تۇسىپبەك ءسىلامقۇل ۇلى 1946 جىلى ءۇرىمجى اۋدانى، ەرەنتاۋ قويناۋىندا تۋعان. كىشكەنتايىنان اكەسىنەن ايىرىلعان ول سۋىردىڭ تەرىسىن ساتىپ، ءبىلىم الادى. قازاق ورتا مەكتەبىنەن 10 سىنىپتى تامامداعاننان كەيىن بەيجىڭدە 6 جىل وقيدى. جۇڭگو ءتىلىن ەركىن مەڭگەرەدى. 1968-1970 جىلدارى ۇستالىق ونەردىڭ باسىن ءبىر شالعان. تاعا سوققان، بالبال تاستار جاساعان. كەيىننەن قىتايشا-قازاقشا بيولوگيا سوزدىگىن جازىپ شىقتى. اۋىل اتاۋلارىن دا ءبىر كىتاپقا جيناقتاعان. 1971 جىلدان باستاپ شينجياڭ حالىق باسپاسىندا جيىرما جىلداي رەداكتور قىزمەتىن اتقارعان...
(تۇسىپبەك ءسىلامقۇل ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى)
ءور التايدا اق ايۋ ءجۇر
اناۋ اركتيكاداعى اق ايۋ ءور التايدا بار دەسە، سەنەر مە ەدىڭىز؟ ءاي بىلمەيمىن. ونى قويىپ تەرىدەن كيىم كيىپ، ۇڭگىرلەردى مەكەن ەتەتىن جابايى ادامدار بار دەسەدى ءالى كۇنگە.
التاي قالاسى. كەشكى استان كەيىن قوناق ۇيگە جايعاستىق. نە زاماندا ەسىك قاعىلدى. اشتىم. «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى قاريا سالەم بەرەدى» دەپ كىردى شيراق ءجۇرىستى اقساقال. الپىس ەمەس، جەتپىستەن اسقان تۇسىپبەك ءسىلامقۇل ۇلى. الەمدەگى بيىك شىڭداردى قىرىق جىل سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، تورتكىل دۇنيەگە پاش ەتكەن پروفەسسور، فوتوسۋرەت دوكتورى. ەل اماندىعىن سۇراسقاننان كەيىن كەڭىنەن اڭگىمەلەستىك. بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى جوق دەپ وسى كىسىنى ايتۋعا بولاتىن شىعار. ەرتىسكە قۇياتىن ون ەكى وزەننىڭ باسىندا ءۇش جىل ءجۇرىپ، قازاقستانعا وتەر جەرىنە دەيىن سۋرەتكە تۇسىرگەن ەكەن.
– وسى كۇنگە دەيىن اسپانمەن استاسقان التاي، ءحانتاڭىرى، شوگىر شىڭدارى مەن تارىم، جوڭعار ويپاتتارىن ارالادىم. ءولىم مەن ءومىردىڭ ورتاسىندا ءجۇردىم، تابيعاتتىڭ نەبىر تىلسىم كۇشتەرىن كوردىم، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن تۇسىپبەك اعا.
– 1994 جىل. التايدىڭ سولتۇستىگىندە قاناس كولىن بەتكە الدىق. الەمگە بۇل جەردى تانىستىرۋ ءۇشىن ەڭ بيىك نۇكتەسى – دوستىق شوقىسىن فوتوعا ءتۇسىرۋ كەرەك ەدى. كوزدەگەن بيىگىم – قاناستىڭ باس جاعىندا. جولعا ءتورت ادام شىقتىق. تۇرىسبەك پەن مۇراتحان جول باستادى. ءبىرى اۋداننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن، ەندى ءبىرى تابيعات قورعاۋدى باسقارادى. تۋالاردىڭ ىشىنەن دە سەنىمدى بىرەۋى بىرگە ءجۇردى. ۇشەۋىندە ءۇش مىلتىق. مەنىڭ ءوز «مىلتىعىم» بار.
