بۇل اسكەر قىزمەتىندە جۇرگەندە پايىمداي باستاعان نارسەم ەدى. مۋرمانسك وبلىسىنىڭ دانيا، نورۆەگيا جاق شەتىندە ورنالاسقان نەرپيچيي زاليۆ دەگەن جەر. اسكەري قۇرىلىسشىلار باتالونى. قىرىق رۋ ادام. وسى ءتۇرلى ءناسىلدىڭ ىشىنەن ءبىر توپ ادام ءبىزدىڭ كوزىمىزگە جىلىۇشىراپ كورىنگەن. قاراتورى نەمەسە اققۇبا ءوڭدى، شاشتارى بۇيرالاۋ، مۇرىندارى قوڭقاقتاۋ، زور دەنەلى، ەڭسەگەي بويلى كاۆكازدىقتار.
ءبىراق بارلىعىنىڭ ءتىلى قازاق تىلىنە ۇقساس. العاشىندا قازاقستاندا تۇراتىن، قازاق ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن تاۋلىقتار دەپ ويلاعانبىز. ارتىنان سۇراسا كەلە، جەرلەس ساناپ جۇرگەن تاۋلىقتارىمىز سولتۇستىك كاۆكاز، داعىستانننان كەلگەن قاراشاي، بالقار، قۇمىق حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى بولىپ شىقتى. نارىنقولدىق اسقار دەگەن ءبىر جىگىت بار ەدى، سول:
– ولاي بولسا قازاق ءتىلىن قايدان بىلەسىڭدەر؟ – دەپ سۇراعاندا تاۋلىق دوستارىمىز تۇسىنبەي قالعان.
– ءبىز ءوز تىلىمىزدە سويلەپ وتىرمىز، – دەگەن شامدانىپ.
سولتۇستىك كاۆكاز بەن داعىستاندا تۇراتىن ازەربايجاننان باسقا بارلىق دەرلىك تۇركى حالىقتارى نوعاي ءتىلى دەپ اتالاتىن ءبىر ءتىلدىڭ كوزگە كورىنەر-كورىنبەس ايىرمالارى بار ديالەكتىلەرىندە سويلەيتىنىن ءبىز كەيىن بىلدىك. ال نوعايدىڭ قازاقپەن ءبىر رەت ايىرىلىسىپ، نوعاي ورداسى كۇيرەگەننەن كەيىن قايتىپ كەلىپ قازاققا قوسىلعان كادىمگى قازاقتىڭ رۋلارى ەكەنىن دە كەيىن بىلدىك. بۇل تۋراسىندا قازاقتا كەڭ تاراعان «ەل ايىرىلعان»، «نوعاي-قازاق ايىرىلعان»، «نوعاي-قازاقتىڭ زارى» دەگەن كۇيلەر دە بار.
الايدا سول ساتتە، مۇنىڭ بارىنەن بەيحابار ءبىز ءۇشىن كاۆكازدىقتار مەن داعىستاندىقتاردىڭ ءبىزدىڭ قازاعىمىزدىڭ تىلىندە سويلەۋى تاڭعاجايىپ قۇبىلىس ەدى.
كەي-كەيدە اسحانادان ۇلكەن ءبىر پىشاق الدىرىپ، سونى اۋزىنا تىستەپ، ەتىگىن شەشىپ شۇلىقشاڭ ءبىر قاراشاي يا بالقار، يا قۇمىق ورتاعا بيلەۋگە شىعادى. باسقا بىرەۋى اياعىنىڭ اراسىنا ورىندىقتى قىسىپ الىپ بارابان قۇساتىپ ۇرىپ وتىرادى. ىشىندە بىرەۋى كەرەمەت گارمونشى ەدى. سول جىگىت گارمونمەن ادامنىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتەتىن ءبىر كەرەمەت ادەمى، ەكپىندى اۋەندى وينايدى. قالعان قاراشاي، بالقار مەن قۇمىق قول سوعىپ، اندەتىپ ءبيشى جىگىتتى قوشەمەتتەپ تۇرادى.
– تەڭىزبايدىڭ قىزدارى،
قاتىرىما كەلگەندە، – دەپ باستالاتىن ۇزاق ءان بىتكەنشە ءبيشى توقتاۋسىز اسىر سالادى.
– «قاتىرىما كەلگەندە» دەگەن نە؟ – دەپ سۇراعانىمىزدا قايىپ دەگەن بالقار جىگىت، ول «ەسىمە تۇسكەندە»، دەگەندى بىلدىرەدى، – دەپ جاۋاپ بەردى.
قازاق تىلىندەگى «قاپەر» دە كەيدە «قاتەر» دەپ ايتىلادى. و كەرەمەت، دەدىك تە، قويدىق. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىزدىڭ بولىمشەمىزگە ىسساپارمەن جيىرما شوپىر كەلدى. جارتىسىنان استامى قىرىم تاتارلارى ەكەن. بىردە وزدەرىمەن وزدەرى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندارىندا جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتىپ… قازاق اۋەزىن ەستىدىم.
– قازاقستاننان كەلدىڭدەر مە؟ – دەدىم جاندارىنا بارىپ.
– جوق، قىرىمنانبىز، – دەدى ءسوز باستاپ وتىرعان بىرەۋى، – سيمفەروپول، ستاۆروپول.
