ف.كافكانىڭ: «ءبىز ءوزىمىزدى تىستەپ، شاعاتىن كىتاپتاردى عانا وقۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر وقىعان كىتابىڭ تاس توبەدەن ءبىر ۇرىپ، جويقىن سوققى بەرگەندەي اسەر ەتپەسە وندا ونى وقۋدىڭ نە قاجەتى بار؟» (يا دۋمايۋ، چتو مى دولجنى چيتات ليش تە كنيگي، چتو كۋسايۋت ي جاليات ناس. ەسلي پروچيتاننايا نامي كنيگا نە پوترياساەت ناس، كاك ۋدار پو چەرەپۋ، زاچەم ۆووبششە چيتات ەە؟») دەگەن ءسوزى ۇنايدى. شىعارماعا قويىلاتىن باستى ولشەم، نەگىزگى تالاپ وسىنداي بولۋ كەرەك. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ «پەرىشتەلەر ءولىمى» - ونداعى «جىلان ۋى» مەن «ءسامبى تالدىڭ مۇڭى» حيكاياتى بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىن ايتىپ وتىرىپ جانىڭدى سىزداتقان جاراڭا تۇز سەبەتىن سونداي شىنشىل دا مۇڭلى شىعارما.
«جىلان ۋى» سيۋجەت قۇرىلىسى مەن بەينەلىلىگى جاعىنان تريللەرگە ۇقسايدى، فينالى ەستەن تاندىرا جازدايدى. ادام سياقتى قۋانعانىن، سويلەگەنىن، كۇلگەنىن عۇمىردا ەشكىم كورمەگەن، قاباعى تۇكسيگەن قارا كىسى جىلان ۋىن الۋ ءۇشىن جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرىنە بولىمسىز اقشا، كيىلگەن كيىممەن ءماز قىلىپ، 3-4 اي كۇتىمىن جاساپ، ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن قىزىلقۇمنىڭ اپتاپ ىستىعىنا باۋىرىن قىزدىرعان جىلاندار ورداسىنا اپارىپ، قۇدىققا ءتۇسىرىپ، جىلانعا شاقتىرادى. جىلان ۋىن ساتىپ بايىپ وتىرعان، سول ءۇشىن زۇلىمدىققا باراتىن بۇل تيپاج قۇبىجىق بەينەدە (مونسترۋوزدىق) كورىنەدى. جالپى «جىلان ۋىنداعى» ءار بەينە تانىس، انىق، بەينەتتەن ەرتە قارتايعان شىراي سياقتى جەڭگەلەر دە، ءتىپتى اۋىلدا توي-تومالاق بولعاندا باۋىرساققا تالاسقان بالالاردىڭ كىر-قوجالاق قولدارى دا كوزگە جىلى ۇشىرايدى، اتموسفەراسى بولەك، شەرتايدىڭ ايلىعىن جىبەرگەن سايىن اۋىلداعى جەڭگەسىن، باۋىرلارىن قۋانتسام دەگەن مىنەزىن ايتساڭشى، اۋىلداعى كەلىنشەگىن ۇمىتىپ، قىسقا ۋاقىتتا كوڭىلدەس تاپقان اعاسىنا وكپەلەپ جۇرسە دە قۇدىققا تۇسەردە اعاسى ءۇشىن جانىن بەرەتىن سەزىمدەرى ءتىرى، وقىرماندى ەلىكتىرىپ باۋراپ اكەتەدى. اۆتور كۇنكورىس ءۇشىن قالاعا جۇمىس ىزدەپ كەتكەن شەرتاي مەن بايشۇباردىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ، ولاردى اجالعا ايداعان قارا كىسىنىڭ ارەكەتى ارقىلى ادامنىڭ ىشكى الەمىنە تەرەڭدەپ قانا قويمايدى، ادامنىڭ قۇنى، قوعامنىڭ رۋحاني قۇرىلعىسىنىڭ پروبلەمالارىنا كوڭىل بولەدى، پسيحولوگيالىق رەاليزم ۇلگىسىن كورەمىز. بايقاساڭىز، اۆتور ءار شىعارماسىندا شىندىق ايتادى، ول - ءوزىمىز مويىنداۋعا ءداتىمىز جەتپەيتىن شىندىق. اناۋ جىلان ساۋداسىمەن اينالىساتىن قوجايىن كىم؟ ول شەكارادان ميىعىنان كۇلىپ ءجۇرىپ ءوتىپ الىپ، اڭقاۋ قازاقتى الداپ جەم قىلىپ، تەسپەي سورىپ جۇرگەن كەلىمسەك. وسى جەردە وزگەلەرگە ەسەمىز كەتىپ جۇرەتىن، ءوزىمىزدىڭ اڭعالدىعىمىزدان سورلاپ قالا بەرەتىن، اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەيتىن مىنەزىمىزگە سىرتتان قاراعاننىڭ ۋداي اششى كۇيىنىشى بولاتىنىن انىق ۇعاسىڭ. «اعا، مەن ءبىرىنشى تۇسەيىن» دەپ اڭقىلداعان كۇيى جىلان تولى قۇدىققا تۇسكەن اقجەلەڭ شەرتايدى جىلاندار شاعىپ ءولتىردى، باۋىرىن ءوز قولىمەن جىلانعا تاستاعانداي بولعان