قاناستىڭ باسىنا جەتكەندە، سىركىرەپ جاۋىن قۇيدى. قاراعايدىڭ تۇبىنەن اتتاپ باسا الماي قالدىق. سول جەردە ازىعىمىزدى الىپ شىعىپ الدەندىك. اقكولگە قاراي ەرتەڭىندە ءبىر-اق جىلجىدىق. كەشەگى سوقپاق جوق. بۇعىنىڭ جاپىرىپ وتكەن جولى عانا. كولدەنەڭ قۇلاپ جاتقان قاراعايلاردان اتتىڭ اتتاپ ءوتۋى مۇڭ. سۇلاپ جاتقان اعاشتى قويىپ، كوك مايسا ءشوپتى جارىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى قيىن. اق كوبىگىن اسپانعا اتىپ جاتقان بىرنەشە وزەندەردى كەشتىك. ءتۇس اۋا نۋ ورماننىڭ اراسىنان اشىق الاڭقايعا شىعا كەلدىك، سونا مەن ماسا بۋىپ تۇر. اسپاننان توقىمداي جەر كورىنبەيدى. شاققاندا قانىڭدى سۋشا اعىزادى. جولدىڭ ماشاقاتىن كورىپ، ءتورت كۇن جۇردىك.
ءبىر بەلەستەن اسقاندا اقكول جاتتى. ايناداي كول. بالىعى سۋ بەتىندە شورشيدى. باس اياعى توعىز شاقىرىم. ادام تابانى تيمەگەن كوركەم تابيعات. اينالاسى يت تۇمسىعى وتپەس قالىڭ جىنىس. ات ۇستىندە وتىرعاننىڭ وزىندە بالاقتارىمىز قىزىلقات پەن قاراقاتقا بويالعان. بۇعى-مارال ءورىپ ءجۇر. اناۋجاقپار تاستاردان «اڭقيتتاعان» سۋىردىڭ داۋىسى شىقتى. اڭ-قۇستارى ۇركە قاشپايدى. تايىنشاداي ءبىر ايۋ بىزگە قايتا-قايتا قارايدى قىزىقتاپ. سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدىم.
«مۇندا ءتورت ءقاۋىپ بار» دەپ كىلت توقتادى جول باستاۋشىمىز. «بىرىنشىدەن، نايزاعاي كوپ تۇسەدى، ەكىنشىدەن، وتكەل بەرمەس وزەن بار. سودان كەيىن وپپا دەيدى، جەر ساز. بايقاماساق، سورىپ اكەتۋى مۇمكىن. ءتورتىنشى ءقاۋىپ – ايۋ. ۇيىقتاپ جاتقان نەمەسە قونجىعىمەن جۇرگەن ايۋعا كەزدەسسەك، وڭاي قۇتىلماسپىز» دەدى دە ءارقايسىمىزدىڭ كوزىمىزگە تۋرا قارادى. اياڭداپ كەلەمىز. جەر بەتىندە وسىنشالىق سۇلۋ جەردىڭ بارىنا اڭ-تاڭمىن. قۇستاردىڭ سايراعان ءۇنى، جۇپارى اڭقىعان گ ۇلى، ءبارى-بارى شىنايى، تابيعي.
اتتار كوك مايسانى بىرت-بىرت جۇلىپ اياڭدايدى. جاقىننان وزەننىڭ گۇرىلى ەستىلگەن. اساۋ وزەن ەكەن. باياۋ جىلجيتىن تۇسىن بارلاپ كەلەمىز. تەرەڭدىگى ءبىر قۇدايعا عانا ايان. وتسەك، وتەيىك دەپ تۇرىسبەك ءبىرىنشى قويىپ كەتتى وزەنگە. ورتا تۇسىنا جەتىپ ۇلگىرگەن جوق، قاتتى اعىس ونى اعىزا جونەلدى. جيىرما مەتردەي اعىپ بارىپ اتى اعاشقا ءىلىندى. كوپتەپ كومەكتەسىپ شىعارىپ الدىق. وپپاسىن دا كوردىك. اتىم ءتۇسىپ كەتتى. ءوزىم تەرەككە جارماسىپ، شىقتىم. بۇلقىنىپ قويماعان اتتى ودان ءارى سورىپ اكەتىپ بارادى. باسقان جەرىمىز بىلق-بىلق ەتەدى. قاسىمداعى جىگىتتەر تاجىريبەلى ايتەۋىر. اتتىڭ كەۋدەسىنەن اعاش وتكىزىپ، ءبىراز دەمالتتى دا ەكى اتقا ارقان بايلاپ سۋىرىپ الدى. ەندىگى ءقاۋىپ – ايۋ. اقىرعان ايۋعا كەزدەسسەك، امان قالۋىمىز ەكى تالاي. سوندىقتان قارا شوقىنىڭ ەتەگىنە دەيىن ۋلاپ-شۋلاپ جۇردىك. جەتە سالىسىمەن اتتاردىڭ ەر-توقىمىن الىپ، ماڭايعا ارقاندادىق. ابدەن جاۋىر بولعان اتتاردىڭ ۇستىنە شىبىن-شىركەي ۇيمەلەپ مازالارىن قاشىردى.