قازاق ءتىلىن قايدان بىلەسىڭدەر دەي جازداپ بارىپ، ءتىلىمدى تىستەي قالدىم. كەيىن ارالاسا كەلە تاعى دا عاجاپ قالدىق.
سۇلەيمەن ابۋبەكىروۆ دەگەن قىرىمنىڭ تاتارى بىزبەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا قازاقتاردىڭ ءبىرى:
– ءان ايتشى، – دەدى.
سۇلەيمەن كەۋدەسىن كەرە اندەتىپ قويا بەرگەن.
– تاۋعا باردىم تال كەستىم،
تارتپادى تانام-اي.
ءان ايتىلىپ بولعاننان كەيىن بالالاردىڭ ءبىرى «بۇل ءان نە جايىندا» دەپ سۇرادى. سۇلەيمەن «وسىلار مەنى اقىماق قىلىپ وتىرعان جوق پا» دەگەندەي بەتىمىزگە كۇماندانا قاراپ ءسال وتىردى دا تۇسىندىرە باستادى.
– تاۋعا باردىم، وتىن شاپتىم، سول وتىندى ارباعا تيەگەندە تانام اربانى تارتا الماي قالدى، – دەگەن ءسوز. سەندەر نەمەنە مىجىپ وتىرسىڭدار؟ مەنى كەلەمەج قىلعىلارىڭ كەلە مە؟
– ال تانا دەگەن نە؟ – دەدى بالالاردىڭ ءبىرى.
– تانا دەگەن قۇناجىننان ۇلكەن سيىردى ايتادى، – دەدى سۇلەيمەن، – ءبىز جاقتا ارباعا سيىر جەگەدى.
وسى جەرگە كەلگەندە كۇلەگەش اسقار شىداي الماي جىميعان. سۇلەيمەن شامدانىپ قالدى.
– نەمەنەگە كۇلەسىڭ؟ – دەدى اسقاردى جاعاسىنان الىپ، – بىرەۋدىڭ ابۇيىرى اشىلىپ قالدى ما؟
جانە وسىنىڭ ءبارى تازا قازاق تىلىندە ايتىلىپ جاتىر. توبەلەسەيىن دەپ تۇرعان سۇلەيمەن مەن اسقاردى اجىراتىپ جىبەردىك.
كەيىننەن مەن اۋىرىپ سيەۆەرومورسك قالاسىنىڭ گوسپيتالىندە جاتقاندا ءبىر قاراقالپاق ۇلتىنىڭ وكىلىمەن پالاتالاس بولدىم. ول دا ماعان قاراپ… تازا قازاقشا سويلەگەن.
مىنە، كاۆكاز بەن داعىستانداعى بىرنەشە ۇلتتىڭ، قىرىم تاتارلارىنىڭ، قاراقالپاقتاردىڭ مەنىڭ تىلىمدە، قازاق تىلىندە سويلەۋى مەن ءۇشىن ۇلكەن جۇمباق، اسكەر قىزمەتىنەن الىپ شىققان ەڭ ۇلكەن جۇمباق ەدى. 1976 جىلى مەن الماتىداعى اباي اتىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇستىم. كوڭىلدەگى ۇلكەن تۇيتكىلدىڭ ءبىرى وسى جەردە شەشىلگەن.
جازۋ مەن ءتىلدىڭ تاريحىن قوسىپ، «تاريحي گرامماتيكا» دەگەن ءپاندى مايتالمان ۇستاز اسحات ابىلقايەۆ جۇرگىزەتىن. كەرەمەت ءبىلىمدى ادام ەدى. تىلدەردىڭ شىعۋ تەگىن، ءار ءسوزدىڭ سىرىن جىلىكتەپ تۇرىپ تۇسىندىرگەندە كوڭىلدەگى ەڭ شىتىرمان كۇماندار سەيىلەتىن. نوستراتيكالىق تەوريانىڭ وراسان كەمشىلىكتەرىن دە وسى اسحات اعامىز العاش كورسەتكەن ەدى (كەيىننەن بۇل سالادا، مەزگىلسىز كوز جۇمعان عالىم سەرىكباي قوندىباي ۇلكەن ەڭبەك ەتتى، ۇندىيەۆروپالىق دەپ اتالاتىن تىلدەر جۇيەسىندەگى كوپتەگەن لەكسيكالىق بايلىقتىڭ تۇپتەپ كەلگەندە ەسكى تۇرىك، ارعى تۇرىكتىڭ سوزدەرى ەكەنىن دالەلدەدى).
1979 جىلدىڭ كۇزى. سوڭعى كۋرس ستۋدەنتىمىز. شامالعاننىڭ ار جاعىنداعى قارعالى پوسەلكەسىندە پەداگوگيكالىق پراكتيكادا ءجۇرمىز. الماتىعا قايتاتىن ۋاقىت تاقاعاندا شاعىن داستارقان جاساپ، وسى پراكتيكا كەزىندە تالىمگەر بولىپ جۇرگەن اسحات اعامىزدى قوناققا شاقىردىق. ستۋدەنت دەپ قومسىنعان جوق. كەلدى.
– سەندەر ەندى، بەس مينۋتسىز ارىپتەسسىڭدەر عوي، – دەپ بىزبەن كونياك ءىشتى.
سودان سوڭ كوڭىلى جايلانىپ ۇزاق-ۇزاق اڭگىمە شەرتكەن. بۇل ونىڭ بۇرىن، اۋديتوريادا ايتقاندارىنان مۇلدەم بولەك اڭگىمە ەدى.