بايشۇباردىڭ ودان ءارى ءومىر سۇرۋگە قاقىسى دا جوق ەدى، (وقىرمان وعان ءوز ىشىنەن ۇكىم شىعارىپ وتىرادى)، اقىرى ول ءوزىن اتىپ تاستادى. ادام جانىن ءار قىرىنان قاراستىرىپ ۇيرەنگەن جازۋشى پەرىشتە كوڭىل شەرتايدى قۇرباندىققا قيىپ تىم قاتالدىققا بارعاندا ومىردە زۇلىمدىقتىڭ شەگى جوعىن اڭعارتقاننان بولەك وقىرمانىنىڭ ەموسياسىن بايقاعىسى كەلگەن دە شىعار، ايتەۋىر، سول ۋدى ءوزىڭ ىشكەندەي بولاسىڭ. اۆتورعا سەنگەندىكتەن دە سونىڭ ءبارىن – كۇيزەلۋ، ۇرەي، ىزا، دارمەنسىزدىكتى ءوز ىشىڭنەن وتكىزەسىڭ، وقىرماندى انا شەتتەن مىنا شەتكە لاقتىرا بەرەتىن كۋلميناسياسى الدەبىر قورعانسىزدىقتى، ايىقپاس مۇڭدى سەزىندىرەدى. شىعارمانىڭ ويدان شىعارىلعان دۇنيە ەكەنىن ءبىلىپ وتىرساڭ دا اۆتوردىڭ تۇسپالمەن ايتقان شىندىعىنا قارسى ەشتەڭە دەي المايسىڭ. ول شىندىق – مەيىرىم، ادامگەرشىلىك جوعالعان جەردە جەر-الەمدە قارا تۇنەك قانا ورنايتىنى. وقيعاسى قاراپايىم باستالىپ شارىقتاپ كەتەتىن، اقىر سوڭىندا ەستەن تاندىرارلىق بولىپ اياقتالاتىن سيۋجەتىمەن دە، كەدەي-كەپشىكتىڭ ولسە قۇنى سۇراۋسىز ەكەنىن جەتكىزىپ، پروبلەما كوتەرۋىمەن دە، جالپى ستيليستيكالىق ەكسپەريمەنتتەرىمەن دە قۇندى، وسى سەبەپتى دە تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتى ءداۋىردىڭ رۋحاني احۋالىن، كلاسسيكالىق جانرلارىن، باعىتتارىن، فورمالارىن مەڭگەرگەن، ادەبي داستۇرلەردىڭ قالاي داميتىنىن تۇسىنگەن، ماڭگىلىك سۇراقتاردى جاڭا فورمادا كورۋ ءۇشىن ءوز سىني ويلاۋى مەن ەستەتيكالىق تالعامىن دامىتقان جازۋشى دەپ تانيمىز.
ەكىنشى حيكايات «ءسامبى تالدىڭ مۇڭى» دا سول توقسانىنشى جىلداردى، ادامداردىڭ سەنىمى، ءۇمىتى كۇل-پارشا بولعان، قۇندىلىقتار وزگەرگەن، اۋىل قازاعى ءۇشىن دۇنيەنىڭ جەلى وڭنان دا، سولدان دا سوققان قيىن كەزەڭدى بەينەلەيدى. مۇندا ادام سانى كوپ ەمەس، الديار، قىزى، جيەنى جەنيا-جەتكەرگەن، اۋىل ادامدارى. باسىنان اياعىنا دەيىن الدياردىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگى، ويلارى، ەستەلىگى، قۋانىشى، مۇڭى بەرىلىپ، اۋىل ادامدارىنىڭ كوڭىل-كۇيى ارقىلى سول كەزەڭ ەسكە تۇسەدى. ادەتتە باسقا اۆتورلار بولسا مۇندايدا كەيىپكەردىڭ اتىنان ءبىرىنشى جاقتا سويلەيتىن ءتاسىلدى قولدانار ەدى. ءبىراق، الديار تۋرالى ءۇشىنشى جاقتان بايانداۋ وقىرماندى ەشقانداي شەكتەۋسىز كەيىپكەردىڭ ىشكى الەمىنە ەنۋگە مۇمكىندىك بەرگەنى انىق. اۆتور ءۇشىن كەيىپكەردىڭ جانى قۇپيا ەمەس، ول تۋرالى ءبارىن بىلەدى، ىشكى پروسەستەردى ەگجەي-تەگجەيلى باعىتتاي الادى، كەيىپكەردىڭ ءوزى بايقاي المايتىن نەمەسە ءوزى مويىنداي المايتىن پسيحولوگيالىق كۇيىن باياندايدى. جالعىز قىزىنىڭ بويجەتىپ قىزدارمەن قىدىرۋعا كەتكەن ساتتەگى اكەسىنىڭ الاڭ بولعان كوڭىلى قانداي قاپىسىز! قىز كۇيەۋگە كەتىپ قالاتىن كۇنگى اكە مەن بالا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى بەرۋدە جازۋشى وسى سەزىمنىڭ تەرەڭدىگىن، ايرىقشا رەڭكتەرىن اسقان دالدىكپەن سۋرەتتەيدى. كەيىپكەرمەن بىرگە ەستەلىك ەمىپ، كەيىپكەرمەن بىرگە مۇڭايعاندا وسى تولقىنىستىڭ ءبارى جازۋشىلىق قۋاتتىڭ اسەرى ەكەنىن دە ويلاپ جاتپايسىڭ. ءبىر جىلدان سوڭ قىزى ءسابيىن (زيادانى) الىپ اكەسىنىڭ ۇيىنە توركىندەپ كەلگەن جازدى ايتساڭشى، سول جازدا الديار باقشا سالىپ ءجۇرىپ ءبىر