ۇلى ۇدەرىس

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىن ەلباسىنىڭ وراسان زور ەڭبەگىنەن بولە قاراۋعا بولمايدى. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن ونىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى ەلىمىزدە ورىن العان ءتورت ۇلكەن وزگەرىس ويعا ورالادى. اتاپ ايتساق، ول ەڭ اۋەلى قازاقستاننىڭ زايىرلى، دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزىن قالادى؛  ەلىمىزدە بىردەن نارىقتىق قاتىناستاردى جولعا قويدى؛ شەكارانى شەگەندەدى جانە استانانى ارقا تورىنە كوشىردى. مۇنىڭ ءبارى ايتارعا وڭاي بولعانىمەن، كەڭەستىك جۇيەنىڭ شىرماۋىنان شىققان جاس مەملەكەت ءۇشىن وڭايعا سوقپادى. ەلباسىنىڭ وسى ءتورت ۇلكەن قادامىنا قوسا، مەن ونىڭ اسا باتىلدىقپەن جاساعان بەسىنشى قادامىن دا اتاپ ايتقىم  كەلەدى. ول بولسا شەتەلدەگى  قانداستاردى ءوزىنىڭ تاۋەلسىز وتانىنا شاقىرۋى.

شىنىمەن دە سول ءبىر الاڭ-ەلەڭ كەزدە، وڭ-سولى ءالى بەلگىسىز، مەملەكەتتىك ءيميدجى  تولىق قالىپتاسپاعان، شارۋاشىلىق جاعدايى قيىن قازاقستان ءۇشىن مۇنداي اسا جاۋاپتى  شەشىمدى قابىلداۋ ەرلىكپەن پارا پار ەدى.

وتكەن كۇندەرگە نازار سالسام، ەلباسىنىڭ ءدۇيىم دۇنيەدەگى قانداستارعا  جولداعان سول ۇندەۋىنەن كەيىن، قىتايدان قازاقستانعا بەت العان العاشقى كوشكە دە 27 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. 1993 جىلى ۇرىمجىدەن اۆتوبۋسپەن جولعا شىققان ءتورت وتباسى 9 ءساۋىر كۇنى قازاقستان توپىراعىنا اياق باستى. 1992 جىلعى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىنان سوڭ-اق، سول العاشقى كوشتىڭ قاتارىندا كەلگەن بىزدەر – جاقسىلىق ءساميت ۇلى، ارميابەك ساعىندىق ۇلى، عالىم قاليبەك ۇلى جانە مەن،  بىردەن ەلگە ورالۋدىڭ دايىندىعىن جاسادىق. 1993 جىلى اقپان ايىندا مەن وزىممەن بىرگە كوشەتىن ءتورت وتباسىنىڭ جانە شاۋەنشەكتەگى الماس احمەتبەك دوسىمىزدىڭ پاسپورتىن الىپ، ۆيزا جاساتۋ ءۇشىن پەكيندەگى قازاقستان ەلشىلىگىنە باردىم. مەنى ەسىكتەن كىرە بەرە قازاقستاننىڭ جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى تۇڭعىش توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى مۇرات اۋەزوۆ پەن ەلشىلىك قىزمەتكەرى بيعالي تۇراربەكوۆ ەكەۋى قارسى الدى. ەكەۋىنىڭ ارت جاعىنداعى تۇعىردا  تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاپ-جاڭا، كىرشىكسىز كوك بايراعى وتە سالتاناتتى تۇردە قويىلعان ەكەن. اسەرلەنگەنىمنەن كوڭىلىم بوساپ، بۋىن-بۋىنىم قۇرىپ كەتتى. مۇنداي ءساتتى مەن بۇرىن-سوڭدى باسىمنان كەشكەن ەمەسپىن. ول ەكەۋىنىڭ دە جۇزىنەن: «قازاقستان ءوز الدىمىزعا ەل بولدىق، مىنەكي!»- دەگەندەي كوڭىل-كۇيدى بايقادىم. سويتسەم، مەن ەلشىلىكتىڭ بوساعاسىن اتتاعان تۇڭعىش قازاق ەكەنمىن. ونى ولاردىڭ ءوزى ايتتى. «ءسىز بىزگە كەلگەن ءبىرىنشى قازاقسىز، ءارى كوشەمىن دەپ كەلگەن قازاقسىز. مۇنى ىرىمداپ وتىرمىز!»-دەدى جايعاسىپ جاتىپ. قانداي تاماشا كەزدەسۋ دەسەڭىزشى! توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى. ول مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى ءسات ەدى.