– اعا، مىنانداي نارسەنى بىلگىمىز كەلەدى، – دەدى بالالاردىڭ ءبىرى. – تۇرىك حالىقتارى اۋىزەكى سويلەسكەندە ءبىر-بىرىن وپ-وڭاي تۇسىنەدى. ال ءبىراق ءبىر-بىرىنىڭ جازۋىن وقي المايدى. بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
مەن دە اسكەري قىزمەت كەزىندە دامدەس بولعان بالقار، قاراشاي، قۇمىق اعايىنداردى ەسكە ءتۇسىرىپ، ءبىراز اڭگىمە ايتىپ بەردىم.
– سۇراقتارىڭ ورىندى، – دەدى اسحات اعا.
– سونان سوڭ نەداۋىر ۋاقىت ويلانىپ بارىپ، ءار ءسوزىن ەكشەي سويلەگەن.
بالالار، مەنىڭ بۇل ايتقاندارىمدى ءبىر جەردە قايتالاپ، ارانداپ، پالەكەتكە ۇشىراپ جۇرمەڭدەر. بىلىڭدەر، ءبىراق ىشتەرىڭە ساقتاڭدار. بىلگەنىمشە ايتىپ بەرەيىن. كەيبىر سوزدەرىم جاڭساق تا بولۋى مۇمكىن. تەك مەنىڭ ءسوزىمدى پرينسيپىندە دۇرىس دەپ قابىلداڭدار. كەيىن زامان وزگەرگەندە، شىندىق اشىلعاندا مەنىڭ بۇل ايتقاندارىمدى وزدەرىڭ تولىقتىرىپ الارسىڭدار.
قىسقاسى، بىلاي بولعان. ريەۆوليۋسيادان كەيىن قىرىمدا يسمايىلبەك عاسپىرالى، قازاقتا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، جاحانشا دوسمۇحامەدوۆ سياقتى الاش ازاماتتارى تۇرىكشىلدىكتىڭ ۇرانىن كوتەردى. كەيىننەن بۇل ۇرانعا تۇركيانىڭ العاشقى پرەزيدەنتى كەمال اتاتۇرىك قوسىلدى. بارلىق تۇركى حالىقتارىنا ورتاق لاتىن ءالىپبيى وسى كەزدە قابىلدانعان. كەيىننەن، شەت جاعاسىن وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر، الاش قوزعالىسى دا، قىرىمداعى تۇرىكشىلدەر قوزعالىسى – بارلىعى تالقاندالدى. كوپ ۇزاماي ءبىرىڭعاي ءالىپبي جويىلىپ، بارلىق تۇركى حالىقتارى كيريلليسا دەپ اتالاتىن وسى ءقازىر ءوزىمىز پايدالانىپ جۇرگەن الىپبيگە كوشىرىلدى. ءستاليننىڭ جانىندا وتىرعان «كەمەڭگەر» ورىس فيلولوگتارى ءار حالىققا ءارتۇرلى ۇلتتىق الىپبيلەردى «جاساپ» بەردى. ماقسات – تۇرىك قانا ەمەس، جالپى باۋىرلاس، قانداس بارلىق حالىقتاردى بىر-بىرىمەن تۇسىنىسە المايتىن قىلۋ، قولدان كەلگەنشە ارالارىن الشاقتاتۋ. قۇمىق، قاراشاي، بالقار، مولدوۆادا وتىرعان گاگاۋز، نوعاي مەن قازاق، قىرىم تاتارلارى بىر-بىرىمەن اۋىزەكى تىلدە قينالماي سويلەسە تۇرا، ءبىر-بىرىنىڭ تاسقا باسىلعان جازۋىن تاني الماۋى وسىدان كەلىپ شىعادى. مىنە، مەنىڭ بىلەتىنىم وسى، قاراقتارىم. تاعى دا قايتالاپ ايتام، مەنىڭ بۇل ايتقاندارىمدى قايتالاپ كەرەگى جوق. وزدەرىڭ ءۇشىن. مەن جاسىم جەتكەن اداممىن. ال سەندەردىڭ بولاشاقتارىڭ ءالى الدا…
ارادا ءبىراز جىل وتكەندە اياۋلى ۇستاز كوز جۇمدى. دۇنيە تاعى ءبىر توڭكەرىلگەندە كەڭەس وداعى ىدىراپ، يمپەريانىڭ قۇرامىنداعى قانشاما حالىق ەگەمەندىك الىپ شىقتى. وسى رەسەيدىڭ، ودان سوڭ كەڭەس وداعىنىڭ تەمىر بۇعاۋىنان قۇتىلىپ ازاتتىققا جەتكەن جۇرتتاردىڭ بەل ورتاسىندا ءبىز كەلە جاتىرمىز. ەگەمەندى قازاقستان رەسپۋبليكاسى.
ەگەمەندىك العاننان كەيىن ءبىر جىلعا جەتكىزبەي-اق بارلىعىن انىقتادىق. اسحات اعامىز ازداعان دەتالداردان قاتە جىبەرگەنى بولماسا، شىندىعىندا دا پرينسيپىندە ءدوپ ءتۇسىپتى. ءبىراز نارسەنى ەستىگەن، انىقتاعان، ءبىراز نارسەنى ءوزى بولجاپ تاپقان. ەندى وقىرماننىڭ ءوزى دە بۇرىننان بىلەتىن جايتتاردى ءۇستىرتىن بولسا دا جاڭعىرتىپ وتەيىك.