شارشاماعان ەدى، تۋعان ءۇيىن، اكەسىن ساعىنىپ جەتكەن قىزىنىڭ بۇرىنعىداي ەمەس ەرەكشە اڭگىمەشىل بولىپ كەتكەنىنە تاڭعالسا دا كەپەدە وتىرىپ قىزىنىڭ قولىنان ىشكەن شايىنا جەتەر شاي جوق، ەكەۋارا باياعى بىردەڭەلەردى ەسكە الىپ ايتقان اڭگىمەسىنە جەتەر اڭگىمە جوق، قىزىنىڭ اكەسىنە بۇرتيىپ ەركەلەگەنى، پەرزەنتىنىڭ اكەگە ىقىلاسىنا جەتەر ەشتەڭە جوق... الديار ءۇشىن بۇل ەشبىر عاجايىپقا تەڭگەرمەيتىن كەز ەدى. (وسى ساتتە كەۋدەڭدى سىزداتقانداي نە الدەنەگە قامىرىققانداي، جان دۇنيەڭدە نەشە قيلى سەزىم بولاتىنى جانە بار). ودان كەيىنگى جىلدارى تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىنەن جالعىز قىزىنىڭ قينالعانى، جيەنى زيادانىڭ جۇگەنسىز كەتكەنى، جەتكەرگەن-جەنيانىڭ ناعاشى اتاسىنىڭ قاسىنا كەلىپ، اۋىلدىڭ مالىن ۇرلاپ قالاعا اپارىپ ساتقان قاسيەتسىزدىگى الدياردىڭ جانىن جاسىتتى، ءتۇڭىلدىردى. ودان بولەك قىزىنىڭ تاۋقىمەت شەككەنىن، ءجۇنجىپ قينالعانىن كورگىسى كەلمەگەنى انىق. فلوبەر، موپاسسان، فولكنەر سياقتى پسيحولوگ جازۋشىلاردىڭ ءوز شىعارمالارىندا پسيحولوگيالىق ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ادامنىڭ ءوز ىشىندە، ءوز كەڭىستىگىندە ءومىر ءسۇرۋ پروسەستەرىن ايقىن كورسەتەتىنى سياقتى، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ تە كەيىپكەرىنىڭ نەدەن تۇيىققا تىرەلگەنىن، قالاي كۇيرەگەنىن وقىرماننىڭ جان-جۇيەسىنە اسەر ەتە وتىرىپ سەزىمتالدىقپەن باياندايدى. الدياردىڭ ەڭ سوڭعى ساتتە شاراسىزدىقتان سۋعا كەتىپ ءولۋدى تاڭداعانىن اقتاي الماساڭ دا ونىڭ ىشكى الەمىنە تەرەڭ ەنۋ ارقىلى پسيحولوگيالىق تالداۋ جاساۋعا بولار ەدى. ءوزىڭ داتكە قۋات كورىپ تابان تىرەپ جۇرگەن ءومىردىڭ ءمانى، مازمۇنى ءبىر ساتتە تابان استىنان جىلجىپ كەتسە، بۇكىل دۇنيە ءوزىنىڭ قالىپتى قانىق بوياۋىنان ايرىلىپ، سۇرەڭسىز كەيىپكە تۇسەرىن اركىم اق مويىندار. جازۋشىنىڭ ءتىلى لەكسيكالىق، سەمانتيكالىق جانە سينتاكسيستىك تۇرعىدان ەرەكشە، اۆتور سونشاما مۇڭلى شىعارما جازىپ وتىرىپ تا وزىنە ءتان يۋمورىن ۇمىتپايدى، بۇل اسىرەسە، اۋىل ادامدارىنىڭ مىنەزدەرىن سومداعاندا انىق كورىنەدى.
سونىمەن، ءون بويىندا تەرەڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تامىر بار، اۆتوردىڭ كۇردەلى ىشكى الەمىن، ستيليستيكالىق مۇمكىندىگىن كورسەتەتىن، فيلوسوفيالىق پروبلەمالاردى كوتەرۋمەن ەرەكشەلەنەتىن «پەرىشتەلەر ءولىمىن» قازىرگى زامانعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك شىعارماسى دەر ەدىك. ەكى حيكاياتتىڭ دا تراگەديامەن اياقتالعانى بەكەر ەمەس، بىزدەگى قوعامدىق سانانىڭ رۋحاني ماتريساسىنىڭ وزگەرۋىنەن سوڭعى جىلدارى قازاقتىڭ ۋايىمى، مۇڭى كوبەيگەنىن جاسىرا المايمىز. بالكىم، سونىڭ ءبارىن كورسەتە بىلگەنى ءۇشىن دە تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتى وقيتىن شىعارمىز. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ وقىلا بەرەدى. ول – كلاسسيكا. (كلاسسيكا - ادامدار مەن تاعدىرلاردىڭ ۇلگىسى بولۋىمەن ءقادىرلى). ادەبيەتتى سونشالىقتى قۇرمەتتەمەۋ بەلەڭ العان كەزدە دە ءبىز ونى وقۋدى توقتاتپايمىز، ونىڭ اڭگىمە-حيكاياتتارىنان ءتىرى كەيىپكەرلەردى كەزدەستىرەمىز، ءومىردى بار بوياۋىمەن كورەمىز.
«رۋحتار جەردەن كەتەدى» جانە بەلگىسىز بولاشاق...