ءسويتىپ، العاشقى كوش ات باسىن اتا جۇرتقا بۇردى. ءبىز ەشكىمگە، ەش جەردە كوشۋ تۋرالى ۇگىت-ناسيحات جاساعان جوقپىز. تەك قانا ءوزىمىزدىڭ وسى ءبىر ءۇنسىز ارەكەتىمىز ارقىلى جۇرتقا وي سالساق، جىگەرىن جانىساق دەدىك. قايدان حابار تاپقانى بەلگىسىز، ءبىز اتتاناتىن كۇنى ۇرىمجىدەگى اۆتوۆوكزالعا جينالعان جۇرتتىڭ ەسەبى جوق ەدى. ولاردىڭ دەنى جاستار بولاتىن. ءبىز جاريا جاساپ، شاقىرماساق تا، ولار ءۇرىمجىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قۇرالىپ، تاۋەلسىز قازاقستانعا باعىتتالعان العاشقى كوشتى اتتاندىرىپ سالۋعا كەلىپ تۇر ەدى. ءبارىنىڭ جۇزىندە قاۋانىش، ءبارىنىڭ بويىنان ارىنداعان ەرىك-جىگەر بايقالادى. بۇل ولارعا تاۋەلسىزدىك بەرگەن كۇش-جىگەر ەدى. ءبارىنىڭ جانارىنان «سىزدەرگە ءسات ساپار، ارتتارىڭىزدان ءبىز دە بارامىز» دەگەندەي عاجايىپ وت ۇشقىندايدى. ءيا، ول جىلدار حالقىمىز ءۇشىن  ىلكىمدى دە، يگىلىكتى جىلدار بولدى. نەگە دەسەڭىز، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى تۇتاس دۇنيەجۇزىندەگى بارشا قازاقتى ۇيقىسىنان وياتتى. ەلباسىنىڭ قازاق قۇرىلتايىندا سويلەگەن ءسوزى ءدۇيىم دۇنيەگە تارىداي شاشىراعان كۇللى قازاقتى تۋ تۇبىندە تۇرۋعا شاقىردى. مىنە، وسىدان كەيىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان قازاق كوشىنىڭ ەكپىندى اعىنى پايدا بولدى. بۇگىندە ەلگە كەلگەن اعايىنداردىڭ ۇزىن سانى ميلليوننان اسادى. بۇل، ارينە، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق پوتەنسيالىن ارتتىرۋعا، ادامي رەسۋرستارىن بايىتۋعا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس. سونىمەن بىرگە، تاۋەلسىز قازاقستانعا باعىتتالعان كوشى-قون ۇدەرىسى سىرتتاعى اعايىننىڭ وزدەرىنىڭ دە سوندا وتىرىپ، اسسيميلياسيالانىپ، ۇلت رەتىندە جوق بولىپ كەتۋىنىڭ الدىن العان ۇلكەن ۇدەرىس بولدى. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ قازاق ەلىنە، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى  ن. نازاربايەۆقا ايتار العىسىمىز شەكسىز.

