«اتامەكەن ساعىنىشى»
شامەن يسا ۇلى
ورنداعان: جانار زىكىروللا قىزى
«تۇرعانداي كۇزەتىپ قارا مەكەنىن»
(اقىن، سازگەر شامەن يسا ۇلىنىڭ «اتامەكەن ساعىنىشى» ءانى جايىندا)
جىلدىڭ قاراشا ايىندا شامەن يسا ۇلى وسكەن ەلىمەن قوشتاسىپ، وسكەن جەرىنە جانتايدى. قازاق فولكلورى، ونەرى قورمال قامقورىنان، بەلى تالماس اقباس نارىنان ايىرىلدى. سودان بەرى جەتى جىل. قاراشا قىلپىن بىلدىرە باستادى. ۋاقىتپەن ۇندەستىك تاپقان سانالى عۇمىرعا «اتا مەكەن ساعىنىشى» ۇدەي ءتۇستى. يا، شاكەڭ كەشە اتا مەكەنگە ارناپ، ساعىنا اۋەلەتسە، بۇگىن سول اياۋلى، كىندىگى، كىرلىگى قالعان اتا مەكەن وسى انمەن شاكەڭدى ساعىنۋدا، اڭساۋدا. اساۋ ۇيرەتكەن بەلدەرى، ارمان شاعالاسىن ۇشىرعان ايدىن كولدەرى ىزدەۋدە. ەسىمىمەن بىرگە اتالىپ كەتكەن «اتا مەكەن ساعىنىشى» ءجۇر جانارى جاسقا تولى.
شامەن يسا ۇلى 1938 جىلى 12 قازاندا، التاي قالاسىنىڭ تۇلتى دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1941 جىلى قابانىڭ قىزىلقايىڭ دەگەن جەرىنە كەلىپ مەكەندەنەدى. 1947-1951 جىلدار ارالىعىندا قىزىلقايىڭداعى ءشارىپحان مەكتەبىنەن ءبىلىم الىپ، 1951-958 جىلدارى التاي ايماقتىق ورتا مەكتەپتەن تولىپ ورتا بىتىرگەن تالانتتى جاس، سول جىلى كۇزدە شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا فاكۋلتەتىنە قابىلدانادى. 1960 جىلى ءساۋىر ايىنان باستاپ، قابا اۋدانىندا وقىتۋشىلىقتان قوعامدىق قىزمەتىن باستايدى.
شامەن يسا ۇلى 1960-1979 جىلدارى قابا اۋدانىنىڭ اۋىل-قىستاقتارىندا وقىتۋشى بولعاسىن، 1979-1997 جىلدارى اۋداندىق مادەنيەت سارايىنىڭ باستىعى مىندەتىن وتەيدى. 1984 جىلدان 2002 جىلعا دەيىن قابا اۋداندىق ءساياسي-ماسليحات كەڭەسىنىڭ تاريحي ماتەريالدار كەڭسەسىنە جاۋاپتى بولادى.
شامەن يسا ۇلى شىعارماشىلىق ساپارىن 1956 جىلى ورتا مەكتەپ پارتاسىنان باستاعان. سودان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تىنباي، وتاندى، پارتيانى، حالىقتى، اتا-مەكەندى جىرلاپ وتكەن اقىن. 1982 جىلى «جىل قۇسى» اتتى العاشقى جىر كىتابى شينجياڭ حالىق باسپاسىنان باسىلىپ شىعادى. ونىڭ «كۇن فونتاندارى» اتتى ولەڭى 1979 جىلى رايونىمىزدا 2 دارەجەلى سىيلىقتى ەنشىلەسە؛ «مارجان-قاسىم» اتتى داستانى 1980 جىلى 3 دارەجەلى سىيلىقتى قانجىعاسىنا بايلاعادى. «قازاقتىڭ اقىندار ايتىسى تۋرالى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسى 1987 جىلى رايوندىق بۇقارالىق مادەنيەت عىلمي قوعامى جاعىنان جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ، جوعارى باعاعا يە بولعان.
قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋدا راديودان كوتەرىلگەن «اتا مەكەن ساعىنىشى» اتتى ادەمى ءان تاڭداعانىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، بيىگىندە تەربەتىپ، بۇكىل ساحارا وسى اندەگى كەڭدىك، بيىكتىك بولىپ ەلەستەدى. ونىڭ جيىپ-تەرىپ، رەتتەۋىمەن جارىق كورىپ جاتقان الۋان جانرداعى حالىق اۋىز ادەبيەتى، حالىقتىق ان-كۇي مۇرالارى، اسىرەسە، قابا اۋدانىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ءتورت توپتاماسىن شىعارۋداعى ەسىل ەڭبەكتەرى، ونەرلى شاكىرتتەردى تاربيەلەپ باۋلۋداعى باپكەرلىك ونەگەسى ءبارى-بارى ەل وسىندە.
مادەنيەت قايراتكەرى 1982 جىلى جەلتوقساندا، اۆتونوميالى رايون بويىنشا ەگىنشى-مالشى رايوندارىنىڭ مادەنيەت كوركەمونەر شەبىندەگى قىزمەتكەرلەردى باعالاۋدا، ىلگەرى جەكە بولىپ، اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتى جاعىنان ماراپاتتالادى. 1991 جىلى جۇڭگو فولكلورشىلار قوعامى، جۇڭگو حالىق ادەبيەت توپتامالارىنىڭ مەمىلەكەتتىك باس رەداكسياسى قاتارلى ورىندار جاعىنان «ۇزدىك قىزمەتكەر» بولىپ باعالانعان.
