat taǵdyry boıynsha asa bermek, óse bermek. Biraq adam balasynyń bári qatar jetiliý, qatar jettigiý joq.
Tabyıǵat taǵdyrynyń joly – jarys, talas, tartys, kúres. Báıge ónerli júıriktiki, ádistiniki. Qarasaq qatar jetilip otyrǵan jurt joq. Bireý ilgeri, bireý keıin, bireý kókke ushatun, suýdy kezetún máshiıneler isteýge jetkende, bireýler teriniń de jóndep iıleýin bilmeı, qaýdyrlaǵan teri men siri kiıip otyr.
Ádilet Ahmetuly
M. O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri
