Abaı uly aqyn, kompozıtor, fılosof, qazaq ádebıetiniń negizin qalaýshy. Abaı Qazaqtyń erteden kele jatqan halyqtyq ádet-ǵuryp, zańdaryn, «Jeti jarǵysyn», patsha úkimeti shyǵarǵan statıalardy, arab, túrki tilindegi kitaptar arqyly sharıǵat erejelerin jaqsy bilgen. Bul jaǵynan ony zań ǵylymdarynyń mamany deýge de bolady.
Abaı Qunanbaev adam minezin birden tanıtyn pısqolog boldy. Abaı jazǵan óleń sonsha kóp emes. Biraq, mazmunynyń tereńdigi, kórkemdigi jaǵynan teńdessiz. Abaı qazaq halqynyń búkil aqyl-oıyn, zeıin-zerdesin boıyna sińirgen danyshpan, ol óleńniń piri, ony qazaqtyń paıǵambary desek te bolady. Zertteýshiler Abaı 170 ten astam lırıka, 30 daı aýdarma óleń jáne basqalar men qosqanda eki júzdiń ústinde óleń jazǵan deıdi, san jaǵynan munshalyq óleń osy kúngi orta qoldy aqyndarymyzdyń bárinde bar.
Biraq, «Altyn azdyǵymen emes, naǵyzdyǵymen qymbat» degen ǵoı. Abaı óleńderi mazmuny, kórkemdigi, túri jaǵynan birdeı jańa boldy. Ol jaratqan óleń túri 17 ge jetken. Onyń ishinde «Segiz aıaq» pen 16 tarmaqty «Sen meni netesiń» degen óleńderi dúnıe júzilik poezıaǵa qosqan jańa úles, erekshe tapqyrlyq bolyp sanalady. Abaıdyń «Eskendir», «Masǵut», «Ázim áńgimesi» degen úsh poemasy jáne tolyǵy tabylmaǵan «Ýadım» degen poemasy bar. Qara sózderi dep atalatyn 45 sózi, 4 maqalasy, jıyny 49 prozalyq shyǵarmasy bar. Abaı – Ózi jazǵan óleń túrleri boıynsha qyryqtaı án shyǵarǵan kompozıtor. Abaı jas kezinde óziniń iri aqyn bolatynyna onsha senim baılamaǵan sıaqty, óleńderin áýelde Kókbaıdyń atynda shyǵardy, keıin bylaıǵy jurttyń jaqsy qabyldaǵanyn baıqady da 40 jastar shamasynda ǵana úzbeı óleń jazyp turýǵa kirisedi. Kókbaıǵa "osy óleń seniń shamańnan asyńqyryp ketti ǵoı deımin, aldyńǵy óleńderimdi ózime qaıtaryp berseń" dep, oǵan bir tý bıe beredi de óleńderin qaıtaryp alady. Abaıdyń aqyndyq óneri kemeline kelgen shaǵyndaǵy esil ýaqyty el arasyndaǵy taýsylyp bermeıtin daý-damaıdy tyńdap, sheship otyrý isine arnalǵan, «Qadyry basym, qaıratty jasym, aıǵaımen ótti amal joq. Bolmasqa bolyp qara ter, qorlyqpen ótken qý ómir» dep jazýy osyny bildiredi. Osy eki sebepten Abaı óleńderi san jaǵynan onsha kóp bolmaǵan dep qaraýǵa bolady.
Jańa Abaıdy qazaq arasyndaǵy zań mamany dep qaraýǵa bolady degen bir sóz aıttyq, oǵan bir dálel keltire ketýge bolady. Bir joly Qalba taýynan aǵyp túsetin Shar ózeni boıyndaǵy «Qaramola» degen jerde Semeı, Óskemen, Zaısan, Qarqaraly jáne Pavlodar (kereký) osy bes raıonnan jetpisten artyq iri bıler qatysqan sıez ótkiziledi. Sheshimin tappaı sozylyp kele jatqan el arasyndaǵy úlken daýly máseleler ortaǵa salynady. Sol joly el Abaıdy «Tóbe bı» dep taǵaıyndap, onyń ádil bıligine toqtaǵan. Osy sıezden keıin Abaıǵa qazaq ishinde júretin zań jobasyn jazyp shyǵý tapsyrylǵan. Abaı qazaqtyń ejelgi zańdaryn jańa zamanǵy orys ókimeti zańynyń erejelerine biriktire otyryp, 74 tarmaqty zań jazyp shyqqan. Bul zań jobasy «Dala ýalaıaty» gazetynde jáne Qazan qalasynda basylyp shyqqan. Abaıdyń Aqylıa sózinde (úshinshi sóz) «Bul bılik degen bizdiń qazaq ishinde árbir saılanǵan kisiniń qolynan kele bermeıdi, buǵan burynǵy «Qasym hannyń qasqa joly, Esim hannyń eski jolyn», áz taýke hannyń «Kúl tóbeniń basynda kúnde jıyn bolǵanda» shyǵarǵan «Jeti jarǵysyn» bilmek kerek degen jeri bar. Abaı el toqtatarlyq bılik aıtýda óziniń tapqyr-sheshen sózimen qatar, atadan jalǵasyp kele jatqan ejelgi qazaq zańdary jónindegi bilimderin kádege jaratyp otyrǵan.
1845 jyly 10 tamyzda Shyńǵystyń Qasqabulaq degen jerinde jaryq dúnıege kelgen Abaı 1904 jyly 5 shilde kúni Shyńǵystyń Balashaqpaqty degen jerinde dúnıeden qaıtqan. Jarty ǵasyrdan astam «Mahabbat, ǵadaýatpen maıdandasqan» Qaıran júrek muz boldy. Qazaq ádebıeti tarıhynda óz danalyǵymen qoldan kelmes eskertkish ornatqan uly Abaı mıyna qan quıylý sebebinen dúnıe salǵan.
Abaıdyń súıegin Aqshoqynyń baýyryndaǵy Qunanbaıdyń qasyna qoımaq bolyp kóp adam alyp júrgen, kúniń ystyǵynan ba, arbamen júrgen uzaq joldan ba jolshybaı bastyń qany syrtqa shyǵyp, súıek buzyla bastaǵan soń, olar Abaıdy jıdebaıdaǵy inisi Ospannyń qasyna qoıǵan. «Ólsem ornym qara jer...» degen Abaıdyń máńgilik orny osy boldy.
6alash usyndy