1914 جىلى رەسەي مەن اۆسترو-ۆەنگريا جانە گەرمانيانىڭ اراسىندا باستالعان سوعىس اقىرىندا شيەلەنىسە كەلە ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ۇلاسادى. وسى كەزدە گەرمان ارمياسىنىڭ باس شتابى رەسەي يمپەرياسىن ىشتەن ءىرىتۋ ماقساتىندا شۆەيساريادا ەميگراسيادا جۇرگەن ورىس ريەۆوليۋسيونەرلەرىن لەنيندى باسشى ەتىپ، فينليانديا ارقىلى اينالما جولمەن پەتروگرادقا جەتكىزەدى. ار جاعى بەلگىلى. كۇن كوسەم شارۋالارعا «ەگەر يمپەريانى قۇلاتساق جەردىڭ بارلىعىن كرەستياندارعا ۇلەستىرىپ بەرەمىز. ماڭگىگە»، دەپ جۇمىسشىلارعا «زاۋىت-فابريكانى ۇلەستىرىپ بەرەمىز. ماڭگىگە» دەپ ۋادە ەتەدى. سوسياليزم كەزىندە مەملەكەت دەگەن جويىلادى دەپ تاعى دا «باقىت ۇلەستىرەدى». وسى قارابايىر ۇراندار تاڭعاجايىپ ناتيجە بەرگەن.
رەسەيدىڭ پالەنباي ميلليوندىق ارمياسى شارۋالاردان قۇرالعان. لەنيننىڭ ۋادەسىنە سەنىپ قالعان سولداتتار مايداندى تاستاپ، تەزىرەك جەر بولىسۋگە اسىعىپ سەلولارىنا قاشقان. ارينە، قولدارىنداعى ۆينتوۆكالارىن تاستاماعان، قاشقان اسكەردى توقتاتپاق بولعان وفيسەرلەردى شتىكپەن شانشىپ، اتىپ ءولتىرىپ كەتە بەرگەن. وسىلايشا باتىس مايدان كۇيرەپ، جويىلىپ، نەمىس ارمياسى ەشقانداي قارسىلىق كورمەي رەسەيدىڭ جەرىن وپ-وڭاي جاۋلاپ الا سالعان. نەمىستەر لەنينگە «رەسەي يمپەرياسىن تاراتىپ جوق قىلاسىڭ، وسىنى ورىنداساڭ ورىستىڭ بۇكىل بايلىعىن توناۋعا رۇقسات بەرەمىز، سەندەرگە ەشكىم سىرتتان كەلىپ تيىسە المايدى، سەبەبى، ءبىز سەندەردى قورعاپ تۇرامىز» دەپ قاتاڭ تاپسىرما بەرەدى. لەنين ءوزىنىڭ قوجايىندارىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيدى، ريەۆوليۋسيا جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن «رەسەي يمپەرياسى جويىلدى، ەندى ەلدىڭ بارلىعى بوس، تاراڭدار» دەپ جار سالادى.
وسى جان-جاققا «تاراعان» حالىقتاردىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ بۇرىنعى وتارى فينليانديا عانا شىن بوستاندىق الىپ، ەگەمەندىككە جەتىپتى. ال قالعان ەلدەر، ۇلىستار، حالىقتار قايتادان قانعا باتىرىپ، قايتادان بىرىكتىرىلگەن. ونىڭ سەبەبى مىنادا ەدى.
1918 جىلدىڭ كۇزىندە بىرىككەن وداقتاستاردىڭ كۇشىنە توتەپ بەرە الماعان گەرمانيا كۇيرەدى، ماسقارا كەلىسسوزدەردىڭ كەزىندە، امەريكا مەن انگليانىڭ نەبىر قورلىق شارتتارىنا كونىپ، ەگەمەندىگىنەن ايىرىلدى. ءوزىن تاققا وتىرعىزعان قوجايىنى گەرمانيادان قۇتىلعان لەنين ەندى مۇلدەم باسقا ادامعا اينالدى، «سوسياليزم كەزىندە مەملەكەت اتاۋلى جويىلادى!» دەگەن بۇرىنعى ۇراندى ۇمىتىپ، ەندى رەسەي يمپەرياسىن بۇرىنعى شەكاراسىندا قالىپقا كەلتىرۋ يدەياسىن ۋاعىزداي باستادى. اقىرىندا اق گۆارديانى جەڭىپ، ارى اسىرىپ تاستاعاننان كەيىن، يمپەريانىڭ بۇرىنعى وتارلارىن قايىرا وتارلادى. مىنە، الاششىل-تۇرىكشىل قوزعالىس وسى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى مەن 1918 جىلى گەرمانيانىڭ كۇيرەۋى ارالىعىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇلى ەلدىكتىڭ ەلەسى ەدى.