بولبادايدىڭ بيىگىنەن قارا ۇڭگىردىڭ قيىرىنا دەيىنگى ساحارا، سالىپ ۇرىپ ارىنداي جوڭكىلگەن وزەندەردىڭ ۋاقىت قولىمەن جازىلعان قىزىقتى تاريحى، اڭىزى كورىكتى جەردىڭ تاريحىن جازدى. قاراپايىم عۇمىرىن حالىق تاعدىرىنا بىرلەستىرىپ «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» ەلىنىڭ كەشەسى، بۇگىنىن وي حاتىنا ورنەكتەي ءبىلدى.
شامەن يسا ۇلى شينجياڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ، ىلە وبلستىق جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى. مەملەكەتتىك فولكلورشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، اۆتونوميالى رايوندىق بۇقارالىق مادەنيەت زەرتتەۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى. 1995 جىلى شاندۇڭ ولكەسى چيشان قالالىق مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ ورنى جاعىنان تەتە اعا زەرتتەۋشى اتاعىن العان.
«اتا مەكەن ساعىنىشى» – زارىعۋ مەن ساعىنۋدىڭ اسقاق مۇناراسى. ول تۋعان تاۋىنىڭ باۋرايىندا تۇرىپ، باسىن ساعىنا الدى. ساعىنشتان بيىك ءان جازدى. تۋعان جەر، سايران ەلدىڭ قۇشاعىندا. اتا مۇرا، اق جالىن جىر، اسەم ءان اياسىندا ءجيى تولقىپ، ءجيى تەبىرەنىپ جۇرگەن ادۋىن جۇرەك 2008 جىلدىڭ 8 قاراشاعا قاراعان ءتۇنى سوعۋىن ماڭگى توقتاتتى. قايران ەل، سايران جەردە ءان بولىپ، جىر بولىپ، ساعىنىشى قالا بەردى. يا، بۇل ساعىنىش – اقىننىڭ ەكىنشى عۇمىرى، ولمەيتىن رۋحى ەدى، عاسىرلارعا جالعاسار. بۇل اندە بار جۇرەكتىڭ ءدىرىلى، ءلۇپىلى، اڭساعانى، ىزدەگەنى بار ماڭگىلىك.
«اتا مەكەن ساعىنىشى» دوسى، سىرلاسى، مۇڭداسى كوپ ءان. ويتكەنى وندا بىزگە كەرەكتى وزەك جايلى ويلاردىڭ ءبارى ايتىلعان ەدى عاجابى.
ويلايمىن دالامدى جۇپارى ەسكەن،
اق باستاۋ ارايلى بۇلتتارى كوشكەن.
قايدا ەكەن اينا كول قۇستارىم قونعان،
ساعىندىم سايران ەل قۇشتارىم بولعان.
قوڭىر ەل، قوڭىر بەل، جاناتىم قۇشقان،
قوڭىر ءان، قوڭىر جەل، قاناتىم ۇشقان.
ءبارىڭدى ساعىندىم، ءنارىڭدى ساعىندىم،
جىرىڭ بوپ اعىلدىم، بارىڭە تابىندىم.
قۇمارتام مەن ساعان قادىرلەپ ويلاپ،
اقبوكەن جۋساعان ادىرلى ايماق.
تۇر سەندە قوڭىر ءدوڭ، عالامنىڭ جاسى،
كەۋدەڭە كومىلگەن بابامنىڭ باسى.
قاسىڭا كەلگەندە كۇرە جول بويلاپ،
سيىنام مۇردەڭە سۇرەلەر ويلاپ.
تۇرعانداي كۇزەتىپ قارا مەكەنىن،
وزىڭە ىزەت قىپ قاراپ وتەمىن.
شامەن يسا ۇلى جىل قۇسىنىڭ سوڭىن جيناپ، «جىل قۇسى» ەسىمدى كىتابىن، وسىبىر ءانىن، ونەگەسىن تاستاپ كەتتى. عالامنىڭ جاسى قالعان، باباڭىنىڭ باسى كومىلگەن قوڭىر ءدوڭىنىڭ ءجۇزىن اق جاۋىن شايىپ، ايعىز-ايعىز ءاجىم سالىپ ۇلگىردى. سول قوڭىر ءدوڭىنىڭ ءبىرىن مەكەن ەتىپ، قاسيەتتى قابانىڭ ءبىر پۇشپاعىن كۇزەتىپ، ماڭگىلىك ۇيقىدا جاتىر ول. قۇلاققا ءان كەلەدى الىستان...
قاسىڭا كەلگەندە كۇرە جول بويلاپ،
سيىنام مۇردەڭە، سۇرەلەر ويلاپ.
تۇرعانداي كۇزەتىپ قارا مەكەنىن،
وزىڭە ىزەت قىپ قاراپ وتەمىن.
قۋانىش ءىلياس ۇلى، 2008 جىل
6alash ۇسىنادى