ءتۇن. ىزعار بار. اڭ-قۇستاردىڭ داۋىسى ءدال قۇلاقتىڭ تۇبىنەن ەستىلەدى. سەبەلەگەن جاڭبىردان قورعاناتىن توبەمىزدە شاتىر دا جوق. ارقانداۋلى اتتار الاۋلاپ جانعان وتتىڭ ماڭىنان ۇزامايدى. الدە نەدەن ۇرەيلەنەتىندەي. تاڭ اعارىپ اتقانشا، كىرپىك ىلە المادىق. ەرتەسىندە ءارى قاراي جۇرۋگە مۇمكىندىك جوق دەپ كەرى تارتتى ءبارى. ونداعىسى اتتىڭ ءبارى جاۋىر. ءبىراق «دوستىقتىڭ ءدال بوكتەرىنە جەتىپ الىپ، شەگىنە المايمىن، – دەپ كەسىپ ايتتىم. – ەڭبەكتەسەمدە ءبىر بيىككە شىعىپ، دوستىقتى سۋرەتكە ءتۇسىرۋىم كەرەك». جول باستاۋشىلارىم «ءبىز كورىپ وتىراتىن بەتپەن شىق» دەپ قولىما مىلتىق ۇستاتتى. دوستىققا قارسى جاتقان قارا شوقىعا تىگىنەن تىك بەس ساعات ءجۇردىم. بەس ساعات ورگە ءجۇرۋدى ويلاڭىز… اناندايدا دوستىق شوقىسى كورىندى. باۋرايىندا جوڭكىلىپ بۇلت كوشىپ بارادى. كورىنىس عاجاپ. اياعىمنىڭ استىندا ساۋساقتاي بولىپ كريستال تاستار شىعىپ تۇر. بىر-ەكەۋىن سىندىرىپ الىپ، ءتۇسىپ كەلە جاتسام، ەتەكتەن ءبىر قۇماي كورىندى. سۋدا ءجۇزىپ بارادى. ءاپپاق. 500 مەتردەي جاقىنداپ فوتواپپاراتپەن تارتىپ كورسەم – اق ايۋ. كادىمگى اق ايۋ. التايدا اق ايۋ بارىن ەستىگەنىمىزبەن، سەنبەيتىنبىز. كونە كوزدەردىڭ ايتۋىنشا، اركتيكاداعى ايۋ ەمەس، كادىمگى قوڭىر ايۋدىڭ ازعان ءتۇرى دەسەدى. بىرنەشە رەت ءتۇسىردىم سۋرەتكە. ادام بارىن سەزدى مە، مۇزدى جاعانى جالداي قاشتى.
قۋانىشىمدا شەك جوق. بويداعى قورقىنىش تارقادى. جول تانىس. قۇلديلاپ كەلەمىن. سايعا تۇسە بەرە، اياعىمنىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ، ورنىمدا قاتتىم دا قالدىم. امالىم قالماعان سوڭ اسپانعا ەكى رەت مىلتىق اتتىم. تۇرىسبەكتەر اتپەن شاۋىپ كەلىپ، جاتقان جەرىمنەن الىپ كەتتى.
ون ءتورت جىلدان كەيىن دوستىق شوقىسىنا قايتا باردىق. ءبىراق اق ايۋدى كەزدەستىرە المادىق.
