Jaqynda pýblısısıt jazýshy, jýrnalıs Bolat Qurmanǵajyulynyń "Órkesh", "Jylyp ótken dúnıe", "Tasjarǵan" qatarly kitaptary baspadan shyqqan. Sáýirdiń 29 juldyzynda Almaty oblysy, Talǵar aýdany, Tuzdybastaý aýylnyń mádenıet úıinde avtordyń shyǵarmashylyǵana arnalǵan kólemdi ádebı kesh ótti. Atalǵan shyǵarmashylyq keshte qalamgerdiń ár janrdaǵy shyǵarmalary qamtylǵan óner týyndylary kórermenge jol tartty. Jazýshy, aqyndardan Dáýletbek Baıtursynuly, Ádilet Ahmetuly qatarly azamattar avtordyń shyǵarmashylyǵy jóninde ǵylymı baıandama jasady.
Kezekti jarıalanymyz retinde Ádilet Ahmetuly jazǵan B.Qurmanǵajyulynyń "Órkesh" atty poezıalyq jınaǵyn taldap jazǵan maqalasyn usynamyz.
QALAMGER BOLAT QURMANǴAJYULYNYŃ «ÓRKESH» JINAǴYNDAǴY QUNDYLYQTAR
Bolat Qurmanǵajyuly san alýan taqyrypta qalam tartyp kele jatqan aǵabýyn jazarmandardyń biri. Shynjańdaǵy merzimdi basylymdarda aty jıi kórinip turatyn. Bolat shyǵarmashylyǵymen negizinen 2010 jyldardan beri tanyspyn. Sol jyldary Shynjańdaǵy fólklorlyq basylym «Mura» jýrnalynda tilshi jáne redaktor bolyp qyzmet atqardym. Sonda qatardaǵy qalyń shyǵarmalarmen birge B.Qurmanǵajyulynyń «Soǵym shúıgin bolsyn» atty maqalasy kelgen bolatyn. Qazaq eline kelgennen keıin de Bolat Qurmanǵajyulyna qalamdas, pikirles ini bolyp kettik. Avtordyń Qazaq elinde basylǵan «Zerde», «Tek» atty kitaptary oqyrmandardan laıyqty baǵasyn aldy dep oılaımyn. Al búgingi sózimiz qalam ıesiniń jaqynda ǵana jaryq kórgen «Órkesh» atty poezıalyq jınaǵy týraly bolmaq.
Bolat Qurmanǵajyuly «Órkesh» jınaǵymen qosa, «Tasjarǵan», «Jylyp ótken dúnıe» atty kitaptary oqyrmanǵa jol tartty. Atalǵan eńbekter de der kezinde ádebıettanýshy ǵalymdar men áriptesterden óziniń laıyqty baǵasyn alýy kerek dep esepteımin. Endi biz avtordyń «Órkesh» atty jınaǵynan kórgen-bilgenderimiz jóninde birer kisilik sóz aıtalyq. Kitap ıesiniń ózge shyǵarmalarynan góri «Órkeshine» ózgeshe kózben qarap otyrǵan sebebimiz, Bolattyń bul jınaǵy baspadan shyǵar aldynda meniń qolyma túsip edi. Baspaǵa deıingi korektorlyq mindet maǵan júktelgen soń, atalǵan kitapta oqyrman retinde ózimdi ózgeshe oıǵa jeteleı alǵan tustarynan dáıekteı otyryp sóz aıtýdy jón kórdim.
«Bir bıeden ala da, qula da týady» degendeı, úsh júz betke jetip jyǵylatyn «Órkesh» jınaǵynda nebir qunarly oıǵa qurylǵan kesek shyǵarmalar da, asyǵys jazylyp, tutam kúıinde túıindele salǵan ortahal týyndylar da bar ekenin jasyrmaımyz. Degenmen, bul kúnde aǵa jasy alpysqa kelgen avtorǵa aqyl aıtqandaı bolmaı, ol kisiniń qalamynan týǵan óleńderden rýhanı ózegime nár berer tustaryn ataı ketsek, halyq qazynasyna qosylǵaly turǵan ádebı oljanyń oqyrman júregine ornyǵýyna tıgizer sebi kóp bolar dep qaraımyz.
