سىرنايلاتقان قويشى ءانى

ەسى ءتۇزۋ ءار قازاقتىڭ كەۋدەسىنە ەسىمى بيىك ماحابباتتىڭ عۇمىرلىق ەسكەرتكىشى بولىپ ورناپ، كۇللى الەمگە كۇي سازىنان دا عالامات ءبىر ۇنمەن ءتىل قاتقان، ۋىز جۇرەكتى ۋىتتى سارىنىمەن تەربەپ، جارمەنكەلى جاستىقتىڭ ماڭگىلىك مازداعىنا اينالعان اتاقتى «قويشى ءانى» ومىرگە قالاي كەلدى؟ سونى ىرعاققا الدە قالاي جان ءبىتىرىپ، اسپانداتىپ اكەتكەن كىم؟  ايشىقتى، اسەم اۋەن قانداي قىسمەتتى باستان كەشتى؟ - دەگەن مازاسىز ساۋالدار، ەسەبى، ەس بىلگەلى كوڭىل جايلاۋىمنان ءبىر ساتكە كوز جازىپ كورمەپ ەدى. ءساتى ءتۇسىپ، جان بىتكەندى زاڭعار ادامگەرشىلىككە، تازا ماحابباتقا، كىرپياز سۇلۋلىققا شاقىرىپ، پاراسات بۇلاعىن كوركەم ءومىردىڭ ارايلى شۋاعىنا شومىلدىرعان تالاي تاماشا ءاننىڭ اۆتورى شيپان ۇلى مالىك اقساقالمەن وتباسىندا جۇزدەستىم. سەكسەن دەيتىن سەڭگىرگە تاياق تاستام قالسا دا، كوكىرەك ساندىعىنا ۋاقىت اتتى سيقىرلى قۇدىرەت نە ءبىر بەدەرلى بەلگىلەر سالعان ساڭلاق سازگەر ءالى تىڭ ەكەن. تاعدىردىڭ سويىلى تالاي جەردە باتا تيسەدە، الدە كىمدەرشە تىرشىلىك قىزىعىنان بويىن اۋلاققا سالىپ، ەسەڭگىرەپ، جەر تىرەپ وتىرماعانىن داۋىسىمدى كوتەرە سالەم بەرىپ، بوساعادان اتتاعانىمدا-اق قوبىراعان قالىڭ قولجازبادان، ءتور الدىندا، وزىنە تاياۋ، قول سوزىم جەردە تامعا سۇيەۋلى دومبىرادان بايقادىم.

جايىمدى سۇراپ، بۇيىمتايىمدى بىلگەن سازگەر اتا بوگەلگەن جوق، اتاقتى «قويشى ءانى» جايلى كوڭىلىمدە جۇرگەن كوپ تۇيىنشەكتىڭ بايلاۋىن مىنا اڭگىمەمەن شەشكەندەي بولدى:

1951 جىلى شىلدەدە، تارباعاتايدا ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەن جەرىمنەن ولكەلىك تەاتردىڭ قازاق بولىمشەسى قالاپ الدى. جاڭا شاڭىراق كوتەرگەن قازاق بولىمشەسىنىڭ جۇمىسىنا مارقۇم قاۋسىلحان قوزىبايەۆ جاۋاپتى ەكەن. جىلقى مىنەزدى قازاق بالاسى ەمەسپىن بە، ەشكىمدى دە جاتسىنعانىم جوق، بەيتانىس ورتاعا تەز باۋىر باسىپ كەتتىم. بويىمنان جىلت ەتكەن ۇشقىننىڭ ەلەسىن بايقادى ما، بىلمەيمىن، كەلەسى جىلدىڭ باسىندا ۇيىم مەنى ءبىر جىلدىق نوتا كۋرسنا بەردى. ونان بۇرىن انگە-كۇيگە اۋەستىگىم بولسا دا، تالاي ساحنادا تالاي وبرازدى ءساتتى سومداسام دا، نوتا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىنمىن. سول كۋرستان اجەپتاۋىر ءبىلىم قۇراپ، ولجالى قايتتىم. 1953 جىلى قاۋسىلحان قوزىبايەۆ قىزمەت بابىمەن «شۇعىلا» جۋرنالىنا اۋىستى دا، قازاق تەاترىنىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋ مەنىڭ موينىما جۇكتەلدى. ون شاقتى عانا قىزمەتكەرى بار شاعىن قوسىنبىز. الايدا، كوپ ۇزاماي، قازاق تەاترىنىڭ قاتارىن كەڭەيتۋگە تۋرا كەلدى. سەبەبى، ءبىز «قاسەن-جاميلا» كينو فيلمىن تۇسىرەتىن بولدىق. سونىمەن مارقۇم تايىر بەلگىباي ۇلى، مارقۇم كاسىمباي قۇسايىن ۇلى، كامال ىشىكبايەۆا سياقتى ونەر جۇلدىزدارىن ۇرىمجىگە الدىرىپ، توبىمىزدى جاساقتاپ، ات قۇيىرىعىن شارت ءتۇيىپ، كادىمگىدەي دايىندالا باستادىق. نەگە دەسەڭ، شينجياڭ قازاقتارىنىڭ كينو ونەرىندەگى تۇڭعىش تۋماسى – «قاسەن-جاميلانى» لەنتاعا تۇسىرمەس بۇرىن، اكتەرلىكتەن جۇگەن ۇستاعان ازامات-ازاماتشىلاردى تاربيەلەۋ، باۋلۋ كەرەك بولدى. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مەكتەپ ەدى. ايتا كەتەر ءبىر جايت، «قاسەن-جايلا» كينو ءفيلمىن تۇسىرۋگە ولكەلىك مادەنيەت مەڭگەرمەسىنەن سول تۇستاعى ورىنباسار باستىعى بۇقارا تىشقانبايەۆ مۇرىندىق بولدى. سەناريدىڭ اۆتورى دا سول كىسى، اعالىق اقىلىن اياماي، نە ءبىر تىنىستى اڭگىمەلەرىمەن قۇلاق قۇرىشىمدى قاندىرىپ، ماعان ۇلكەن ۇستازدىق جاساعان جايساڭ جاندى قايدان ۇمىتامىن. «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەگەندەيىن، فيلمنىڭ مۋزيكاسىن جاساۋعا استانادان شۇي حۇيساي دەگەن سازگەر شاقىرىلىپتى. قىزىل ارميا قاتارىندا ازاتتىق كۇرەسكە قاتىناسىپ، تالاي ازاپتى كەشىرمەلەردى باسىنان وتكەرگەن سابىرلى، كىشىپەيىل ادام ەكەن. باقىتىما جاراي، سول كىسىنىڭ ىقىلاسى ماعان اۋىپ، مۋزيكا عىلىمىنىڭ قىرى مەن سىرىنا كوزىمدى قاندىرىپ، كوڭىلىمدى توياتتاتا ءتۇستى.