كوز الدىمدا تاۋ كوشتى
حان ءتاڭىرى. بيىكتىگى – 7010 مەتر. سوناۋ زاڭعاردى سۋرەتكە تۇسىرەتىن بيىك نۇكتەنى ىزدەپ التى جىلدا 5 مىڭ شاقىرىمدى ارتقا تاستادىم. جامان كولىكتى سالدىرلاتىپ تاعالاق دەگەن فەرماعا جەتىپ، وبىل دەگەن باستىعىمەن سويلەستىك. ول جەردە ءقاۋىپ كوپ دەپ بۇدان ءارى جۇرۋىمىزگە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. العان بەتتەن قايتام با؟! الايدا وبىل بىر-ەكى كۇن تۇرا تۇرۋىمدى ءوتىندى. قايىن اتاسىنىڭ ناۋقانى، سوعان كوپ ۇيعىرلار كەلەدى ەكەن. سولاردى سۋرەتكە ءتۇسىرۋىمدى سۇرادى. ناۋقاننىڭ ساۋابى تيەتىنىن دە ايتتى. دەگەنىندەي ەكى كۇن كۇتتىم. سودان سول تاۋدىڭ سىلەمدەرىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن نۇراقىن دەگەن ۇيعۇر اڭشىمەن تانىستىرىپ، قولىنا قاعاز جازىپ بەردى.
جولعا ەرتە قامداندىق. نۇراقىننىڭ قوبالجۋلى قيمىلىنا قاراپ، باسىپ وتەر جولىمىزدا نەبىر قورقىنىشتىڭ كۇتىپ تۇرعانىن سەزدىم. ارتىق جۇك تە العان جوقپىز. ات تۇياعى تاستى جولعا شاق-شۇق ءتيىپ كەلەدى. ەڭ شەتكى وتىرعان مالشىنىڭ قىستاعىنا جەتىپ توقتادىق. وبىلدىڭ جازىپ بەرگەن قاعازىن الگى مالشىعا ۇسىنىپ ەدى، جالما-جان قورادان ءبىر مال الىپ شىعىپ باۋىزداپ جىبەردى. اپ-ساتتە سويىپ، ەتىن بولشەكتەپ، قاپقا سالدى دا نۇراقىنعا ۇستاتتى.
… يەن تاۋدىڭ ىشىنە كىردىك. بيىكتىگى كوز جەتپەس شىڭ. جول جيەگى تەرەڭ شىڭىراۋ. تومەندە بۋىرقانعان داريا اعادى. اتتان ءتۇسىپ، جارتاستى جيەكتەن تومەنگە كوز تاستادىم. اق كوبىكتى اتقىلاپ اققان وزەن ۇيدەي تاستى اعىزىپ بارادى. ونە-بويىم شىمىر ەتتى. نۇراقىننىڭ ايتۋىنشا، مۇندايدا ءۇش ادام ءجۇرۋ كەرەك ەكەن. الدا-جالدا ءبىر جازاتايىم وقيعاعا ۇشىراسام، كۋا بولاتىن بىرەۋ بولۋى كەرەك-تى. بۇل سوزىنەن كەيىن نۇراقىننىڭ وزىنەن ۇرەيلەنە باستادىم. قولىنداعى مىلتىعىنا ۇرلانا قاراپ قويامىن. مەندە 20 كيللوگرامدىق اپپاراتتان باسقا تۇك جوق.
كوز بايلانا ايالداۋعا تۋرا كەلدى. قالىڭ قاراعايدىڭ تۇبىندەگى بوپىرعا جاتايىق دەپ ەدىم، نۇراقىن كەرىسىنشە اشىق جەرگە جايعاستى. نايزاعايدان ساقتانسا كەرەك.
… ءتۇن سۋىپ بارادى. جانعان وتتىڭ شوعىن سيىرىپ، توقىم توسەپ سوندا جاتتىق. تاسقا وتكەن وتتىڭ قىزۋى بەلدى قىزدىرادى. كوز ءىلىنىپ بارا جاتقانى سول، توڭىرەكتەن قاسقىر ۇلىدى. شىرت ۇيقىداعى نۇراقىن بۇل داۋىسقا ەلەڭ ەتپەدى. اڭشىنىڭ مىلتىعىن ءوز جاعىما الىپ قويدىم.
