Qulaqtan kirip boıdy alar,
Ásem án men tátti kúı.
Kóńilge túrli oı salar,
Ándi súıseń mensheúsúı. - dep tolǵaǵan Abaı ániniń erekshe kúshin, rolin óz poezıasynda sheberlikpen sýrettep, adamnyń nazik qıal shegine tıip, qozǵaý, túrtki salatyn quraldyń án ekenin:
Uıyqtap jatqan júrekti án oıatar,
Onyń tátti oralǵan máni oıatar. - degen óleń joldary arqyly aıqyn dáleldeıdi. Eger shyn maǵynasyndaǵy naǵyz jaqsy ándi zeıin qoıyp, berile tyńdaı bilseń, kóńilsiz oıdan arylyp, tilegeniń ornyna kelgendeı áserge bólenesiń.
Jaqsy ándi tyńdasań oı kózimen,
Jabyrqaǵan kóńiliń kóteriler.
Abaıdyń mýzıkalyq estetıkasynyń mán-mańyzy aıryqsha baǵaly. Ózi de úlken kompozıtor bolǵan Abaı mýzıkanyń roly jóninde óte oıly pikirler qaldyrǵany málim. Jaqsy ándi Abaı bylaısha sıpattaıdy.
Shyrqap, qalqyp, sorǵalap, tamyljıdy,
Júrek terbep, oıatar basta mıdy.
Bul dúnıeniń lázzaty bári sonda,
Oısyz qulaq ala almas ondaı syıdy.
Kóbinese án basy keler ashshy,
«Kel tyńda» dep ózgege bolar basshy.
Kerim tolǵap, taýysar qańǵyr-kúńgir,
Sol jerine oıyńmen aralasshy.
Ia, Abaıdyń mýzıkalyq murasy óziniń kórkemdik bolmysy, estetıkalyq unasymymen búkil halqymyz úshin maqtanysh bolyp sanalady. Áýendik, formalyq, yrǵaqtyq, ıntonatsıalyq óleń ólshemderiniń tyńnan týǵan jańashyldyǵy turǵysynan Abaı ánderi ózimen qatarlas ómir súrgen halyq aqyn-kompozıtorlarynyń mýzıkalyq tiline múlde uqsamaıdy. Abaı qazaq poezıasyna qanshalyq jańalyq qossa, án janryna da qurylymy jaǵynan sonshalyqty jańa lepti áýen, sazdar ákeldi.
Abaıdyń áni men óleń mazmuny bir birimen sheber qıýlasyp, avtor kózdegen maqsattardy dál keskindeıdi. Abaıdyń án jasampazdyǵymen shuǵyldanýy tekten tek kompozıtor ataǵyn shyǵarý úshin emes, qaıta sol kezdegi qarańǵy qazaq halqyna sol kezdegi ozyq oıly ıdeıalardy taratýdyń eń bir tamasha áserli quralynyń biri án ekenin jete tanyǵan. Osyndaı tapqyr tásildi qoldana otyryp, óleń sózdi uqpaǵan halqyna endi ándi qosaıyn degen oıǵa kelgen Abaı oılaǵandaryn tez iske asyrý úshin, ázil-syqaq, mahabbat pen saǵynysh sezimderin bildiretin án sózderin qysqa-qysqa býyndarmen berýi tegin emes. («Segiz aıaq», «Kózimniń qarasy», «Boıy bulǵań», «Qor boldy janym», «Ózgege kóńilim toıarsyń» jáne basqalar) osyndaı ári qysqa, ári nusqa býyndar men terme sarynynda aıtylatyn án tyńdaýshysyna atqan oqtaı áser etip, poezıanyń mańyzy men mazmunyn nysanaǵa jedel jetkizetini belgili. Máselen:
Abaı – Segiz aıaq
Boıy bulǵań,
Sózi jylmań,
Kimdi kórsem men sonan.
Betti bastym,
Qatty sastym.
Tura qashtym jalma - jan.
Óz oıynda,
Tal boıynda,
Bir mini joq pendesip.