Biz maqalamyzda B.Qurmanǵajyulynyń «Órkesh» jınaǵynan túıgen oıymyzdy eki taqyrypqa bólip baıandamaqshymyz. Birinshi, B.Qurmanǵajyulynyń «Órkesh» jınaǵynda kezdesetin tyń tirkester; ekinshi, Bolat jazǵan poemalardyń qundylyǵy.
İ B.Qurmanǵajyulynyń «Órkesh» jınaǵynda kezdesetin tyń tirkester
Qalamger Qurmanǵajyuly Bolattyń óleńderinde búgingi tańda qoldanystan shyǵyp bara jatqan kónergen sózder ushyrasyp otyrady. Qazaq tiliniń leksıkalyq qorynyń bir baılyǵy sanalatyn mundaı sózderdiń kórkem ádebıet tórinde ǵumyr keshýi qýanarlyq jáıt. Endeshe birneshe mysalmen osy aıtqandarymyzdy dáleldep kórelik:
«Qarasý» atty óleńinde:
Kebersise janym keýip, tańdaıym,
Nege tunjyr tunyǵyńa qanbaıyn?!
Aqqýyńdaı qara kózdi súıdirdiń,
Jazyń – jannat, sýyń – zámzám, baldaıyn.
Týǵan jerge degen ystyq mahabbaty men saǵynyshyn órnektegen óleńinde aqyn «tunjyr» sózin «tunyq» sózimen óbistire qoldanady. Osy «tunjyr» sózin qazirgi ádebı tilde de, aýyzeki qoldanysta da sırek ushyraıdy.
«Sarymsaq» atty shaǵyn óleńdi túgel oqı salaıyq:
Eginshi edim qarataban jalyqpas,
Órikterim gúlin ashty jaryp bas.
Sarymsaǵym kóktep ketti kúzde ekken,
Biraq meni ol baıytyp jarytpas.
Din shaıqasy bolǵan kezde qumdy alap,
Jasaqtardy qyrypty oba mundalap.
Sarymsaqtan jazylypty desedi,
Almasa da aýzy-basyn tumshalap.
Tamasha em dep jazylypty «Quranǵa»,
Áıtpegende paıǵambar bas burar ma?!
Seksen túrli dertke shıpa delingen,
Ýsarymsaq aınalypty uranǵa.
- 04. 2020 j.
Adamzatty jaıpap ótetin qaterli oba aýrýy «mundalap» kelip jasaqtardy qyrǵanyn báan etedi avtor. Osy «mundalap» sózi de búgingi «menmundalap» sózi emes bolsa kerek. Al, sarymsaqty paıǵambardyń silekeıi tamǵan kıeli ósimdik retinde qaraıtyn musylman halyqtarynyń túsinigi kóp adam bile bermeıtin shaǵyn tarıhı ańyz arqyly úsh shýmaq óleńge syıyp turǵany da avtordyń sheberligi dep qaraýǵa bolady.
«Oralam» atty óleńde tómendegideı shýmaq kezdesedi:
Oralam, Súıem seni oralymda,
Súıý – qymbat bárinen ar aldynda.
Túsińnen shyqpaǵanym – izgi nıet,
Ákeler kúlimdetip kóz aldyńa.
Osyndaǵy «oarlym» sózi de kónergen sózderdiń biri deýge bolady.
Qyran búrkit shady qyr aınalyp,
Quzda uıaǵa qonady shyr aınalyp.
Oralyńnyń barynda oına da kúl,
Kelgenshe kim bar, kim joq jyl aınalyp, – dep tógilip túsetin halyq óleńindegi oraldy oıǵa salady. Mundaǵy oral – jastyq shaq, ómirsheń rýh, kúsh, qýat, densaýlyq, qaırat maǵynasynda.