«رۋحتار جەردەن كەتەدىنى» جايباراقات وتىرىپ وقۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل شىعارما كوبىرەك وقىلسا ەكەن دەيمىن. ءراسپۋتيننىڭ «ماتەرامەن قوشتاسۋ» دەگەن شىعارماسى بار، وندا دەريەۆنيانى سۋ باسادى دەپ تۇرعىندارىن ماجبۇرلەپ كوشىرەدى، اسىرەسە، كارى كەمپىرلەرگە بۇل اۋىر بولادى، تۋعان جەرمەن قوشتاسۋدىڭ قانداي بولارىن سۋرەتتەگەن وسى شىعارماعا ۋاعىندا ۇلكەن باعا بەرىلگەن. دەگەنمەن، مەن سىزگە ءادىلىن ايتايىن، ت. نۇرماعامبەتوۆتىڭ «رۋحتار جەردەن كەتەدى» شىعارماسى ودان دا بيىك، مۇندا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنشى قيىن جىلدار، تەك قىزىلوردا وبلىسىنداعى ءبىر شاعىن اۋىلدىڭ ادامدارىنىڭ باسىنداعى جاعداي ءسوز بولعانىمەن سوڭىندا مىنا ءبىزدىڭ - قارا حالىقتىڭ كەلەشەكتەگى تاعدىرى نە بولادى دەگەن سۇراق قالدىرادى. شىعارما سونىسىمەن ءدال ءقازىر وتە اكتۋالدى جانە مازمۇنىمەن بيىك.
قاسىنا مۇناي ماگناتىن ەرتىپ كەلگەن وبلىس اكىمى تالدىسۋدىڭ ەگىنشىلەرىنە بۇل جەردىڭ جەكە كىسىگە ساتىلىپ كەتكەنىن ايتادى. ەسىركەپكە «وسى جەرگە يە بولىڭىز، كۇزدەن باستاپ جۇرت بۇل ارانى بوساتاتىن بولسىن» دەپ تاپسىرادى. - بۇل ايتقانىڭىزعا ءتىرىمىز كونەيىك، ءبىراق، ەندىگى ولەتىن كىسىلەر... دەگەن ەسىركەپكە: - باسقا جەرگە بارىپ ءولسىن. قازاقتا باسقا جەتپەسە دە جەر جەتەدى! - دەپ قايىرادى.
مۇناي ماگناتى شويىن ءبىلالوۆتىڭ تۇسىنىگىنشە، تىرسەگى تىرسەگىنە سوعىلىپ، كۇنىن ارەڭ كورىپ جۇرگەن بەيشارا كەدەي قازاققا جەردىڭ كەرەگى قانشا، ولگەندە جاتاتىن جەر تاڭداۋ نە ءسانىن العان بولىپ شىعادى. ءوز تىلىندە سويلەۋگە ارلاناتىنداردىڭ اتاقونىس، كىندىك قانى تامعان جەر دەگەن ۇعىمنان الىس بولاتىنىن كورگەنىمىز ءبىرىنشى رەت ەمەس. ال، اكىم الشىن سەردالييەۆيچ ميلليونەر شويىن شالعىنبايەۆيچتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، «وسى شيپالى سۋدى ساتاسىز با، الدە اراق زاۋىتىن سالاسىز با، ءوزىڭىز بىلەسىز» دەپ قومپىلداتىپ قويادى. مانساپقۇماردىڭ بار ويى - وسى ادامنىڭ كوڭىلىن تابۋ ارقىلى جوعارىلاۋ، پرەزيدەنتتىڭ كوزىنە ءتۇسۋ.
- جوق-جوق، مەن بۇل ارادان اۋەلى كۋرورت ساناتوريي اشامىن، ءارى قاراي باقۋاتتىلاردىڭ سۇرانىسىنا قاراي جوسپارلاۋ كەرەك، قارا حالىقتا نە سۇرانىس بولسىن؟ قارا حالقىڭىزدى مەن مۇندا جولاتپايمىن دا! - دەپ جاۋاپ بەرەدى ميلليونەر.
مىنە، حالىقتىڭ ماڭداي تەرىنەن دوللار ساۋىپ بايىعانداردىڭ پيعىلى وسى. وتىز جىلدا جەتكەن ۇشپاعىمىز - ءبىز وسىلاردى بايىتتىق، ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز ءبىز باتقان سوردان شىعا الا ما، ءبىر قايرات قىلا الار ما ەكەن... ءبىز قۇردىق دەگەن مەملەكەتتىڭ ءوز ىشىنەن قالاي ءىرىپ جاتقانىن اياۋسىز، بۇتارلاپ تۇرىپ كورسەتۋدەن اۋىر نە بار؟ جوعارىداعىلار قالاي ەسىرىپ، تاسىپ، شايقاپ-توگىپ جاتسا، تومەندەگىلەر جوقشىلىقتان ازا بەرەدى. جوعارىداعىلار ءسىز بەن بىزدەن الىس. تىم الىس...
«كيت تە قارتايادى. بولماسا باسىنا ءىس تۇسەدى. سوسىن جوعالادى. ءبىراق ونىڭ ورنىنا كەلەرمىز دەگەن باسقا كيتتەر بار ەمەس پە؟ ولار ۇلكەن كيت، كىشى كيت سوسىن كوپ كيت بولىپ مۇحيتتى بيلەپ-توستەۋ ءۇشىن تالاسادى. قان بولىپ قىرقىسادى. سونداي ءبىر كۇرەس نىشانى ءقازىردىڭ وزىندە-اق بايقالادى. ازىرگە ول سۋ استىندا. ال كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا جەڭىسكە جەتكەن كيت بارىنە كورىنىپ، تانىلىپ سۋ بەتىنە شىعادى. ال جاڭا كيتتىڭ زامانىنا دا ەستى اكۋلالار ازىرلەنەدى. ايلامەن كۇش جينايدى. بۇل دا ساياسات» دەپ ءوزارا سۇحبات قۇرعانداردىڭ اڭگىمەسى دە، ايلاسى دا بىزگە تىم تۇسىنىكسىز بولسا دا ءتۇبى سول بيلىككە تالاستىڭ زاردابىن حالىق كورەتىنى انىق.