Túzde myrzań,
Úıde syrdań,
Sózi qaljyń erkesip.
Bas qurasyp,
Mal surasyp,
Bermegenmen ketiser.
Adam aýlap,
Sypyra saýlap,
Baıdy jaýlap jetiser.
Sóz qydyrtqan,
Jurt qutyrtqan,
Atyn, aryn saýdalap.
Butty, shatty,
Úı sanatty,
Baıdan atty almalap. - («boıy bulǵań»). Eger Abaı syn-syqaq óleńderin on bir býyndy óleńdermen keltirse, oǵan laıyqtalǵan mýzıka sıpaty shubalańqy, oıǵa aýyr bolyp, tyńdaýshysyn tez eleń etkize almas edi. Sondyqtan da Abaı ánderiniń basqa da ózimen uzeńgiles aqyn-kompozıtorlardyń mýzıkalaryna uqsamaıtyn ereksheligi de osy óleń qurylysynda.
Abaı Qunanbaıuly qazaqtyń uly aqyny bolýmen qatar, mýzıka synshysy, ánshi, kúıshi, dombyrashy ári kompozıtorlyǵymen de kózge túsedi. Ásirese, erekshe aýyzǵa alatyn bir jaı, halyq kompozıtorlarynyń án-óleńderiniń qurylymy kóbinese 11 býyndy bolyp, odaǵaı, qaratpa tirkesterdiń án qaıyrmasyndaǵy sózderde mol ushyraıtyndyǵy. Osy turǵydan alǵanda, «ahaý», «ahaý-haı», «haı lı-laý», «dunıe-aı», «shirkin-aı», «deı saldym», «qalaýlym-aı», «árıaıdáı», «eligaı» jáne basqa tirkester kóp kezdesse, al Abaı ánderinde mundaı tirkester múlde joq. Tep-tegis, jumyr kelip, basy artyq sózder ushyramaıdy. Árıne, Abaı, Aqan Seri, Birjan Sal, Úkili Ybyraı sıaqty el aldynda án salmaǵan jáne de daýysy alty qyrdyń astynan estiletin ánshi bolmaǵanymen, qazaqtyń halyq án-kúılerin tereń sezinetin, ózine unaǵan týyndylardy babyna keltirip aıtatyn qońyr úni qulaǵyńa keledi. Abaıa ózi týǵan halqynyń án-jyrlaryn súıip tyńdady. Ózi de biletinderin neǵurlym estetıkalyq talǵammen aıtýǵa ádettengen. Ol ylǵı tóńiregine ánshi-kúıshi ónerpaz jastardy jınap alyp, únemi olardy tyńdap, kerek jerine aqyl-keńes berip otyrǵan. Abaı poezıaǵa qandaı talap qoısa, mýzıkaǵa da sondaı mindet júkteıdi. Bolmasa óz kóńiline unamaǵan dúnıelerge dereý qatań syn aıtqan.
Ánniń de estisi bar, eseri bar,
Tyńdaýshynyń qulaǵyn keseri bar, - dep Abaı «áý» degenniń bári án emes ekenin eskertedi.
Uly aqyn án men kúıdiń adam ómirinen alatyn ornyn, mán mańyzyn óz poezoıasynda sheberlikpen túsindiredi. Adamnyń názik sezimi men jan dúnıesine áser etetin sıqyrly kúsh án dep biledi. Kompozıtorlyqtyń syryn jaqsy ıgergen Abaı mýzıkanyń áser, yqpaly jóninde tereńnen tolǵaǵanda ozyq án-kúıdiń adamdy jan jaqty tárbıelep jetildirýdiń, tabıǵattaǵy jáne ómirdegi ásemdikti sezine, uǵyna bilýge baýlýdyń qajetti quraly dep tanydy.
Kóbinese án basy keler ashshy,
«Kel tyńda!» dep ózgege bolar basshy… sıaqty joldarmen Abaı qazaq ánderiniń keıbir oryndalý mánerine nazar aýdara qaraıdy. Halyq ánderiniń qaısysyn alsań da «aý» degen bıik únnen bastalyp tyńdaýshysynyń nazaryn ózine tartatynyn «ánshige qulaq qoıyńdar, tyńdańdar» degen tárizdi bolyp keletinin de naqtap túsindiredi.