قۇرمەتتى وقىرمان، ءسىز جاڭىلىس وقىپ وتىرعان جوقسىز. بۇل شىنىندا دا ۇلى ەلدىكتىڭ، ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ەلەسى ەدى. كارتاعا قاراڭىز. ەگەردە اقتاۋدان تىك تارتساڭىز كاسپيي تەڭىزىنىڭ (بىزشە حازار تەڭىزى، نەمەسە كوك داريا، نەمەسە ابەسكۇن تەڭىزى) ارعى جاعاسىندا ماقاشقالا – داعىستاننىڭ استاناسىنان شىعاسىز. داعىستاندا قۇمىق، قاراشاي، بالقار وتىر. سولعا قاراي، ياعني يرانعا قاراي ءسال قيىستاۋ تارتساڭىز – باكۋدەن، ازەربايجاننىڭ استاناسىنان شىعاسىز. ال ازەربايجاننىڭ ءوزى باياعى يران مەن رەسەي سوعىسى كەزىندە پايدا بولعان ەل. سوعىستا جەڭىلگەن يران قولاستىنداعى ازەربايجاندى (تۇرىك ءناسىلىن) ورتاسىنان قاق ءبولىپ رەسەيگە بەرگەن. ياعني جارتى ازەربايجان ءوزىنىڭ جەرىمەن، سۋىمەن، نۋىمەن قازىرگى يراننىڭ قۇرامىندا وتىر. ازەربايجاننىڭ ار جاعى ناحيچيەۆان. ال ناحيچيەۆاننىڭ ارعى جاعى ۇلى تۇركيا. ىستامبۇلدان شىعىپ قارا تەڭىزدى قاق جارساڭىز تاعى ءبىر تۇرىك ءناسىلى جايلاپ وتىرعان قىرىمنان شىعاسىز.
قازاقستاننىڭ سولتۇستىك باتىسىندا ەدىل بويى تۇرىكتەرى – تاتارلار، باشقۇرتتار، ماريلەر وتىر. سىبىردە التايلىقتار، تولەڭگىتتەر، حاقاستار، تۋۆالار، بارابىن تاتارلارى، ياكۋتتار، ونىڭ ار جاعىندا تۋنگۋستانىپ كەتكەن تاعى دا تولىپ جاتقان تۇرىك حالىقتارى. وسىنىڭ ءبارى ءبىر ءالىپبيدى پايدالانسا، كۇندەردىڭ كۇنىندە جاقىنداسا كەلە «ەكىنشى شاعاتاي ءتىلى» پايدا بولار ەدى. ارينە، لەنين بۇنداي سالماعىنان جەر جارىلعان ەلدىكتەن شوشىعان، قايتكەن كۇندە بولدىرماۋدىڭ ارەكەتىنە كىرىسكەن. ونىڭ ادال شاكىرتى ستالين دە بۇل «يگىلىكتى» ءىستى ارى قاراي تۇبەگەيلى جۇرگىزىپ، اقىرىندا ۇلى تۇرىك يدەياسىن كۇيرەتىپ تىنعان. ار جاعى وقۋلىقتاردان بەلگىلى. جەر-جەردەگى تۇرىك ناسىلىنەن شىققان قايراتكەرلەر لەك-لەگىمەن اتىلعان، اسىلعان، تۇرىك ساناسى ەندى قالىپقا كەلمەستەي ەتىلىپ وشىرىلگەن. ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ تەرريتورياسىندا تۇراتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ سانىن ءالى كۇنگە دەيىن تولىق بىلمەيمىز. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر سوۆەت زامانىندا دا، ءقازىر دە جاسىرىلادى. ايتەۋىر كوپ ەكەنىمىزدى بىلەمىز. ءبىراق، قانشا؟ بەلگىسىز.
جازۋدىڭ اۋىسۋىنىڭ سالدارى قانداي؟ مىسالعا ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ءتول جازۋىمىز بولعان. كونە تۇرىك جازۋى دەپ اتالادى. بىزدە شۋمەرتانۋ (شۋمەرولوگيا) عىلىمى جوق. ايتپەسە، كوكىرەكتە، سول شۋمەر مادەنيەتىندە، شۋمەر الىپبيىندە، جازبا مۇراسىندا ءبىزدىڭ ۇلەسىمىز جوق پا ەكەن دەگەن كۇمان دە بار. ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوزىنىڭ «قىش كىتابىندا» وسىعان مەڭزەيدى.
ەۋرازيا دالاسىندا ۇستەمدىك قۇرىپ، بيلىك ورناتقان قوندىگەر قاڭلى (سكيف) ءناسىلىنىڭ دە ءتول جازۋى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، كونە تۇرىك جازۋىنىڭ تابيعاتىنان مىڭداعان جىلدىق دامۋدىڭ بەلگىسى تانىلىپ تۇرادى.
قۇرمەتتى وقىرمان، ءالىپبيدىڭ اۋىسۋىنىڭ قاسىرەتى – بۇرىنعى مۇرانىڭ ۇمىتىلىپ وتىرۋىندا. ءالىپبي اۋىسادى، سول الىپبيدە جازىلعان تەكستەر جويىلادى. مىسالعا، ءقازىر قاراپايىم حالىق كونە تۇرىك نەمەسە سارى ۇيعىر جازۋىنداعى جادىگەرلەردى وقي المايدى. بۇل تەكستەر ەندى عالىمداردىڭ عانا ەنشىسىندە. (وسى ورايدا اسحات ابىلقايەۆ اعامىز «قازاقستاندا ءبىر عانا كونە تۇرىك بار – ول پروفەسسور تومانوۆ!» دەپ قالجىڭدايتىنى ەسكە تۇسەدى). ءبىزدىڭ بايىرعى، كونە تۇرىك تىلىندەگى جازبا مۇرامىز باتىستىڭ، ورىستىڭ عالىمدارىنىڭ «مەنشىگى». سولار وقيدى، سولار تالدايدى، سولار پىكىر ايتىپ ۇكىم كەسەدى. (ولارمەن داۋلاسا كورمەڭىز، قۇداي ساقتاسىن!). ەندى تۇرىك اۋلەتى ورحون-ەنيسەي بويىنان قونىس اۋدارىپ، قازىرگى قازاقستان، وزبەكستان، تاجىكستان، باتىستا حازار تەڭىزىنىڭ ەكى جاعاسىن، كاۆكاز بەن شىعىس ەۋروپانى الدى. بۇل كەزدە ەندى ۋربانيزاسياعا ۇشىراعان تۇرىك ءناسىلى اراب جازۋىنا كوشتى. ياعني، تاستاعى جازۋلار ورحون مەن ەنيسەي، سەلەنگى مەن كەرۋلەننىڭ جاعاسىندا تۇسىنىكسىز ءبىر وركەنيەتتىڭ بەلگىسى بولىپ قالا بەردى.