***
وسىكۇنگى ادام عۇمىرىندا تالاي جەر ارالايدى، ەل كورەدى. ەسبول بولسا وسى اتا قونىستىڭ ماڭايىنان ۇزاعان ەمەس، سوندا دا ەسكە الارى كوپ. ونىڭ كىندىگى تەك وسى جەرگە بايلانعان. «وسى ساتتە ەسبول ماشينامەن كوشپەي، ەسەك اربامەن كوشكەنىنە دە سونشالىق قۋانعان. ەگەر ماشينامەن كوشسە مىنا كوكبالاق جۋساندارعا كوزى تۇسە قويار ما ەدى، الدە قايتەر ەدى. ول كەزدە بۇرقىراعان مىنا عاجاپ اشقىلتىم ءيىس مۇرنىنا جەتەر مە ەدى دەشى» دەپ باستاعاندا اۆتور ۇزاق ۋاقىت اۋرۋ مەڭدەپ، سودان باسىن ارەڭ كوتەرىپ، كوپتەن سىرتقا شىعىپ تۇرعان ناۋقاستىڭ بۇلتقا دا، كوككە دە، شوپكە دە، اربا ارتىنان ىلەسكەن لاقتىڭ ءشوپ جەگەن اۋزىنا دەيىن ءمان بەرۋىنەن كەيىپكەردىڭ تۋعان جەردىڭ قارا توپىراعىنا، جۋسانىنا، تاۋ-تاسىنا دەگەن ساعىنىشى مەن اڭسارىن جەتكىزەدى. ەسبول وسى ماڭنىڭ وي-شۇقىرىن جاتقا بىلەدى، ونىڭ ەسەكاربامەن بايتاستىڭ قىستاۋىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە اكەسى مال باققان قىستاۋمەن بايلانىستى وقيعالاردى، ەسكەلدى سايىنا جەتكەندە دە كوڭىلىندە ۇمىتىلماستاي بولىپ جاتتالعان ەستەلىكتەردى ويىندا جاڭعىرتقانى سودان. ەسەكاربا ءدال شىراعداننىڭ باسىنا كەلىپ توقتاعانداعى دىمكاس ادامنىڭ قۋانىشىن جازۋشى بىلاي باياندايدى: «تومەندە سول قولى جاعىندا اقۇيىك، وڭ قولى جاعىندا تالدىسۋ وزەندەرى بۇراڭداپ اعىپ جاتقان اتامەكەنىنە قاراپ كوزىنەن جاس پارلادى. كوپ سىر ايتقىسى كەلىپ، ءبىراق ەشتەڭە دە ايتا الماعان جاننىڭ كومەيىنە كەپتەلگەن وكسىگى بولادى ەمەس پە؟» دەگەن سويلەمنىڭ ءوزى جاي جازىلا سالماعانىن اڭعارامىز. ءبىراق، اقىرعى رەت بوي جازىپ اتا قونىسىنا ەسەكاربامەن جەتكەن ەسبولعا سول اتا قونىستان ورىن بۇيىرمايدى. ول جەر ەسبولدىڭ، وسى اۋىلداعىلاردىڭ اتا قونىسى بولسا دا، ول جەردە ولاردىڭ اتا-بابا، اۋلەتتەرىنىڭ سۇيەگى جاتسا دا ەندى ولاي قاراي اياقتارىن اتتاپ باسا المايدى. وعان رۇقسات جوق! جەر ساتىلىپ كەتكەن. اقىرى ايەلى ۇلتۋ سۇيەكتى ەسەكارباعا سالىپ كەرى الىپ قايتۋعا ءماجبۇر بولادى.
ەسىركەپ مولدانىڭ ۇلتۋدى جۇباتىپ وتىرىپ ءوزى قوسىلا كەمسەڭدەپ ايتاتىنى بار: - شىراعىم، سەن ويلاپ وتىرعان شىعارسىڭ، ەسبولدىڭ ولگەنىنە عانا جىلاپ وتىر دەپ... ول دا مۇمكىن... ۇيرەنىسكەن جاندى باقيلىققا قيماۋ سەزىمى ادامدا بولۋى مۇمكىن... ءپاندامىز عوي... ءبىراق بۇدان دا اۋىر ءىس بولىپ جاتىر... شۇكىمان-سوفى ماعان ايان بەردى. مىنا جالعان دۇنيەدە بولىپ جاتقان ۇياتسىزدىقتارعا... ارسىزدىقتارعا... نارازىلىق ءبىلدىرىپ، رۋحتار جەردەن كەتپەكشى ەكەن... بۇل جامان ءىس-س... شىراعىم... تۇسىنە بىلگەن پاندەگە بۇل قارعىستان دا اۋىر ءىس-س... بۇل ايتا بەرەتىن زاماناقىردىڭ جاقىنداۋى. مەن ءبىرجاعىنان وسىعان جىلاپ وتىرمىن...
***
جەتى كۇن بويى سوعىپ، دالا مەن وزەننىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارىپ، شاڭىن اسپانعا كوتەرگەن جەلدىڭ بۇل مىنەزىن نەگە جورۋعا بولادى؟ جايبەرگەن، ەسەنتاي، قايقىباس قايىرحان سياقتى ەستيارلار ەسىركەپ مولداعا كىرىپ، «مولدەكە-اۋ، مىناۋ بۇرىن-سوڭعى بولماعان الاپات قوي. بۇل نە؟ شۇكىمان-سوفىنىڭ شاكىرتىسىز، بىردەڭە ايتساڭىزشى» دەگەندە ەسىركەپ مولدا ساقالىن قايتا-قايتا سيپاپ ۇزاق وتىرىپ: «بۇل رۋحتار... رۋحتار زامانعا...مىنا بىزدەرگە اشۋلى» دەپ جاۋاپ بەرەدى. اۆتوردىڭ شىعارماسىنىڭ تۇپكى ويى، ءتۇيىنى وسى. ءارۋاقتاردىڭ، جەر يەسىنىڭ مازاسىن الماۋ كەرەك ەدى. اتا قونىستى تالان-تاراجعا سالۋدىڭ ارتىندا ءبىر كەپيەت تۇر اۋ.