… شۋ-شۋلەپ ءالى ءجۇرىپ كەلەمىز. جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇس كورىنبەدى. تەك ايۋ مەن قوداستىڭ كەپكەن تەزەكتەرى عانا كەزدەسەدى اياق استىنان. كەۋىپ قالعان. سولاردى جيناپ ءتۇتىن تۇتەتتىك. ايۋ كوپ ەكەن سويتسەم. اتتارعا شابۋى مۇمكىن دەستى. ءسويتىپ، اتتاردى ءتۇتىننىڭ ورتاسىنا ارقانداپ قالدىردىق تا جاياۋ ورلەدىك. «دەنساۋلىعىڭىز بار ەكەن» دەپ قويادى اڭشى جىگىت ەنتىگىن باسا الماي. مەكتەپتە ون شاقىرىمعا جۇگىرۋ كومانداسىندا بولعان ەدىم. سول شىنىققاننان ءالى كۇنگە دەيىن سەرگەكتىكتى سەزىنەمىن.
تابان استى سىتىر-سىتىر ەتتى. تۇرا قاشتىق. ارتىمىزعا بۇرىلىپ قاراۋعا مۇرشا بولمادى. قاپ-قارا جەردىڭ اسپانعا اتىلعانىن بىلەمىن. اپ-ساتتە شاڭ باسىلىپ ءبىز تۇرعان جەردەن ۇلكەن كول پايدا بولدى. مۇندايدى كىم كورگەن؟! الاپات كۇش. ءولىمنىڭ تابالدىرىعىندا جۇرگەنىمىزگە كوزىم ابدەن جەتتى.
تۇندىگى ءتۇندى سۇيگەن حان ءتاڭىرى ءالى كورىنبەدى. كۇننىڭ كوزى شاقىرايىپ شىعىپ تۇر. مۇندايدا ءساتتى سۋرەت شىعارى ءسوزسىز. ءبىراق قار ەرىپ، كوشكىن ءجۇرۋ حاۋپى بار. جارتاستارداعى اناۋ مۇزدىڭ ءبىر بولىگى وپىرىلىپ كەتسە دە جەتىپ جاتىر. نۇراقىن مىلتىق اتىپ كوردى. دۇڭك ەتكەن مىلتىقتىڭ داۋىسى جاقپار تاستاردى ارالاپ كەتە بەردى جاڭعىرىپ. توبەدەن ءتونىپ تۇرعان مۇزدار سىرەسكەن قالپى. جۇگىرە جونەلدىك. قىسىم جوعارى، تەز شارشاپ، تەرەڭ دەمالا المايمىز. وكپەنى قىسادى. ەندىگى كوزدەگەنىم – حان تاڭىرىنە قاراما-قارسى قورىم بەت. اڭشى جىگىت «ولەسىڭ» دەپ بۇرا تارتىپ ەدى، مەن بولمادىم. بالا-شاعاسىنا دەپ اقشا بەردىم. قۇدايدان تىلەك تىلەپ سوناۋ مۇنارتقان بيىككە بەتتەي بەرىپ ەدىم، ايعاي سالىپ توقتاتتى دا «قاعاز جازىپ، قولىڭدى قوي» دەدى. مەرت بولسام، سونىڭ جاۋاپقا تارتىلاتىنى انىق. سوزگە كەلمەستەن جازىپ بەردىم. «قاعاز جازبايدى دەپ ويلاپ ەدىم، تاس جۇرەك ەكەنسىز» دەگەن قالپى ءۇن-جىرعاسى ءتۇسىپ وتىرىپ قالدى.
قولعا ءبىر-اق اپپارات الدىم. ونىڭ ءوزى – 20 كگ. ورلەپ كەلەمىن. ەگىلىپ جاتقان شاعىل تاستاردا ءجۇرىس ونبەيدى. ءبىر مەتر كوتەرىلسەم، ەكى مەتر سىرعىپ تۇسەمىن كەيبىر جەردە. قارا تەر دەگەن كۇرتىنىڭ سىرتىنا دەيىن شىقتى. بەلگىسىز ءبىر ىس بار سوناۋ بيىكتىكتە. تىنىستى تارىلتادى. مۇندايدا جان قالتاما سالىپ العان قۇرت پەن سارىمساقتان جەپ وتىردىم. كومەكتەسەتىن سياقتى.