اراب جازۋىندا تۇرىكتىڭ ناسىلدىك، ميللاتتىك عىلىمى مەن مادەنيەتى وركەندەدى، تۇرىك ويىنىڭ ەڭ كورنەكتى، ەڭ اسقاق ۇلگىلەرى اراب تىلىندە تاڭبالاندى. سودان سوڭ جازۋ تاعى وزگەردى… تاعى وزگەردى… جانە وزگەردى. ال وزگەرگەن سايىن، جوعارىدا ءوزىمىز ايتقانداي بۇرىنعى مۇرا تاريح ەنشىسىنە اينالىپ وتىردى.
جازۋ-سىزۋدى، ءتىلدى ۋنيفيكاسيالاۋدىڭ، ءبىرىڭعاي قىلۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ارەكەتى التىن وردانىڭ كەزىندە بولىپتى. شاعاتاي ءتىلى – التىن وردا فيلولوگتارىنىڭ ەڭ ۇلى جەتىستىگى. ادام ايتسا نانبايتىن نارسە، ءبىراق شاعاتاي مانەرىندە حات جازۋ داعدىسى قازاقتا وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنا دەيىن كەلىپتى. (شاعاتاي مانەرىندە جازىلعان حاتتى وقىعاندا، ونداعى، ادرەساتقا دەگەن قۇرمەت پەن ىزەتتەن جۇرەگىڭ ەلجىرەپ، كوزىڭە جاس كەلەدى. قازاق بۇنداي يناباتتان، بىر-بىرىنە دەگەن بۇنداي قۇرمەت پەن ىزەتتەن ايرىلعالى قاشان. ءبىز سوۆەتتىك ستيلدە، سوۆەتتىك جارلىقتار ستيلىندە حات جازىپ ۇيرەندىك. دىك-دىك، ءدۇرس-دۇرس بۇنداي حاتتاردا مالىمەتتەن باسقا ەشتەڭە دە جوق).
قازان توڭكەرىسىنىڭ الدىندا، ودان ءبىراز كەيىن بىزدە «توتە جازۋ» دەگەن بولدى. قازاق ءسوزى اراب ارپىمەن جازىلادى. ونى دا ءقازىر ارنايى سول ماسەلەمەن اينالىساتىن فيلولوگتار، اۋەسقوي زەرتتەۋشىلەر عانا بىلەدى، وقي الادى. سودان سوڭ لاتىن ارپىنە كوشتىك. بۇل ازعانتاي داۋرەننەن كەيىن كيريلليساعا كوشتىك.
مىنە، كورىپ وتىرعانىمىزداي، جازۋ-سىزۋ، ءالىپبي اۋىسقان سايىن اتامۇرا جويىلىپ وتىرادى. جەر بەتىنەن جويىلادى دەسەك استامشىلىق بولار، ءبىراق ۇرپاق جادىنان وشەتىنى، مامان فيلولوگتاردىڭ ەنشىسىنە عانا اينالاتىنى انىق. وسى ورايدا مىناداي ءبىر، كىتاپتان وقىعان حيكايا ەسكە ورالادى. اعىلشىننىڭ يندياداعى وتارلىق ارمياسىنىڭ جوعارى شەندى وفيسەرى، ماسون اۋلەتىنەن شىققان بەلگىلى عالىم دج. چەرچۆارد بىردە ساحابالاردىڭ قولىنداعى كونە جازبا مۇرالار قويماسىن ارالاپ كەلە جاتىپ، بۇرىشقا قاراي كۇرەلىپ تاستالعان، تاۋ بولىپ جاتقان قىش كىتاپتارعا كوزى تۇسەدى. ءوزىن ەرتىپ جول كورسەتىپ كەلە جاتقان ساحابادان «بۇل نە، نەگە بۇرىشقا ءۇيىپ تاستاعانسىڭدار؟» دەپ سۇرايدى. «ابدەن ەسكىرگەن، جازۋى تۇسىنىكسىز دۇنيەلەر.