شىعارمادا جازۋشى ەل ىشىندە حالىقتىڭ تۇرمىسى سونداي اۋىر بولعانىن بىلاي كورسەتەدى. اقىلداسقان جۇرت «سۇراۋىن تاپساق كەبىندىك ماتا قارەكەڭنىڭ ۇيىنەن-اق تابىلىپ قالار» دەپ، اتاقونىستان توپىراق بۇيىرماعان مارقۇمدى تۇنىمەن كۇزەتىپ، تاڭدا جۋىندىرىپ ارۋلاپ اق جاۋىپ قوسۇيەڭكىگە الىپ كەتپەككە كەلىسەدى. ءبىز عوي، توقسانىنشى جىلداردىڭ قيىندىعىن ۇمىتا باستادىق، قاراپايىم جۇرت ءۇشىن سوڭعى ساپارعا دۇرىستاپ شىعارىپ سالۋ دا زور شارۋا بولعان كەزدەر ءوتتى. مەن دە ەستە قالعانىن ايتايىن. 1992 جىلدىڭ قىسى، اق بوران تەپسىنىپ، اۋدانعا باراتىن جول جابىلىپ، كوپتەن قالامەن قاتىناس بولماي قالعان ەدى، اۋىل حالقى تاماعىن شاقتاپ ءىشىپ، قينالىپ وتىرعاندا ءبىر ادام قايتىس بولدى. سول كىسىنىڭ تۋىسى كەلىپ، اجەمنەن مارقۇمدى ورايتىن كەبىن سۇرادى. سول كەزدە 11-12 دەمىز، ولگەن ادامدى ورايتىن نارسەنىڭ ءوزىن بىرەۋدەن سۇراعاننىڭ سۇمدىق نارسە ەكەنىن ىشتەي شامالايمىز. اراسىنا قالامپىر سالىپ، كوپتەن بەرى دايىندالىپ جۇرگەن اجەم كەبىن كيىمىن اۋەلى بەرگىسى كەلمەي، ءبىراق، اقىرى ءارۋاقتى رەنجىتكىسى كەلمەگەن. سوندا ەل ىشىندە جوندەم كەبىن دە تابىلماعانى عوي. ءقازىر سوعان ادام سەنبەيدى.
***
اركىمنىڭ ءوز اۆتورى بولادى، بارلىق شىعارماسىن وقىعان وقۋشى رەتىندە بايقاعانىم – ونىڭ شىعارماسىندا گيپەربولالانعان سەزىمتالدىقپەن ءارقيلى ەموسياعا بەرىلەتىن كەيىپكەر مىندەتتى تۇردە تابىلادى جانە ول وقىرمانعا جۇرەك تۇكپىرىندەگى شىعارۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وتكەن شاعىن ويعا ورالتىپ وتىرادى. شىعارمادا سۋرەتتەۋلەردىڭ ۇزاقتاۋ، كەيدە شۇبالىڭقى كورىنەتىنى بار، ءبىراق، وزىمە اۆتوردىڭ ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ ىشكى سىرىن اشۋدا ەگجەي-تەگجەيلى بايانداۋى ۇنايدى. سولاي ەسبولدىڭ العاشقى جارى زياشقا دەگەن اق ماحابباتىن ءومىر بويى كەۋدەسىندە الديلەپ وتكەنىن، ونى وكپەلەتكەن كەزدەرى ءۇشىن ءومىر بويى ىشتەي ءوزىن كىنالى سانايتىنىن تۇسىنەمىز. ونىڭ ايەلى ۇلتۋ قانداي ادام؟ ول دا ءبىراۋىق وتكەن كۇندەرىن، سۇرىنگەن كەزدەرىن ەسكە الادى. زياشپەن ەكەۋىنىڭ بالالىق شاقتا قۇربى بولعانى، زياشتىڭ ءوز تۇمارىن بۇعان سىيلاعانى – كەيىن ەسبولدىڭ العاشقى جارى زياش ءولىپ، ۇلتۋدىڭ ەسبولعا كۇيەۋگە شىعۋىندا دا تاعدىردىڭ ءبىز جاۋاپ بەرە الماس جۇمباعى بار. «كارتوشكە العاش تۇينەكتەگەن كەزدەن باستاپ، جاڭا كارتوشكەدەن وزىڭە پيۋرە جاساپ بەرەمىن - دەدى، سوندايلىق قۋانا سويلەپ. - مۇمكىن، سول اس دەرتىڭە شيپا بولار! ءتاۋىر بوپ كەتەرسىڭ... ەسەكاربامەن تىرباڭداپ كوشىپ جۇرگەنىمىزدە اللا ءبىزدى دە بىردەڭەگە باستاپ جۇرگەن شىعار-اۋ...ەسبول ۇندەگەن جوق. ءبىراق بۇعان ءجۇزىن بۇردى. ءجۇزىن بۇرىپ وتىرىپ كۇلىمسىرەدى. بار بولعانى سول... سوندا وسى جاۋاپتىڭ ءوزى دە ۇلتۋ ءۇشىن جەتىپ-ارتىلعان. كۇيەۋىنىڭ ءبىر رەت كۇلىمسىرەگەنى ءۇشىن ءالى دە قىرىق كۇن كارتوشكە ەگىپ، قىرىق كۇن ونىڭ قىزىل قوڭىزدارىن تەرىپ، اپتاپ كۇنگە قاقتالىپ توڭقاڭداپ كەتۋگە بەيىل ەدى-اۋ. كۇيەۋى قۋانىپ، كوڭىلدەنگەن كۇنى مۇنىڭ بويىنداعى شارشاپ-شالدىعۋدىڭ ءبارى وز-وزىنەن ۇمىتىلىپ كەتەتىن» دەگەن جولداردان تاعدىرعا مويىنسۇنعان، ەرى ءۇشىن، وتباسى بۇتىندىگى ءۇشىن ارقاسىن بەينەتكە توسۋدىڭ ءوزىن ءومىر دەپ ۇعاتىن قازاق ايەلىن كورەمىز.