«Lastydaǵy jyr» atty ólńde mynadaı bir shýmaq bar:
Kósilgen buıra bókteriń,
Shymkestedeı jarasqan.
Aq jańbyr, tynbaı tókkeniń,
Tunjyraı qalsa qara aspan.
Osyndaǵy shymkeste oqyrmanǵa túsinikti, biraq qazirgi jas qalamgerlerdiń sózdik qorynda sırek sóz.
Osy óleńdi ári qaraı oqıyq:
Tór jaılaý – Lasty balasy,
At jalynda oınaǵan.
Tentekke torqa dalasy,
Qyzyqqa tańmyn toımaǵan.
Mundaǵy qazaqtyń teńdessiz eki uǵymy «Torqaly toı, topyraqty ólim»tirkesindegi torqa sózi beınelenip tur. Alaıda bul jerde torqa sóz bul, mata maǵynasynda emes, toı-dýman uǵymyna balanýda. Tentek adam kúnde dýmandatyp júre berer edi bizdiń qasıetti dalamyzda degendi meńzeıdi avtor.
Marhum anasy Zaǵıpa Berikbaıqyzynyń qazasyna arnap jazǵan «Qulpytas» atty óleńinde:
Men kezinde sezbedim kútkenińdi,
Baqytyńnan enshi alyp jalyndadym.
«Saǵyndym» dep ıskeýshi eń sút demimdi,
Ór serpilttiń, eshkimge jalynbadym, – deıdi avtor. Osyndaǵy sút demim qandaı tátti tirkes.
Qazaqtyń qarataýdaı qalamgeri Serik Qapshyqbaıulyna arnap jazǵan «Serik aǵa sıpaty» atty tolǵaýynda:
Kitaby shyqsa kókjasyq,
Keı aqyn syımaı tasıdy.
Otty óleń –jaılaý, kók jazyq,
Jaılaýy joqtar jasıdy, – degen shýmaq bar. Osyndaǵy kókjasyq sózi de kónekózder bolmasa, búgingi jastar poezıasynda kezdese qoımaıtyn sóz.
«Qyldykók» atty poemasynda:
Sekildi aq mańdaıy atar tańǵa,
Keriler aı qabaǵy anda-sanda.
Órilgen toq jylandaı qos burymnyń,
Salbyrap ushy barǵan aq baltyrǵa, – dep keletin shýmaqtaǵy órilgen toq jylandaı tirkesi avtordyń tapqyrlyǵy deýge tolyq negiz bar. Toq jylan qanshama susty bolǵanymen, sulýlyqqa teńeý bolýy da ǵajap emes.
Osy «Qyldykók» poemasynda kezdesetin myna shýmaqqa da zer sala ketkenimiz jón:
Rızamyn bul kádeńe kóneniń,
Otqa qaqtap, sal sýyńa, kónemin.
Jarymaǵan meni jalshy deme, aǵa,
Súırikteıin erteń qaýlap ónemin.
Til kespek joq, bolsadaǵy bas kespek,
Qyzyl tilim aman bolsa tas tespek!
Bult aınalyp, qyz baılanar tilime,
Aıtqanym – sert, sendermenen bástespek!
Osy eki shýmaqtaǵy «súırikteıin qaýlap óný»tirkesinen súırik degen ósimdiktiń aty ekenine kóz jetedi. Súırik saýsaq degen tirkesti qoldanyp júrgen qaýym, sol súırik sóziniń tórkinin bile bermeıdi-aý.
B. Qurmanǵajyulynyń qalamynan taýǵan shyǵarmalarda mine osyndaı oqyrmandy eleń etkizetin tyń tirkester molynan kezdesedi. Mundaı sózderdiń kórkem ádebıette saltanat qurýy qazaq tiliniń laeksıkalyq qoryn baıyta túseri haq.