سول كۇندەردىڭ بىرىندە، ۇمىتپاسام، 1953 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا، بۇقارا تىشقانبايەۆ قولىما ءبىر ولەڭ تاپسىردى. ارينە، كادىمگى «قويشى ءانىنىڭ» ءماتىنى. «وسىعان ءبىر ءان شىعارساڭ» دەدى ول كىسى. «ماقۇل» دەدىم بوگەلمەي. بويىما ونداي ەرلىكتىڭ قالاي بىتكەنىنە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قايرانمىن. ولەڭ ماعان بىردەن ۇنادى. قوزى باعىپ، قوي قايىرعان بالدىرعان بالالىعىمدى، بالدىرعان بالالىعىمنىڭ كۋاسى ىسپەتتى قارت مەكەنىمدى، بايتاق دالامدى، بابا تاۋلارىمدى، باۋىرمال ەل-جۇرتىمدى ەسكە سالدى سول ولەڭ. ەگەر، مىناۋ عالامدا، جۇمىر باستى پەندەنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە تۇنىپ تۇرعان كومەسكى سىردىڭ، تىلسىم جۇمباقتىڭ كوزىن اشار جالعىز قۇدىرەت بار دەلىنسە، ەكى ۇداي بولماستان، ول ساعىنىش اتتى ءتاپ-تاتتى «ۋ» دەر ەدىم. ءيا، قازاقتىڭ ارقالى اندەرىنىڭ قايسى بىرىنە ساعىنىش ارقاۋ بولماعان؟ اسىرەسە، ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالار ۇلان-قايىر دالانى مىسە تۇتپاي، تاس قالانىڭ تاز اۋماعىنا بايلانعان ماعان سول جاڭاعى دالا توسىنان سىڭعىر سازدى، قوڭىر اۋەندى ءان داۋىسى تالىپ جەتكەندەي بولدى دا، «قويشى ءانىن» جازۋعا ءبىر جولا بەت بۇردىم. باس بىلمەس اساۋ تايشا الاساتقان، جاستىق دەيتىن ماستىققا بۋىن الدىرعان بەيمازا شاعىم عوي ول. ءان ءساتتى تۋدى، ءتىپتى، ءاننىڭ بوياۋىنا، ىرعاعىنا قاجەت-اۋ دەگەن ەسەپپەن «شاي، شاي، شاي»،  «ساۋلەتاي» دەگەن بۇرمالاردى ءوز جانىمنان قوسىپ تا جىبەردىم. قاننەن-قاپەرسىز جۋساپ جاتقان قوي تۇلىگى الدە نەدەن دىر ەتىپ ۇرىكپەي مە، سوندا قوي قايىرعان قويشىنىڭ اۋىزىنا «شاي، شايدان» باسقا نە تۇسەر ەدى؟ ال، «ساۋلەتاي» عاشىق جۇرەكتىڭ بار ارمان-ىنتىزارىن، ىڭكار-قۇشتارلىعىن ون سەگىز مىڭ عالامدى تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيدىرعانداي جيناقىلىقپەن اسپەتتەپ جەتكىزەر اسەم ءسوز عوي، تاڭعى شىقتاي مولدىرەگەن ۇركەك كەلىنشەككە تاۋ باسىندا ءان سالعان قويشىنىڭ «ساۋلەتايى» مايشا جاقپاي ما؟

بۇل جاڭالىعىمدى بۇقارا تىشقانبايەۆ تا تەرىس كورمەدى، ءتىپتى، قاتتى رازى بولىپ «مالىك-اۋ، سەن ناعىز قويشى ەكەنسىڭ، نە قىلساڭ دا ءاننىڭ تاعدىرىن وزىڭە تاپسىردىم» دەپ ارقامنان قاقتى.

ءيا، ءان جامان بولمادى. جامان بولمايتىنى، ءان ءسوزىن بۇقارا تىشقانبايەۆ جازسا، ءاندى تۇڭعىش رەت اتاقتى دانەش راقىش ۇلى شىرقادى.

سازگەردىڭ قولىنان قانشاما كەلىستى، ايشىقتى، ءتورت تۇرمانى تۇگەل ءان تۋسا دا، ەگەر ول ءان ءتىلىن جەتىك يگەرىپ، ىشكى ءيىرىمىن الىستان بولجاعان جۇيىرىك ءانشىنىڭ ەنشىسىنە تيمەسە، «ۇلىپ جۇرتقا قايتقان وي» دەپ اباي نالىعانداي، بەسىكتەن شىقپاي بەلى ءۇزىلىپ، ءادىرام قالار ەدى. دانەش... دانەشتەي ءانشى سيرەك قوي بۇل جاھاندا، قۇلپىرتىپ، تۇرلەندىرىپ جىبەرەر ەدى قانداي ءاندى دە. ەندەشە، اتاقتى دانەش شىرقاعان «قويشى ءانىنىڭ» باعى نەگە جانباسىن. از-اق كۇنى بۇگىنگە دەيىن تالاي ءانشى تالاپتانسا دا، «قويشى ءانىن» دانەشتەي شىرقاعان پەندە جوق. سەبەبى، ول ءاندى جانىمەن ءتۇسىنىپ، ءار سوزىنە ۇلكەن ىلتيپاتپەن ۇڭىلە قاراپ، ناعىز حالىقتىق سارىندا سالار ەدى. سوڭعى تۇستا دالەلحان دا شىرقاپ ءجۇر «قويشى ءانىن»، جان بىتىرە، ەستىگەن جاندى ەمىرەنتە ادەمى ايتادى، امال نە، ءان ءماتىنى تولىق ەمەس. سول كوڭىلىمە تولمايدى.