***
شىعارمادان مومىن دا، پىسىعى دا، پايداكۇنەمى، نامىسسىزى دا تابىلادى. جالپى الەم ادەبيەتىندە مىنەزسىزدىك دەگەن ماسەلە بار عوي، وسى مىنەزسىزدىك، ءوز پىكىرىنىڭ جوقتىعى جاعىمپازدىقتى، يكەمدەلگىشتى تۋعىزادى. تالدىسۋدىڭ سۋى شيپالى ەكەنىن ەستىپ، وسى جەردى ساتىپ الماقشى ميلليونەر مەن وبلىس اكىمىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن قىزمەت كورسەتەم دەپ ءسۇرىنىپ-قابىنعان، «اتا-بابا جەرى ەلگە بۇيىرماي، الدەكىمنىڭ پايدا تاباتىن جەرىنە اينالدى اۋ» دەگەن ويدان ادا، ودان گورى دوكەيلەردىڭ الدىنان كيىپ شىعۋعا دەپ بەرگەن شاپاندار وزىمە بۇيىرا ما، بۇيىرماي دەپ كوپ ۋايىمداعان، تىكۇشاقتان سايلاۋعا شاقىرۋ قاعازدارى جاۋعاندا ونى ەرىككەن بايلار اقشا شاشتى دەپ ويلاپ، قۇر قالمايىن دەپ جانۇشىرا جۇگىرگەن، بايلار ساتىپ الاتىن جەرگە ەشكىمدى ماڭايلاتپاعانى ءۇشىن العان 600 دوللاردى ءومىرىنىڭ ەڭ عاجايىپ ءساتى دەپ ەسەپتەيتىن ءاجىباي بار. نەسىن ايتاسىز، سوڭعى كەزدەرى ءاجىبايلار كوبەيدى بىزدە. ميلليونەرگە جالباقتاعان وبلىس اكىمىنىڭ بەينەسى دە، قالتاسىن تۇسەتىن تيىن-تەبەن ءۇشىن اتا-بابا قونىسىنىڭ ساتىلعانىنا تيتتەي دە شامىرقانبايتىن ءاجىبايدىڭ وبرازى دا سۆەيگتىڭ لەپورەللاسىن ەسكە سالادى. راس، لەپورەللا قاتىگەزدىككە ناداندىعىنان باردى، ال، ءاجىبايلار مەن الشىن سەردالييەۆيچتەر وزىنەن كۇشتىگە ادال قىزمەت ەتكىسى كەلگەن سايىن رۋحاني تۇلعالىق جاعىنان قۇلدىراي تۇسەدى، ولار ءتىپتى جاعىمپازدانعان سايىن ەسسىز ارەكەتكە بارادى. جازۋشىنىڭ وسى كەيىپكەرلەرىن اقىماقتىعى، بەيشارالىعى، ۇياتسىزدىعى مەن جاعىمپازدىعى ءۇشىن جەك كورۋدىڭ ورنىنا جيىركەنەسىڭ، ءبىر جاعى ايايسىڭ. ولار مەشەۋ ادامدار. ءبىزدىڭ سورىمىز – ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز سولاردىڭ قولىندا.
شىعارمانى وقىپ بولعاندا ءبىز وسى يندەەستەردىڭ تاعدىرىن قايتالاپ جۇرمەسەك جارار ەدى دەگەن ۋايىمنىڭ قالىڭداعانىن دا جاسىرمايمىن. «ساناتوريي سالىپ، ونى بارلارعا، بايلارعا عانا ارنايمىن. ولار بۇل جەرگە رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار تۇسىنان تىكۇشاقتارمەن كەلىپ دەمالاتىن بولادى. كورەرسىز. مەن جۇمىستى تىكۇشاقتار قوناتىن الاڭ جاساۋدان باستارمىن، ءسىرا» دەپ ارمان ەتكەن بايشىكەش ءۇشىن ءبىز شىنىندا دا سورلى يندەەستەر سەكىلدىمىز. ءوز جەرىمىزگە ءوزىمىزدىڭ ەركىمىز جوق، حالىقتىكى دەگەن جەر اقشاسى بارلاردىڭ يەلىگىنە ءوتىپ جاتىر، ەل ءۇشىن جايىلىمدىق جەر تۇگىلى ولگەندە جامباسى جەرگە تيەتىن جەردىڭ ءوزى مۇڭعا اينالعان. بۇگىن باسپانالى بولام دەپ قانشا قازاق بانككە جەم بولىپ قۋىقتاي پاتەر ءۇشىن جانىن جالداپ ءجۇر، ەرتەڭ ءبىر جۇڭگو نەمەسە قۇلقىنىن اقشا تەسكەن ءوز قازاعىڭ كەلىپ «مىنا سەنىڭ پاتەرىڭ تۇرعان اۋماقتى تۇگەل ساتىپ العام، نە بوساتاسىڭ، نە مەنىڭ جەرىمدە تۇرعانىڭ ءۇشىن سالىق تولەيسىڭ» دەسە كىمگە بارىپ شاعىناتىنىمىزدى دا بىلمەيمىز.
ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز دە، ارەكەتسىزدىگىمىز دە كەلەشەگىمىزگە ءوز ءىزىن قالدىرادى. ەندەشە قازاق دەگەن جۇرت ءوز تاڭداۋىن قاشان جاسايدى، ول ءۇشىن ءوزىنىڭ وسىناۋ تاعدىرىنان قاشۋى كەرەك پە؟ قاشقاندا قايدا بارىپ، نە ارەكەت قىلۋى كەرەك؟
***
ءسوز سوڭىندا
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ شىعارمالارىنىڭ تۇگەل دەرلك وقىدىق، دەگەنمەن، وسى «پەرىشتەلەر ءولىمى» مەن «رۋحتار جەردەن كەتەدىنى» نەگە ءبىرتۇتاس دۇنيە دەپ قابىلداعانىمدى تۇسىندىرە كەتەيىك. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى اۋىلداعى قاراپايىم جۇرتتىڭ ىشەر اسقا، كيەر كيىمگە جارىماعانىن كوردىك. شاعىن اۋىلدا بولىپ جاتقان وقيعالار دا، جۇپىنى داستارحان دا، جارتىكەش كوڭىلدەر دە بىر-بىرىنە ۇقساس ەدى. «جىلان ۋىنداعى» اۋىلدا قالعان شىراي جەڭگەسىن، باۋىرلارىن قۋانتقىسى كەلەتىن پەرىشتە كوڭىل شەرتايدى، بايشۇباردى، «ءسامبى تالدىڭ مۇڭىنداعى» ايەلى ءولىپ، قىزىن جالعىز ءوزى ماپەلەپ وسىرگەن الدياردى، ونىڭ قىزىن، «رۋحتار جەردەن كەتەدىدەگى» اتا قونىستىڭ ءار تاسىنا شەكسىز ىقىلاسپەن كوز سۋاراتىن ەسبولدى دا تانيتىنىمىز سوندىقتان. شەرتايدى ويلاسام كەۋدەم قىسىلعانداي بولاتىنى دا سودان...
«ءمىش» دەپ سويلەيتىن كەمپىرلەر مەن كەبىسىن كيىپ جاتىپ تا قارا ءسوزدىڭ قايماعىن ايىراتىن شالداردى كورمەدىك، ءبىراق، جازۋشى سۋرەتتەيتىن وقيعالار ءبىزدىڭ اۋىلدا دا بولعان، تەك باسقاشا قالىپتا كورىنۋى مۇمكىن. بۇگىن قيت ەتسە «سترەسس الدى» دەپ جاتامىز. توقسانىنشى جىلدىڭ سترەسىنىڭ سالدارى ۇزاققا سوزىلدى. سول جىلدارى شاعىن اۋىلدان ون بەس شاقتى بالا تاڭ قاراڭعىسىندا بەس شاقىرىم جاياۋ ءجۇرىپ مەكتەپكە باراتىنىمىز، جولدا تالاي توڭعانىمىز دا ەستە. قاراپ وتىرسام، سول كەزدەگى 12-15 جاستا بولعان قىزدار الدى قىرىققا جەتسە دە ءالى كۇنگە ءسابي سۇيمەدى. ولار بىرەۋ ەمەس، ۇشەۋ دە ەمەس، ادەيىلەپ ساناپ كورىپ ەدىم، ەسىمە تۇسكەنى 8 قىز بالا بولدى. مۇمكىن، ولار سول ون شاقىرىم جولدا سۋىق تيگىزگەن شىعار، دۇرىس اس ىشپەگەننەن ءالجۋاز بولدى ما، ءبىراق، ءالى بۋىندارى بەكىمەي جاتىپ تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن كورگەنى، اكەسىنىڭ رۋحى باسىلىپ، شەشەسىنىڭ شاراسىز كۇيىنەن جانىنا جارا العانى، ىشتەي كۇيزەلگەنى انىق. اتپالداي ازاماتتاردىڭ ءبىرى ىشكىلىككە سالىندى، ءبىرى بالا-شاعاسى اش وتىرعاندا تۇيىققا تىرەلىپ، وزىنە قول سالدى، اراق ءىشىپ الىپ، «مەن ولسەم بالالارىم جەتىم رەتىندە پەنسيا الار ەدى» دەپ ەڭكىلدەپ جىلاعانداردى دا كوردىك. ونىڭ ءبارى شاراسىزدىقتان ەدى. الديار سەكىلدى... الدياردىڭ قىزىنىڭ باقىتسىزدىعى دا، جەنيانىڭ تەرىس جولعا ءتۇسۋى دە سول باعىتتان اداستىرعان سترەسس جىلدارىنىڭ سەبەبى ەكەنى انىق. شىعارما الدياردىڭ كۇيرەۋىمەن اياقتالادى. راسىندا ۇمىتسىزدىكتەن جامان ەشتەڭە جوق. ودان كەيىن ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن مۇڭعا بيلەتەسىڭ، سوندىقتان ءوزى دە دەپرەسسيادا، الدەبىر داعدارىس جاعدايىندا جۇرگەن ادامدارعا مۇنى وقۋعا كەڭەس بەرمەس ەدىم. مۇندا جان-دۇنيەڭدە قوپارىلىس جاسالادى.
جادىرا شامۇراتوۆا
6alash ۇسىنادى