ءولىپ-تالىپ ۇشار باسىنا شىققاندا جارق ەتىپ حان ءتاڭىرى كورىندى. بالتىرىمنان بۇلت كەشىپ اسپاندا قالىقتاپ تۇرعاندايمىن. قارسى الدىمدا – الىپ شىڭ. عاجاپ شىركىن. باتىپ بارا جاتقان كۇن ءتاڭىر تاۋدىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ تۇرعانداي. ودان سايىن جارقىراتادى. ساعاتىما قارادىم. اناۋ ەتەكتەن بەرى ءتورت ساعات ءجۇرىپپىن. توككەن تەرىمنىڭ اقتالعانى وسى شىعار. فوتواپپاراتتى قۇرىپ جىبەرىپ، ساتىرلاتىپ سۋرەتكە تۇسىرە باستادىم. اپپاراتتىڭ تۇيمەسىن ءجۇز رەت باسىپ ۇلگەرىپپىن. قۋانىشىمدا شەك جوق، ەتەككە دەيىن سىرعاناپ ءتۇستىم. نۇراقىن دالباق قاعىپ الدىمنان شىعىپ قۇشاقتاي الدى. دەرەۋ جينالىپ، مۇزدى شاتقالدان ءوتىپ ۇلگىرگەنىمىز سول، گۇرس ەتىپ اتىلدى. قورعانشاقتاي باسىمىزدى كوتەرىپ ىزىمىزگە قاراساق، جاڭا عانا سايراپ جاتقان جول جوق. ورنى وعىر-شوعىر تاۋ بولدى دا قالدى. سوندا كوردىم تاۋدىڭ كوشكەنىن.
حان ءتاڭىرىن تۇسىرگەن سۋرەتىم مەملەكەت بويىنشا ءتورت رەت سىيلىق الدى. ەڭبەكتىڭ اقتالعانى وسى ەمەس پە؟!
شوگىر شىڭى
ەندىگى مەجە – كاشمير مەن پاكيستان شەكاراسىنداعى شوگىر شىڭى ەدى. بيىكتىگى – تەڭىز دەڭگەيىنەن 8611 مەتر. وعان اپارار جولدىڭ دا سوقپاعى كوپ. كوزدەگەن بيىگىم قاشقار اۋماعىنا قارايتىندىقتان، قاعاز جۇمىستارىمدى سول جاقتا رەتتەدىم.
1997 جىلدىڭ جازى بولاتىن. ات باسىن قارعىلىق اۋدانىنا تىرەدىك. مىنگەن كولىك ارى بارا المايتىن بولدى. سول جەردە باسشىلارى جيىن اشىپ، شوفەرىمەن قوسىپ بيىك كولىك بەردى. توقتاماعان كۇيى زۋىلداپ شەكاراداعى «مازا دالاعا» تارتتىق. وزدەرى «مازالى» دەسەدى ەكەن. بايلانىس مۇلدەم جوق ول جاقتا. جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ولىممەن بەتپە-بەت كەلۋىمىز مۇمكىن ەكەنىن قايتا-قايتا ەسكەرتتى. ول كەزدە 20 كگ جۇكپەن كۇنىنە 20 شاقىرىمدى وپ-وڭاي باسىپ وتەر ەدىم.
