ءشۇرشىتتىڭ (سين) يمپەريا تاريحىندا (1898ج.) «ۋ ءشۇي جىلناماسىنداعى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ» نەمەسە «ءجۇز كۇندىك جاڭالىققا كوشۋ» دەگەن ءبىر اششى تاريح بار.
1889 جىلى ءشۇرشىتتىڭ 11ء-شى يمپەراتورى بادارگۋۋلت ءتور حان (گۋاڭ سيۋي) 18 جاسقا تولعاننان كەيىن، ونىڭ شەشەسى نارا حانعا اسكەري بيلىكتەن باسقا بيلىكتىڭ بارلىعىن تاپسىرىپ بەرىپ، وردادا بيلىك جۇرگىزۋدەن شەگىنەدى.
جاس يمپەراتورعا بيلىك تيگەننەن كەيىن، جاستىڭ اتى جاس قوي، مەملەكەتىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ءوز بىلگەنىنشە تىرىسىپ باعادى. سونىمەن اينالاسىنا شەتەلدەن وقىعان زيالىلاردى جيىپ ەسكى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىپ، باتىس ەلدەرىنە ۇقساپ كونستيتۋسيالىق جۇيەگە كوشىپ، قۋاتتى، شىت جاڭا ەل بولىپ، سول ارقىلى شەتەلدىكتەرگە كەتكەن ەسەسىن قايتارۋدى ارماندايدى...
وكىنىشكە وراي، مەملەكەتتىڭ اسكەري بيلىگىن ءالى شەڭگەلىندە ۇستاپ وتىرعان يمپەراتوردىڭ شەشەسى نارا «جاڭا زاڭعا» بايلانىستى ايتىلعان «جاڭا زاڭ قابىلدانسا، ءبىر عانا بيلەۋشى بولادى، بۇرىنعى بيلەۋشىنىڭ زاڭدىلىعى قايتا تەكتەلەدى، مۇمكىن ومىرىڭىزگە دە ءقاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن!» دەگەن وسەك اياڭعا سەنىپ، رەفورماتورلاردى ەشكىمنەن سۇراماي-اق ءبىر تۇندە كوزىن جويادى. زاڭدى يمپەراتور بادارگۋۋلت ءتور حاندى ءۇي قاماققا وتىرعىزدى. سونىمەن «ۋ ءشۇي جىلىنداعى زاڭعا وزگەرىس جاساۋ» ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. بۇل تاريحتا «ءجۇز كۇندىك جاڭالىققا كوشۋ» دەپ اتالادى.
سودان باستاپ، ۇلى ءشۇرشىت يمپەرياسىنىڭ شاڭىراعى شايقالادى. ەكى جىلدان كەيىن سەگىز مەملەكەت بىرلەسىپ شابۋىل جاساپ يمپەريانىڭ ورداسىن ويراندايدى. كوپ وتپەي 300جىل ءومىر سۇرگەن يمپەريا قىتايلاردىڭ تابانىندا تاپتالادى. سونىمەن يمپەراتوردىڭ شەشەسى، تەمىر تەگەۋرىندى بيلەۋشى نارا ۇلى سين يمپەرياسىن كۇيرەتۋشى رەتىندە تاريحتا اتى قالدى.
ءجۇز جىلدان كەيىن، قىتايدىڭ سول كەزدەگى ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى دەن سياوپين بۇل تاريحتان ساباق الدىما بەلمەيمىن، 1989 جىلى قكپ باسشىلارىنىڭ «ءقازىر زەينەتكە تولىقتاي شىقپاڭىز!» دەپ، جاتا-جابىسقانىنا قاراماي، «زەينەتكە شىعۋ كەرەك بولسا تولىقتاي زەينەتكە شىققان دۇرىس، بۇل جولى مەن 100% زەينەتكە شىعامىن. مەن بۇدان بىلاي ۇجىم، پارتيا جانە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اتىنان، كەلگەن قوناقتاردى قابىلدامايمىن. مەن شىنايى زەينەتكەرلىككە شىققىم كەلەدى.» دەپ ءجاريالادى. ول تاعىدا «پارتيا، ۇكىمەت جانە اسكەري باسشىلاردىڭ ەمىن-ەركىن قىزمەت ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن، مەن ەندى جۇمىسقا ارالاسپايمىن. بۇل ولاردىڭ ءوسۋى مەن جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن وتە قاجەتتى. جولداس سزيان سزەمين وتە قابىلەتتى، زيالى ادام. ءتىپتى مەنەن گورى ءبىلىمدى. ارينە، ونىڭ تاجىريبەسى مەنەن از، ءبىراق تاجىريبەنى تولىقتىرۋعا بولادى. ول بيىل 63 جاستا، مەن بۇنداي باسشىلىق توپ تۇرعاندا ەشتەمەدەن الاڭدامايمىن...»- دەپ ءوزىنىڭ لاۋازىمىمەن قوشتاسىپ، «ۇلى رەفورماتور» رەتىندە الەم حالقىنىڭ ەسىندە قالدى.
سودان كەيىنگى سزيان سزمەندە، دەننىڭ جولىمەن ءجۇرىپ ءوزى زەينەتكە شىعارىندا وزىمەن قارايلاس اقساقال-قاراساقالداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي زەينەتكە اكەتتى. سودان كەيىن، جۇڭگو كوزدى اشىپ-جۇمعانشا دۇنيەنىڭ الدىنا شىعا كەلدى.
مىنە، ساياسي قايراتكەردىڭ تاريحتا قالۋىنىڭ وسىنداي نەشە ءتۇرلى جولدارى بولادى ەكەن.
ەربوسىن نۇرمۇحان
ق ر مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى
6alash ۇسىنادى