Biz halyq ánshi, kompozıtorlarynyń ishinde án-kúıge talǵampazdyqpen qarap, óz oılaryn óleń arqyly bere biletinderdiń bastaýshysy Abaı ekenin bilemiz. Poezá sıaqty án de erikkenniń ermegi emes, adamnyń ajyramas dosy, qysylǵanda aqylshysy, muńdasy, áleýmettik kúrestiń quraly dep túıedi:
Dúnıe oıdan shyǵady,
Ózimdi - ózim umytyp.
Kóńilim ándi uǵady,
Júregim boıdy jylytyp.
Osy óleń jaıynda Muhtar Áýezov bylaı túıindeıdi: «Abaı óz halqynyń ánin ózgeshe ystyq kóńilmen súıedi. Kóp ýaıymnyń ýly dertti oılarynan qazaq áni muny aıyqtyryp, sergitkendeı bolady. Keıde shabytsyz, qanatsyz, tolyqsyǵan júrek sezimine de án qýat berip, qaıta ońaltqandaı bolady».
Sulý ánge sóldi sóz kerek ekenin, sonda ǵana týyndynyń qadyry artyp, halyqtyń ánge degen talap tileginiń qanattanatynyn oıshyl aqyn bylaısha bıneleıdi:
«Sózi tátti, maǵynasy túzý kelse,
Oǵan kimniń unasar talasýy». Mine osylaısha án tekstiniń sapasy týraly da Abaı alǵashqylardyń biri bop eskertken eken.
Dalanyń da, qalanyń da mýzıka mádenıetin óz boıyna barynsha sińirgen ol óz óleńderin de «júz oılanyp, myń tolǵanyp» laıyqtap án shyǵarǵan. Sondaı shabytty shaqtarynda ózine jan serik bolǵan qara dombyrasynyń sıqyrly únine rıza bolǵandyqtan tolǵana jyrlaıdy.
Dombyraǵa qol soqpasa,
Shymyrlatyp bir-birlep.
Osylaısha qazaqtyń keń saharasynda ózindik órnegimen el qurmetine bólengen Abaı Qunanbaıuly ózi shyǵarǵan jańa ánderiniń kúnde estilip júrgen úırenshikti «boıdaı talaılardan» ózgeshe ekenin sezinip, ony tyńdaýǵa da, aıtýǵa da árkimniń shamasy kele bermeıtinin:
Adam az muny bilip án salarlyq,
Tyńdaýshy da az ol ánnen báhre alarlyq.- dep óz tyńdaýshysyna eskertý bergen…
Qorytyp aıtqanda, Abaı óziniń shyǵarmalary arqyly qazaqtyń dástúrli án tabıǵatyna buryn sońdy bolmaǵan mýzıkalyq túr tulǵalar men baǵyt baǵdar engizgen jańashyl halyq kompozıtory ǵana emes, mýzıka synshysy retinde de óz talǵamyn, kózqarasyn ortaǵa qoıǵan alǵashqy adam. Sol úshin de ánshilik, kompozıtorlyq darynymen Abaıdy tań qaldyrǵan áıgili Birján sal da danyshpan aqynnyń án-óleńderin tyńdap, úlken sabaq alady ári aýylyna oralǵannan keıin, Abaıdyń «Men kórdim uzyn qaıyń» óleńine án shyǵarady. Al jańa turǵydaǵy Abaısha kompozıtorlyq bastamany Shákárim jalǵastyrady. Buǵan onyń «budan burynǵy ánnen ózgerek» degen týyndysy aıqyn dálel bola alady.
Saıyp kelgende, Abaıdyń án týraly talǵamy qazaqtyń mýzıka zerttermenderine, kompozıtorlarǵa, ánshilerge qaı qashanda sara jol nusqaǵan tamasha taǵylym ekeni barshaǵa aıan aqıqat.
Jeńisqan Núsipuly
6alash usynady