بۇدان ءارى كولىكتىڭ ءجۇرىسى باياۋلاپ، موتور ءۇنى ىشقىنا-ىڭىرانا باستادى. باۋىرى جەردەن قانداي بيىك بولعانىمەن، قورىم تاستا قوزعالۋى قيىن ەكەن. جاياۋلاتىپ كەلەمىز. ەكى اسكەر جول باستادى. سويلەسۋگە مۇرشا جوق. ىرس-ىرس ەتەمىز. شاتقالدىڭ اۋزىنا تايادىق. توبەدەن قازانداي تاستار ۇشىپ كەلىپ الدىمىزعا قۇلايدى. تابان استىڭ ءدىر ەتە قالادى. توبەڭە تۇسسە… بىتكەن جەرىڭ سول. نە دە بولسا تار شاتقالدا تارپاڭ باسىپ كەلە جاتىرمىز. ءدال وسىنداي اجال تىرناعىنان ءۇش رەت امان قالدىق. سول جۇرگەننەن توقتاۋسىز رەسكەم قىستاعىنا جەتتىك. ءبىر كۇن دەمالىپ، اۋاسى مەن سۋىنا ۇيرەنىستىك. تاقىر تاۋ. سىزدىقتاپ اققان ءبىر بۇلاق جوق. سۋدى 27 شاقىرىم جەردەن تاسىپ ىشەدى ەكەن.
شىڭدارىنا بۇلت بايلانعان تاۋ. اناۋ يىقتان ادامداردىڭ قاراسى كولبەڭدەيدى. قىستاق پا دەپ قويامىن. ۇقسامايدى. جاقىنداپ كەلەمىز. بىر-ەكەۋى ماعان ۇرەيلەنە قارادى. كيگەن كيىمدەرى تەرى. تاس ءداۋىرى ەلەستەدى. ۇڭگىرلەردى پانالايدى ەكەن. جول باستاپ بارا جاتقان تۇردى «جابايى ادامدار عوي» دەپ تانىستىردى. زاماننىڭ دامۋىنان الدە قايدا قالىس قالعان ەكەن. ءتىپتى كوزىلدىرىگىمدى كورىپ، تاڭعالدى. ەرتەدەن بەرى 21 وتباسى، 122 ادام تۇراقتاپ قالىپتى بۇل ماڭدا. سورايىپ وسكەن اعاش جوق. ۇڭگىرلەردى مەكەندەيتىنى دە سول. توپىراعى قورىم، كەرپىش جاساۋعا دا جارامايدى.
كۇن شىعار شىقپاستان ساپارىمىزدى ودان ءارى جالعاستىردىق. ەكى اسكەر كەرى قايتىپ، وسى جەردىڭ تاۋ-تاسىن جاقسى بىلەتىن ەكى ادام الدا ءجۇردى. بىرەۋىنىڭ ەسىمى زيادان ەكەنى ەسىمدە. ەرتتەگەنىمىز ەسەك. ۇستىندە سىرعىپ وتىرا المادىم. ۇزەڭگىلەستەرىم بايقادى عوي دەيمىن، قوداسقا اۋىستىردى. 4 مىڭ مەتر بيىكتىكتە كەلەمىز. كۇن تاس توبەگە شىققاندا كەرىشتەن شىققان جالىن بەتتى شارپيدى. الاڭسىز اياڭداپ كەلەمىز. ءبىر كەزدە گۇر ەتىپ وزەن اقتى الدىمىزدان. تاسقىنى قاتتى.
ىمىرت ۇيىرىلە ايالداپ وت جاعىپ وتىردىق. كۇندىزگى ىستىق جوق. ءتۇن كۇرت سۋىتىپ، قاپالاقتاپ قار جاۋدى. دالادا جاتىرمىز. مىزعىپ بارا جاتساڭ، ونە بويىڭنان وتكەن سۋىق ۇيقىنى قاشىرادى. ودان قالسا، تاستىڭ وتكىر قىرى ارقاعا باتادى. كەيدە وسىناۋ بيىككە قاي قۇداي ايداپ كەلدى دەپ قويامىن. ۇلتتىق نامىس. باسقا نە؟! ەرتەرەكتە ءبىر فوتو سۋرەت كورمەسى ءوتىپ، بىرەۋدىڭ ەكى سۋرەتى جۇلدەلى بولادى. سونداعى ءبىر سۋرەتتە شىلاۋىش، ونىڭ سىرتىنان شىت تارتقان ايەل وگىزگە ءمىنىپ كەلەدى. تاقىرىبى – «قازاق