İİ Bolat jazǵan poemalardyń qundylyǵy
Jaqynda ǵana «Úshqıan» baspasynan shyqqan Bolat Qurmanǵajyulynyń «Órkesh» atty poezıalyq jınaǵy onshaqty taraýdan turatyn meljeıdi tap. Kitapqa óleńderdiń óz ishinen birneshe taqyryptarǵa bólinip, birneshe taqyrypty ıelese, onymen qosa ánge arnalǵan mátinder, ázil-ospaqtar jáne poema, ballada, tolǵaýlar óz-óz aldyna bir-bir traýdyń júgin arqalaǵan. Endi biz aqyn kitabynyń İH bóliminde jaıǵasqan tolǵaý, ballada, poemalarytýraly birer sóz aıtamyz. Atalyp otyrǵan toǵyzynshy ta raýda: «Serik aǵa sıpaty» (tolǵaý), «Aıan», «Boran», «Járken – ańyz» (poema), «Kúıeli aǵash», «Kúı», «Sary batyr» (poema), «Nurpaı tamy» (poema), «Tarǵalań taǵdyr», «Qyldykók» (poema), «Ras pa» qatarly kesek shyǵarmalar engizilgen.
Árıne, aqyn úshin óleń jazý bir basa da, poema jazý bir basqa. Proza jazýshylarynyń áńgime, povest jazýy ekiniń biriniń qolynan kelse de, romandy ekiniń biri jaza bermeıtini sıaqty, aqyndar jóninen alǵanda da poema jazý ońaı-ospaq is emes. Bir sózben aıtanda poema aqynnyń barlyq potensıalyn (shyǵarmashylyq kómekski kúshin) synǵa salatyn, darynyn sarqa jumsatatyn úlken proses. Bul prosesten súrinbeı ótken aqyn ǵana jurtqa jaǵymdy dúnıeni jazyp shyǵa alady. Ásirese, tarıhı oqıǵalardy baıan etetin poemalarǵa úlken táýekel jáne iri aqyndyq daryn, sheshendik pen sheberlik kerek.
B. Qurmanǵajyuly jazǵan, joǵaryda atalyp ótken kesek shyǵarmalarda avtor áne sol júkti shamasynyń jetken jerine deıin arqalaýǵa tyrysqany baıqalady. Biz tilge tıek etip otyrǵan toǵyzynshy taraýdaǵy onshaqty kesek óeńderdiń (poema, ballada, tolǵaýlardyń) bárine toqtalyp ótý shaǵyn maqalanyń shanaǵyna sıa qoıatyn sharýa emes. Endeshe, biz osy atalǵan onshaqty shyǵarmanyń ishinen bizdi eleń etkizgen ekeýine toqtalyp birer sóz aıtamyz.
Ótken ǵasyrda kúlli álem astyn sharpyǵan, ádilestiz júrilgen, dúnıejúzilik eki soǵystyń qasireti jaılamaǵan meken joq. Ásirese, Qazaq eli, elimizdiń ishi-syrty, arǵy-bergi bet túgeldeı qyrǵynshylyq pen ese teńdik úshin bolǵan kúrestiń, alapat soǵystyń bel ortasynda jarty ǵasyryn joǵaltty. Sol aýyr kezeńdi bastan keshken Arǵy bet qazaqtary edi. Ult azattyq soǵysynyń alaýy Altaıda bastalyp, kúlli Qytaı terıtorıasyn sharpyp, eseteńdikke qol jetkizý úshin, bir bóli qazaqtardyń Gımalaı asyp, musylman elderi arqyly búgingi Túrkıa eline jetkeni barshaǵa belgili ashshy tarıh. Sol qatarda «Órkesh» kitabynyń avtory týyp-ósken qutty aımaq – Tarbaǵataı, Saýan jerindegi qazaqtardyń kúresi edi. Qyzylózen boıynda sapqa turyp, qasam ishin, qanǵa qol malyp serttesip, tirideı janazasyn shyǵarǵan qazaqtyń erleri tolqytqan, tolarsaqtan qan keshken kúres arqyly Altaıdan aýǵan elmen birge Bulanaıdy betke alǵany aıtylyp, jaylyp júr. Saýan tórindegi tóńkeristik qımyldarda aty jıi atalatyn qazaqtyń kózsiz batyrlarynyń biri Nurpaı batyr edi. Avtor kitabynda osy batyrdyń erligi «Nurpaı tamy» atty poemada jazylǵan. Maqalanyń aıasyna syımaıtyn bul úlken taqyrypty kezi kelgende ózge de ádebıetshi ǵalymdar saralaı jatar degen oıdamyz.