بۇل كىتاپتاردى ەشكىم وقي المايدى، سەبەبى بۇل جازۋدى ەشكىم بىلمەيدى. باياعىدا ۇمىتىلعان ءالىپبي. سوندىقتان، كەرەگى بولماعاندىقتان سىرىپ تاستاعان ەدىك» دەپ جاۋاپ بەرەدى ساحابا. دج. چەرچۆارد «ولاي بولسا بۇل كىتاپتاردى ماعان بەرە سالساڭىزدار قايتەدى؟» دەيدى. «الا بەرىڭىز» دەپتى ساحابا. دج. چەرچۆارد كونە جازۋلاردىڭ، الىپبيلەردىڭ مايتالمان بىلگىرى، اتالعان كىتاپتاردى الىپ وقىپ، تەكستىڭ سىرىنا جەتىپتى. وسىدان ءجۇز مىڭ جىلدان استام بۇرىن، اتلانتيدادان الدەقايدا ەرتە پايدا بولعان التىن يمپەريانىڭ ورتالىعى، قازىرگى اۆستراليانىڭ جەرىندە وركەندەگەن مۋ كونتينەنتى جايىنداعى، زامانى كەلگەندە التىن يمپەريادان ەگەمەندىك الىپ ۇيعىر قاعاناتىنىڭ ءبولىنىپ شىققاندىعى جايىنداعى سەنساسيالىق مالىمەت وسىلاي جاريا بولعان ەكەن.
كەزىندە قۇبىلاي حان، قىتايدىڭ جازۋعا يكەمسىز يەروگليفتىك ءالىپبيىن كادىمگى دىبىستىق الىپبيگە اۋىستىرۋ جايىندا شەشىم قابىلدايدى. سوندا قىتايدىڭ ون سەگىز مىڭ عالىمى بۇل شەشىمگە قارسى بولىپتى، قاھارلى حانعا قاسقايىپ قارسى تۇرىپتى. قۇبىلاي اشۋعا ءمىنىپ، عالىمداردى سارايعا الدىرىپ الدارىنا ەكى شارت قويىپتى. ءبىرىنشىسى، رەفورماعا كونۋ، جاڭا جازۋدى قابىلداۋ، وسىلايشا امان قالۋ. ەكىنشىسى، ەسكى جازۋدا قالۋ، ءولۋ. وسىلايشا ون سەگىز مىڭ عالىمنىڭ باسى شابىلىپ، جۇڭگو ءوزىنىڭ ەسكى جازۋىن ساقتاپ قالىپتى دەپ جازادى ەسكى جادىگەرلەر. كىم بىلەدى، گيپەربولاعا بەيىم جۇڭگو تاريحشىلارى ءوسىرىپ ايتقان شىعار، ون سەگىز مىڭ عالىم ەمەس – ون سەگىز عالىم ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن شىعار.
ءبىراق سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە جۇڭگو جۇرتىنىڭ اتا جولىنا بەرىك ەكەنى، ءداستۇردى ساقتاۋ ءۇشىن، كەرەك بولسا ولىمگە دە بارا الاتىنى وسى عاقليا اڭگىمەدەن اينا-قاتەسىز كورىنىپ تۇر. ارينە، موڭعولدان شىققان قۇبىلاي حان مەن جۇڭگو عالىمدارىنىڭ اراسىنداعى بۇل كونفليكتىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. كەيىن رەتى كەلگەندە بۇنى دا اڭگىمە ەتەرمىز. بۇل جەردە ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز باسقا. ءبىز ەكى ءتۇرلى ەل – ۇلى تۇرىك ءناسىلى مەن ۇلى جۇڭگو ءناسىلىنىڭ جازۋ مادەنيەتىن، الىپبيلەرىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن سالىستىرىپ وتىرمىز بۇل جەردە. ارينە، قىتايدىڭ جوعالتقانى دا از ەمەس. مادەني ريەۆوليۋسيا كەزىندە دە كىتاپ ورتەۋ، اتا مۇرانى جويۋ دەگەن سۇمدىقتار بولىپتى. الايدا قىتايدىڭ ساقتاپ قالعان مادەنيەتى ۇشان-تەڭىز. جازۋى قىرىق رەت وزگەرىپ كەتكەن ءبىز، ياعني، تۇرىك ءناسىلى قىتايمەن شەندەسپەك تۇگىلى، ولاردىڭ ماڭايىنا بارا المايمىز.
1989 جىلى كونسەرۆاتوريانىڭ رەكتورى دۇيسەن قاسەيىنوۆتىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن ۆەتنامدىق عالىم ۆان نام الماتىعا كەلىپ ءبىر ايداي لەكسيا وقىدى. العاشىندا ءبىز ونى ۆەتنامنان كەلگەن ادام دەپ ويلاعانبىز. ولاي ەمەس ەكەن. ۆان نام داعىستانداعى قاباردى-بالقار ەلىنەن كەلگەن ەكەن. كەيىن ارالاسا كەلە ءومىر تاريحىن ايتىپ بەردى. ۆەتنامنان كەلىپ موسكۆادا وقىعان، ورىستىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، اقىرى جولدامامەن قاباردى-بالقاردىڭ استاناسى نالچيك قالاسىنا اتتانادى. لەكسيادان كەيىن ءبىزدىڭ فولكلور كابينەتىمىزگە كەلىپ، شاي ءىشىپ وتىرىپ ۇزاق اڭگىمەلەسەتىن.