ايەلى». ە-ە-ەي، ايەلدى قازاق قاشان وگىزگە مىنگىزىپ ەدى؟! سۋرەتتىڭ اۆتورى – وزگە ۇلت. نامىستان جارىلا جازدادىم. سودان باستاپ موينىما فوتواپپارات ءىلدىم. كوركەم كورىنىستىڭ ءبارى – قازاق تۇرعان جەردە. شەتەلدىكتەر قاڭعىپ كەلىپ ءبىزدىڭ جەرلەردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، الەمگە ايگىلەپ جاتادى. وسىنى ءوزىمىز نەگە تانىتپايمىز؟ ءسالت-داستۇرىمىزدى ساقتاپ قالۋ ۇشىندە سۋرەتتىڭ ماڭىزى زور ەدى. مىسالى، قىز قۋۋدى قازاقتىڭ ماحابباتى دەپ شاتاستىرىپ جاتادى. شىندىعىندا، بۇعان ماحابباتتىڭ ەش قاتىسى جوق. قازاقتىڭ ءداستۇرى دەمەكشى ورتەكە بيلەتەتىن بىرەۋ بار ما ءقازىر؟! باياعىدا ءبىر ماناستىڭ اسۋىنداعى قىستاققا جولشىباي سوققام. جالعىز ءۇي وتىر. كيىز ۇيدە شاي ءىشىپ وتىرساق، تۇندىگىنەن تاۋ ەشكىنىڭ لاعى قاراپ تۇر. سويتسەك، سول ءۇيدىڭ بالاسى ورتەكەنى بيلەتەدى ەكەن. بالا ىسقىرىپ، ايقايلاپ ەدى، ورتەكەڭ بيلەي جونەلدى. كەيىن سول تۇسىرگەن سۋرەتىمدى ۇلكەن ءبىر باستىق كورىپ «بەينەگە ءتۇسىرىپ بەر» دەدى. ون جىلدان كەيىن بارسام بالا دا، تەكە دە جوق.
ەكىنشى كۇن. مالشىلاردىڭ وتباسىنا جولىقتىق. ءتورت ءتۇتىن ەكەن. مىناۋ تاۋدىڭ باسىندا تىرشىلىك ەتىپ نە كۇن تۋدى باستارىنا؟! بۇلاردىڭ مەكەنى ۇڭگىر دە ەمەس، ىرگەسىن تاسپەن جيىپ، توبەسىن تەرىمەن تارتىپ تاستاعان قوس. قۇراق ۇشىپ كۇتتى. بوي جازىپ ءبىر تۇنەدىك.
شوگىر شىڭى كۇنشىلىك جەردە عانا. ءدال تۇبىنە تاياعاندا بۋىرقانعان وزەن وتكەل بەرمەدى. توننا تارتاتىن قوداستىڭ ءوزىن جۇتا سالارداي. مەجەلەگەن شىڭىم كورىنىپ تۇر. قاراما-قارسىسىنداعى بيىككە شىقسام، ءساتتى سۋرەت تۇسەرىن سەزىپ تۇرمىن. نار تاۋەكەل. كۇن شىعىس جاق بەتپەن ورلەپ كەتتىك. تىنىسىمىز تارىلىپ كەلەدى. ءبىر بيىگىنە شىققاندا مي اتىلىپ كەتە جازدايدى. باستىڭ تامىرى سولق-سولق سوعادى. ۇيىتقىعان جەل وكپەنىڭ تىنىسىن ودان سايىن تەجەيدى. ۇشارباسىنا شىقتىق. شوگىر مەنمۇندالايدى. فوتواپپاراتتى جارتاستىڭ جيەگىنە قۇرىپ، كەشتىڭ باتۋىن ەكى ساعات كۇتتىك…
اپپاراتىم ءساتتى سۋرەتتەرگە تولىپ، ءتۇسىپ كەلەمىز. تومەنگە تۇسسەك، ىلەسكەن جىگىتىمىز ىس ءتيىپ ەس-تۇسسىز قالىپتى. زياداننىڭ بەتى كوگەرىپ كەتكەن. تەرىسى سىپىرىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. ءتۇن ورتاسىندا الگى مالشىلاردىڭ قوسىنا كەلدىك. قوداستىڭ سۇتىنەن ۇيىتىلعان اشتى ايراننان ءىشىپ، بەتىمىزگە جاقتىق. تاڭەرتەڭىندە سەرگەكتىك سەزىلدى…
6alash ۇسىندى