سول العاشقى كوشتىڭ قاتارىندا كەلگەن جازۋشى، جۇڭگو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى جاقسىلىق ءساميت ۇلى اعامىزدى ايتساق، ول كىسى قىتايدان پەنسيا جاسىنا تاياپ قالعان كەزىندە كەتتى. سودا دا پەنسياعا از قالدى عوي دەپ ارتىنا قارايلاماي، ول جاقپەن بارلىق بايلانىسىن ءۇزىپ كەتتى. ول ىلعيدا: «جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەيدى»،- دەيتىن. ول: «مەن ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن قۇدىرەت، ەڭ ۇلكەن قۋانىش، ەڭ ۇلكەن بايلىق تاۋەلسىزدىك! ارمانىم جوق، مەن سونى كوردىم، ۇل-قىزىمدى تاۋەلسىز وتانىنا جەتكىزسەم، ءوزىم سولاردىڭ وسكەنىن كورىپ ولسەم ارمانىم جوق!»-دەيتىن. ءيا، ول سولاي ارمانىنا جەتتى. العاشىندا جاتاقحانادا تۇردى. قاراپايىم عانا ءومىر ءسۇردى. وسىندا كەلگەن سوڭ ايگىلى «قاھارلى التاي» تريلوگياسىن جازىپ، ارتىنا وشپەستەي مۇرا قالدىردى. جاقسىلىق قىتايدا ءجۇرىپ بۇل شىعارماسىن جارىققا شىعارا الماس ەدى. شىعارسا دا ءبارىبىر جازعانى ءۇشىن جازاسىن تارتار ەدى. وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارىنداعى التاي  قازاقتارىنىڭ باسىنان وتكەن قيىن دا، قيدالى كەزەڭدەردى ارقاۋ ەتكەن بۇل رومان-ەپوپەيا جۇڭگو قازاقتارىنىڭ «تىنىق دونى» دەۋگە لايىق. جاقسىلىقتان كەيىن دە بىرەۋلەر ول وقيعالار تۋرالى جازار، ءبىراق ءدال جاقسىلىقتاي ەتىپ ەشكىم جازا الماسى انىق. مەن ءوز باسىم وسىنداي قاراپايىم، ءبىراق ۇلى جازۋشىعا ءىنى بولىپ، ءبىراز ۋاقىت قاتار جۇرگەنىمە، ونىمەن بىرگە ۇلى كوشتىڭ باسىندا تاۋەلسىز ەلىمىزگە بىرگە كەلگەنىمە ماقتانامىن.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ءوزىم دە ەلگە كەلىپ، ءبىراز جەتىستىكتەرگە جەتتىم. 1993 جىلى قازاقستانداعى جوعارى ءبىلىمنىڭ فلاگمانى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دە وقىتۋشىلىق قىزمەتىمدى باستاپ، بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم كەڭەس قوجاحمەتوۆ پەن دەرەكتانۋشى قامبار اتابايەۆ سىندى ۇستازدارىمنىڭ جەتەكشىلىگىندە تاريح عىلىمدارى بويىنشا كانديداتتىق، ودان سوڭ، دوكتورلىق  ديسسەرتاسيا قورعادىم. «جۇلدىز» جۋرنالىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تيتانى مۇحتار ءماعاۋيننىڭ قولاستىندا جۇمىس ىستەدىم. جاقسىدان شاراپات دەگەندەي، شىڭعىس حاننىڭ قىر دالانى بىرىكتىرىپ، ىرگەلى مەملەكەت قۇرۋىنا ارنالعان «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» اتتى رومانىم قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان مەملەكەتتىك كونكۋرستا باس جۇلدەنى يەلەندى. ودان سوڭ، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ باسىندا تۇرعان كونە تۇركىلەر تۋرالى «ماڭگىتاس» رومانىم مەن «اتتيلا: بالقان تاۋعا بارعاندار» رومانىم مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىق كوردى. 2001 جىلى ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ كافەدراسىنا جۇمىسقا كەلگەننەن بەرى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، تۇرسىن جۇرتباي، قارجاۋباي سارتقوجا سىندى عالىم اعالارىمنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، كونە تۇركى ۇستىندارىنداعى ماتىندەردى تاريحي-دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان زەرتتەپ، بەس بىردەي مونوگرافيا جازدىم. سولاردىڭ ىشىنەن «كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى: تاريحي-دەرەكتانۋلىق تالداۋ» اتتى مونوگرافيام تۇركولوگيا سالاسىنداعى ۇزدىك جەتىستىكتەرى ءۇشىن بەرىلەتىن «كۇلتەگىن سىيلىعىنا» (2019 ج.) يە بولدى. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن، قازىرگى پرەزيدەنتىمىز ق.ك.توقايەۆ مەنى جەكە قابىلداپ، جۇڭگو عالىمى سۋ بەيحايدىڭ ميلليون يەروگليفتەن تۇراتىن «قازاقتىڭ جالپى تاريحى» اتتى 4 تومدىق ەڭبەگىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن ەدى. بيىل ماۋسىم ايىندا مەن وسى تاپسىرمانى مەملەكەتتىك جوبا اياسىندا ابىرويمەن ورىنداپ شىقتىم. بۇدان باسقا، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم الۋشىلارىنا ارناپ «جۇڭگو تاريحى» دەپ اتالاتىن 2 تومنان تۇراتىن وقۋلىق جازدىم، ت.ب. مۇنىڭ ءبارى جەتىستىك. ەلىمە، وتانىما سىڭىرگەن ازدى-كوپتى ەڭبەگىم. ارينە، بۇل جەتىستىكتەر تەكتەن تەككە كەلگەن جوق. وسىنىڭ ءبارى وتانعا دەگەن ىستىق ماحابات پەن سۇيىسپەنشىلىكتەن، ەرىك-جىگەردەن تۋدى. ءبارى دە تاۋەلسىزدىكتىڭ، ەركىندىكتىڭ ارقاسى. ەلباسىنىڭ سىرتتاعى اعايىنداردى ەلگە شاقىرىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى ينتەليگەنسيا وكىلدەرىنە تاماشا مۇمكىندىكتەر بەرگەنىنىڭ ناتيجەسى. بۇل ارادا مەن تەك جاقسىلىق اعام مەن ءوزىم تۋرالى عانا ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى، وتانعا ورالعان جىلدارداعى كوڭىل-كۇيىم، تولعانىستارىم مەن تەبىرەنىستەرىم،  ەتكەن ەڭبەگىم تەك وزىمە عانا ايان. سوندىقتان، مەن سەكىلدى ەلگە ورالىپ، بۇگىندەرى ءتۇرلى سالادا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ماماندىق يەلەرىنىڭ جەتىستىكتەرىن بىر-بىردەن تىزبەلەپ جاتپادىم. ولاردىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ جانە ەلباسىنىڭ ارقاسىندا الەمدىك دەڭگەيدە اتى شىققان عالىمدار، مادەنيەت جانە سپورت جۇلدىزدارى بار.