Avtordyń endi bir tyńnan túren salǵan poemasy – «Sary batyr». Jasyrary joq, Sary batyr týraly búgingi áleýmettiń bileri shamaly. Avtordyń «Órkesh» jınaǵy arqyly jurtqa jetkizgen eseli dúnıesi osy «Sary batyr» poemasy deýge bolady. Qazaqtyń qas batyrlarynyń biri, Abylaı hannyń tusynda dáýrendegen Er Jánibektiń atasy osy Sary batyr edi. Jánibek batyr Berdáýletuly bolsa, Berdáýlet Sary batyrdyń uly edi.
Avtor «Sary batyr» poemasyn búgingi tańda Shymkent qalasynda turatyn, quımaqulaq Meshin atty qarttyń aýzynan estigen ańyz-áńgimeleri boıynsha baıandaıdy. Poema kólemdi shyǵarmalardyń qataryna jatady. Poemanyń qundylyǵy tarıhı ańyz, derekter shyndyqqa negizdele otyrpy baıandalǵan. Keıipkerlerdiń shejirelik atabutaryna asa jetik qarttyń aýzynan shyqqan árbir kisiniń aty-jóni, shyqqan tegi, jer-sý ataýlary, tarıhı oqıǵalar óz deńgeıinde minsiz baıandalǵan.
Ármne, onjetinshi, on segizinshi ǵasyrǵa baryp kelgen eshkim joq. Sondyqtan, tarıhı oqıǵalardaǵy aýys-kúıistik, jańylysytyq júz berýi ádben múmkin. Qalaı degen kúnde de, bńzdńǵ oıymyzsha, kitap avtory Bolat Qurmanǵajyuly óziniń eńbekqor jáne táýekelshildiginiń arqasynda qazaq tarıhynda ótken, bireýge málim, bireýge beımálim Sary batyrdy tuńǵysh ret poema úlgisinde jyrlap oqyrman qazynasyna usynyp otyr.
Bolat Qurmanǵajyulynyń «Órkesh» atty jınaǵyna engen onshaqty poema, ballada, tolǵaýlarynyń ishinde «Nurpaı tamy» men «Sary batyr» týraly jipselep, jińishkelikpen zerttep, ǵylymı pikir usynýǵa úgirmesek te, aqyn qalamy arqyly atalǵan eki tarıhı tulǵa týraly eki poema qazaq ádebıetiniń qazynasyna qosylǵanyn ańdatpa deńgeıinde aıtyp, osynshalyq toqtalyp óttik.
«Ósetin el óz tarıhyn túgendeıdi» degendeı, jurt jadynan óship bara jatqan tarıhı tulǵalardyń, el úshin ot ketken sheıt bozdaqtardyń esimi qalamgerlerdiń qalamy arqyly jurt sanasyna qaıta ornyǵa bastasa, bul árıne el bolyp qýanýǵa turarlyq is emes pe?! Bul turǵyda, Bolat Qurmanǵajyuly qazaq ádebıetiniń búgini men keleshegi aldynda birkisilik tarızı mindetin asyra oryndaǵan baqytty avtor deýge bolady.
Ádilet Ahmetuly, aqyn, «Alash» muralaryn zertteýshi