قوي كۇزەتتىك جيىلىپ جازدىڭ كۇنى،

عاجاپ-اق قوي ول، شىركىن، جازدىڭ ءتۇنى.

ىنجىق جىگىت بولماسا، كىم جاتادى،

قوي كۇزەتكەن قىزداردىڭ شىقسا ءۇنى، - دەگەن سوڭعى شۋماق دالەلحان نۇسقاسىندا اتىمەن جوق. ال «اق بىلەگىڭ سىبانىپ قوي ساۋعاندا» دەگەن تۇسىن «ەكى كوزىڭ مولدىرەپ قوي ساۋعاندا» دەپ قۇبىلتىپتى. تابىلعان تىركەس ەمەس. قوي ساۋعاندا، قۇداي-اۋ، اق بىلەكتى جارق ەتكىزىپ، سىبانىپ تاستاماي ما؟ وعان ەكى كوزدىڭ قاتىسى قانشالىق؟ تەگىندە، ءانشى – ورىنداۋشى عانا ەمەس، جاقسى ءاندى جالپاق جۇرتقا ءناسيحاتتاۋشى دا. ەندەشە، ءاربىر ءانشى ءان سالاردا، مەيلى ول حالىق ءانى، الدە اسەت، ءبىرجان سەكىلدى دارا تۇلعالاردىڭ قايتالانباس قۇبىلىسى نەمەسە اۆتورلى، نوتالى وسى زامان اندەرى بولسىن، ەڭ اۋەلى، تۇگەندەپ الۋى كەرەك. كۇنى كەشە جارىق كورگەن دەيتىندەي «قويشى ءانى» بۇگىن مىناداي «بارىمتاعا» ۇشىراسا، ەرتەڭگى ۇرپاققا امان-ەسەن جەتەمە دەگەن ءبىر كۇدىك كوڭىلگە ورالادى...

ءيا، شينجياڭ قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش جازبا ءانى ومىرگە وسىلاي كەلىپ ەدى. ءبىراق ول تۇستا «قويشى ءانى» الدە كىمدەردىڭ قولىنان ءوز باسىما شوقپار بولىپ ۇيىرىلەر دەگەن وي بولساشى مەندە... 1958 جىلى ەل قاتارىندا مەن دە «وڭشىل»،  «ۇلتشىل» اتاندىم. مۇرنىنان ەسەك قۇرتى ءتۇسىپ، ابدەن ەسىرگەن اپەرباقانداردىڭ «قويشى انىنە» بايلانىستى «سوسياليزمنىڭ قويشىسى نەگە قاپ جامىلادى؟ مالىك وسىعان جاۋاپ بەرسىن» دەگەن بايبالامى ماعان ۇلكەن پالە بولىپ جابىستى. «سارى»، «بادىك» ءان دەپ، ءار ءتۇرلى ات قويىپ، ايدار تاعۋشىلار كوبەيدى. ونى قويشى، كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ، «مالىك بۇل ءاندى ۇرلاپ العان، توركىنى شەتتىكى» دەگەنى جانىما قاتتى باتتى. راس، قازاقتان بولەك بوتەن ىرعاقتا ءان شىعارعان جوق ەدىم. «قويشى ءانىن» ءان ەتكەن دە بويىنداعى حالىقتىق سارىنى ەدى عوي. ال ونى الدە كىمدەردىڭ اۋزى-مۇرنى قيسايماي، مالىكتىڭ ۇرى ءانى اتاندىرعانىن ءادىلقازىم – اينالايىن حالقىم ەشقاشان قۇپتاعان ەمەس، - دەپ اياقتادى اڭگىمەسىن قارت.

ەرلان مازان ۇلى