ءوز باسىم سىرتتان كەلگەن اعايىننىڭ كىم بولعانىنا، قانداي ماماندىق يەسى ەكەنىنە  قاراماستان، ولاردىڭ ءبارى بىردەي ۇلتتىڭ ۇلى قامالىنا قالانعان ءبىر-بىر كىرپىش دەپ ويلايمىن. ەلگە كەلگەن قاراپايىم ديحان، مالشى جونىنەن دە سولاي. ولار بىزگە كەرەكتى ەڭ نەگىزگى ەڭبەك ادامدارى. ولار ءوزى عانا كەلگەن جوق، ۇرپاقتارىن الا كەلدى. سولاردىڭ اراسىنان ەل ەرتەڭىنە قىزمەت ەتەتىن نەبىر ينجەنەر، تەحنيكتەر، عالىمدار، ەكونوميستەر شىعادى دەپ ويلايمىن. ارينە، قىتايدان باستالعان كوشتىڭ العاشقى لەگىندە اقىن-جازۋشىلاردى نەگىز ەتكەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى كەلدى. بۇل زاڭدى دا. ويتكەنى، ءبىر كەزدە بۇكىل قازاق قوعامىن، تۇتاس ۇلتتى ساقتاپ قالۋعا كۇش-جىگەرىن سالعانداردىڭ كوبى وسى اقىن-جازۋشىلار ەمەس پە ەدى؟! ەندەشە، كوشتى جازۋشىلار باستاماي، كىم باستايدى؟ ودان كەيىن، ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى كەلدى. جاراتىلىستىق عىلىمنىڭ سان-سالاسىمەن اينالىسقان بىلىكتى ماماندار ‒ ماتەماتيكتەر، فيزيكتەر، حيميكتەر، بيولوگتار جانە دارىگەرلەر كەلدى. ولار جۇرت الدىنا كوپ شىقپايتىن، وزدەرى تۋرالى ايتا بەرمەيتىن توپ. وكىنىشكە وراي، باكلاۆردان جوعارى عىلىمي دارەجەسى، تاجىريبەسى بار بۇل پوتەنسيال العاشقى كەزدەگى ۋاقىتشا قيىندىقتارعا بايلانىستى، ءوز ورىندارىن تابا الماي، جەكە كاسىپكەرلەرگە، بيزنەسمەندەرگە اينالىپ كەتتى. ونى كورگەن اقش پەن ەۋروپاداعى، جاپونيا مەن قىتايداعى وزگە عالىمدار بوگەلىپ قالدى. قازىرگى تاڭدا جاراتىلىستىق عىلىم عالامداسۋ جاعدايىنداعى الەمدىك مەنەدجمەنتكە سۇيەنىپ دامۋدا. عالىمدار قاي مەملەكەتتىڭ جوبالىق قارجىسى كوپ بولسا، سولاي كەتىپ جاتىر. ءبىراق، سوعان قاراماستان، عىلىمنىڭ ۇلتتىق مۇددەگە جۇمىس ىستەيتىنىن دە ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون.