بىردە:
– قىزىق، سىزدەر تۋرا بالقار تىلىندە سويلەيتىن سياقتىسىزدار، – دەدى ۆان نام. – بالقارلار وزدەءرى و باستا ءبىر حالىق بولعان ەكەن. ەكى تايپانىڭ بىرەءۋىن شەركەستەرگە قوسىپ ءبىر رەسپۋبليكا، ەكىنشىءسىن قاباردىلارعا قوسىپ ءبىر رەسپۋبليكا ەتىپتى. مەن تۇرىپ جاتقان قالانىڭ اتى نالچيك ەمەس – ينالشىق ەكەن. ءبىر تۇركىتانۋشى عالىم ماعان «ينالشىق» دەگەن ەسكى تۇرىك تىلىندە «حان»، «ءامىرشى» دەگەندى بىلدىرەدى، قازىرگى استانا نالچيك و باستا «ينالشىق»، ياعني «حاننىڭ اۋىلى»، «حاننىڭ قىستاعى» دەگەن عانا بولعان، ءقازىر ۇلكەءيىپ قالاعا اينالىپ كەتكەن دەپ ءتۇسىندىرىپ ەدى.
– شىڭعىسحان ولتىرگەن وتىراردىڭ حانى ينالشى قادىرحان دەگەن بولعان، – دەدىم مەن.
– ينتەرەسنو، – دەدى ۆان نام باسىن شايقاپ، – قىزىق ەكەن.
– نەسى قىزىق؟ – دەدىم مەن، – ولاردىڭ بارلىعى التىن وردانىڭ كەزىندە كاۆكازعا دەيىن شاشىراي قونعان قازاقتىڭ، تۇرىكتىڭ رۋلارى…
ءيا، سولاي بولعان، قۇرمەتتى وقىرمان. التىن وردانىڭ كەزىندە كاۆكازعا ينالشى-اكىم بولىپ بارعان، كاۆكازدىڭ قىرىق رۋ حالىقتارىن باعىندىرىپ ۇستاپ تۇرعان اۋلەت، زامانانىڭ جەلى تۇرىك ناسىلىنە قارسى سوققاندا رەسەيدىڭ تابانىنىڭ استىنا تۇسكەن، يمپەريانىڭ نەشە عاسىرلىق تەپكىسىنەن سۇيەگى ساۋدىراپ، ازىپ، اقىر سوڭىندا شەشەن مەن ينگۋشتان، ارميان مەن گرۋزيننەن نەسىبەسى مەن ابىرويى تومەن، ەكىنشى قاتارداعى حالىق دارەجەسىنە تۇسىرىلگەن.
ەۋروپانى ءدۇر سىلكىندىرگەن، رەسەيدىڭ ءوزىن الدەنەشە رەت شاپقان، رەچ پوسپوليتانى (پولياك پەن بالتىق حالىقتارىنىڭ بىرىككەن پاتشالىعى) قالتىراتىپ وتىرعان قىرىم جۇرتى دا وسىنداي كەپكە تۇسىرىلگەن. الدىمەن ەگەمەندىگىنەن ايىرعان، سودان سوڭ 1941-1942 جىلدارى قىرىم تاتارلارى دەپ اتالاتىن حالىقتى تولايىمەن قازاقستانعا كوشىرگەن. ارينە، بۇل شاعىن ماقالادا رەسەي يمپەرياسىنىڭ جانە سونىڭ مۇراگەرى سوۆەتتىك توتاليتارلىق يمپەريانىڭ بارلىق قىلمىستارىن جىپكە ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.
ءسوزدىڭ رەتى كەلگەننەن كەيىن ايتتىق. ەندى، مىنە، بۇگىن، ىشكى-سىرتقى ساياساتتا اسا بايىپتى، ساق، اقىرىن ءجۇرىپ انىق باساتىن ەلباسىمىز ەرەكشە ىسكە بەل بۋىپ وتىر. ەندى ءالىپبيىمىز وزگەرەدى. ءالىپبي وزگەرەدى، وسىلايشا ءبىز ءتورت تاراپ، جەتى ىقىلىمعا تاراپ كەتكەن باۋىرلاس اعايىنمەن، تۇرىك دەپ اتالاتىن ءناسىل مەن قايىرا باۋىرلاسامىز، ورتاق مادەنيەتكە قادام باسامىز. بۇل باياعى احمەت، ءاليحان، مۇستافا، جاھانشا، ماعجان، ءمىرجاقىپ سىندى اياۋلى اعالارىمىزدىڭ، يسمايىلبەك عاسپىرالى باستاعان قىرىم ۇلتشىلدارىنىڭ، تاعى دا، ءبىز اتىن بىلە بەرمەيتىن تۇرىك ءناسىلى قايراتكەرلەرىنىڭ اسىل ارمانى ەدى. ولار جەتە المادى. مىنە، ءبىز بۇگىن وسى ءىستى ارى قاراي جالعاستىرامىز.
ارينە، ءالىپبيدىڭ وزگەرۋى وتە قيىن شارۋا. ءالى تالاي قاتەلەر بولادى، پروگراممالار وزگەرگەن سەبەپتى كومپيۋتەرلەر «قالقىپ» قالاتىن بولادى، كيريلليسادا جاسالعان جازبا مۇرانى جاڭا جازۋعا اۋدارۋ كەزىندە تالاي ءسۇرىنۋ دە بولادى. ءبارى دە بولادى. ءبىراق سونىڭ ءبارى دە وتەدى. وتەدى دە كەتەدى. ءدىني كىتاپتا ايتىلعانداي، «جاڭا اسپانعا جەتكەندە، ءوتىپ كەتكەن اسپاندى ەسىڭە دە المايسىڭ، ول تۋرالى وكىنبەيسىڭ دە».
جاڭا ءالىپبي قۇت-بەرەكەگە جەتكىزسىن، اعايىن.
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، 2013 جىل
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