قىتايلار ەلدەگى جاعداي ەڭ قيىن كەزدە دە اتوم بومباسىن ءساتتى سىناقتان وتكىزدى. ءسويتىپ، اقش پەن كسرو-دان كەيىنگى 3 يادرولىق دەرجاۆاعا اينالدى. بۇل رەتتە ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى جۇڭگو عالىمدارىنىڭ وتانشىلدىق ەرىك-جىگەرى مەن مەملەكەتتىڭ ولارعا دەگەن قولداپ-قۋاتتاۋى شەشۋشى ءرول وينادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان العاشقى كەزدەردە جۇڭگو ءوز ەلىندەگى بارلىق قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ شەتەلگە كەتىپ قالۋىنان الاڭدادى. ەگەر ولار تۇگەلىمەن قازاقستانعا كەتىپ قالسا، بۇل دەموگرافيالىق جاقتان دا، ينتەلەكتۋالدىق جاقتان دا قازاق ەلىنىڭ كۇشەيۋىنە قىزمەت ەتىپ، وزىمىزگە كەرى اسەرى بولادى دەپ قارادى. سول ءۇشىن ۇگىت-ناسيقات قۇرالدارىندا قازاقستاننىڭ باسىنداعى ۋاقىتشا قيىندىقتاردى اسىرەلەپ كورسەتىپ، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ، اعايىنداردى بەرى جىبەرمەۋگە ارەكەت جاسادى. كەيبىرەۋلەر، ءتىپتى، نازاربايەۆ «ءىرى قازاقيانى» قۇرعالى جاتىر، «قازاق ءشوۆينيزمى» بەلەڭ الىپ كەلەدى دەپ بايبالام سالدى. ونداي بايبالامنىڭ الدى «عىلىمي نەگىزدەلىپ»، جەكەلەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە دە ەنگىزىلدى. وسىدان سوڭ، كەلەم دەگەن اعايىننىڭ جولىن قاساقانا بوگەپ، جاساندى كەدەرگىلەردى كوبەيتتى.  بىرەن-ساران قايتا كوشكەن اعايىندى كەرى ۇگىت-ناسيحاتتىڭ قۇرالى ەتتى. ءيا، مۇنىڭ سوڭى، بارا-بارا اعايىنداردى مۇلدە جىبەرمەۋگە باعىتتالعان ساياسي شارالارعا ۇلاسىپ كەتتى. دەگەنمەن، سىرتتاعى اعايىننىڭ اتا مەكەنگە دەگەن  قۇلشىنىسى مەن اق نيەتىن ەشكىم شەكتەي العان جوق. ەگەر، ساياسات وڭالا قالسا ولاردىڭ كوپ بولىگى ءالى دە  «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەگەلى وتىر.

ستاتيستيكاعا نەگىزدەلسەك، قازاقستاننىڭ بەلسەندى كوشى-قون ساياساتىنا قاراماستان، قازاق دياسپوراسىنىڭ مۇلدە باسىم بولىگى ءالى دە شەتەلدەردە قالىپ قويىپ وتىر. سوڭعى ۋاقىتتا كوشى-قون ۇدەرىسىنىڭ باياۋلاۋىنا  اسەر ەتكەن ءتۇرلى كەدەرگىلەردى ەڭسەرۋ ءۇشىن ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ ەڭبەك، الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە كوشى-قون كوميتەتى تاراپىنان كوپتەگەن جۇمىستار جاسالدى. پارلامەنتتە كوشى-قون زاڭى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ قايتا قابىلداندى. قىسقاسى، كەلەم دەۋشى اعايىنعا بار مۇمكىندىك قاراستىرىلدى. بۇرىنعىداي بيۋروكراتتىق كەدەرگىلەر دە الىنىپ تاستالدى. وسىلايشا، شەتەلدەگى قانداستارعا باعىتتالعان كوشى-قون ساياساتى قازاقستاننىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك. ەل كوشباسشىسى، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. نازاربايىپ باستاپ بەرگەن ۇلى ۇدەرىس بۇدان كەيىن دە جالعاسىن تاپپاق.

وسى ورايدا ەسىمە 1981 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدەگى ءبىر وقيعا ورالالىپ وتىر. سەنبى كۇنى كەشكىسىن ۇرىمجىدەگى «تيان-شان» قوناق ءۇيىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان ەدىك.  ادەمى كيىنگەن، ايگىلى ءانشى اعامىز حاميت ىسقاقۇلىن كوزىمىز شالىپ قالدى. بۇرىلىپ بارىپ سالەم بەردىك.  ونىڭ قازاقستانعا ساپارلاي كەلىپ، قايتا ورالعان بەتى ەكەن. اسىلدىڭ سىنىعىنداي اعامىز بارىمىزبەن ەمەن-جارقىن سويلەسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. سوندا كوپ سۇراقتىڭ اراسىندا «حاميت اعا، ايتىڭىزشى، قازاقستان تاۋەلسىزدىك الا ما؟»-دەپ تىكەسىنەن قويىپ قالدىق. سوندا اعامىز انشىلىك، اكتەرلىك مانەرىنە سالىپ، كوزىن باقىرايتا اشىپ، داۋىسىن كوتەرە: «ءاي، بارەكەلدى، كورىنگەن تاۋ الىس ەمەس، تاۋ ايلانباس، تاس اينالار دەگەن، ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا!»،-دەپ توقتادى. ءوزىن قۇددى ساحنادا تۇرعانداي سەزىنىپ كەتتى. سودان ول قاباعىن ءتۇيىپ، بارىمىزگە وقتاي قادالىپ تۇرىپ بىلاي دەدى:

ەگەر سەن قازاق ۇلى بولساڭ انىق،

دەسەڭ سەن قازاق اتام السىن داڭق.

قانىڭدا قازاق دەگەن جالعىز تامشى-

جالىنداپ جالعىز ءبىر شوق تۇرسىن جانىپ!

ويپىرىم-اي، وسى ولەڭدى ۇمىتىپ قالمايىقشى دەپ، جاتاققا جەتكەنشە ىشتەي قايتالاۋمەن بولدىق. ءسويتىپ، ول مەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىما اينالدى. بالكىم مەنىڭ قازاقستانعا الدىمەن كەلۋىمە، ەلىم دەپ ەڭسەۋىمە اعامىزدىڭ اۋزىنان شىققان وسى ءبىر شۋماق ولەڭ اسەر ەتكەن بولار.  

بۇدان سوڭ، 1987 جىلى اقپاندا پەكين ۋنيۆەرسيتەتىندە ايگىلى تۇركولوگ التاي امانجولوۆ اعامىزبەن كەزدەستىم. ول ماعان م.س. گورباچيەۆتىڭ جۇڭگو تىلىندە شىققان كىتابىن سىيعا تارتىپ وتىرىپ: «ۇلكەن وزگەرىستەر كەلە جاتىر. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ءۇمىت بار!»- دەدى.

جۇرەگىم تولقىپ كەتتى. «ا، قۇداي، ايتقانىڭىز كەلسىن، اعا!»- دەدىم. اعامىز جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ، باسىن يزەپ وتىرىپ قالدى. ايتقانداي-اق، اراعا ءتورت جىل سالىپ قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالادى. جاريالاپ قانا قويماي، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ونىڭ جەر بەتىندەگى بارشا قازاقتىڭ دا ورتاق وتانى ەكەنىن قاداپ ايتتى. اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى... قۇداي بۇيىرسا، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ 30 جىلدىعى دا تاياپ قالدى. وسى ۋاقىت بەدەرىندە ەلباسى ەلىمىزدى سان سىناقتان الىپ ءوتتى. ۋاقىت ەلباسىنىڭ ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق بايلانىس جانە حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا ۇستانعان ساياساتىنىڭ دۇرىس ەكەنىن دالەلدەدى. سول سەبەپتەن، اينالامىزداعى الپاۋىت كورشىلەرىمىز بەن الىستاعى ازۋلى ەلدەردىڭ ءبارى نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن ساناسادى. 2019 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا دا نۇرەكەڭ كورەگەندىك تانىتتى. پرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ ەشقانداي تەربەلىسسىز، ءساتتى اۋىسۋىن قامتاماسىز ەتتى. ەلباسى سەنىم ارتقان قاسىمجومارت كەمەل ۇلى قازاقتىڭ جاڭا داۋىردەگى مەملەكەتتىلىگىن ودان سايىن نىعايتۋعا كۇش-جىگەرىن جۇمساۋدا. بۇگىنگى تاڭدا، قازاقستان ءتۇرلى قيىندىقتاردى ەڭسەرە وتىرىپ، ەلباسىنىڭ سالعان سارا جولىمەن ۇدىرە العا تارتىپ كەلەدى. دۇنيەجۇزىنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قازاق قانداستارىمىز قاشان دا قازاقستاننىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋىنە، دامىعان الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنۋىنە، حالقىنىڭ باي دا، باقۋاتتى بولۋىنا، سونداي-اق، ەلباسىنىڭ دەنىنىڭ ساۋ بولىپ، قازاقستاننىڭ  جارقىن كەلەشەگىن حالقىمەن بىرگە بولىسە بەرۋىنە تىلەكشى بولىپ وتىر. الدە قاشان وتانعا ورالعان قازاقتىڭ ءبىر وكىلى رەتىندە مەن دە قالىڭ قازاقتىڭ وسى ىزگى تىلەگىنە قوسىلعىم كەلەدى.

تۇرسىنحان زاكەن

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

6alash ۇسىنادى