شىناربەك سەيىتحان ۇلى: " موڭعوليا قازاقتارىنىڭ رۋحاني الەمى "

موڭعولياداعى قازاقتار ياعني اباق كەرەيدىڭ ءبىر توبى التايدىڭ تەرىسكەي بەتىنە، ياعني قوبدا ولكەسىنە قونىس اۋدارۋ ماسەلەسى جايلى ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جاساپ ءبىر قاتار ەڭبەكتەر جازدى. ءدال قاي جىلداردان قونىس اۋدارعاندىعى جايلى ءدوپ باسىپ ايتاتىنداي انىق دالەل جوق. بۇل جايلى قۇندى دەرەكتەر موڭعوليانىڭ باتىس ولكەسىنە ساياقات جاساپ قوبدا ولكەسىندەگى قازاقتاردىڭ كوشى-قونى، تۇرمىس-تىرشىلىگى جايلى ارنايى زەرتتەۋ جاساپ وتكەن رەسەي ساياحاتشىلارى، تاريحشى ەتنوگراف عالىمدارى گ.ن.پوتانين، گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو، ا.م.پوزدنەيەۆ، ۆ.ۆ.ساپوجنيكوۆ، ساۋدا ميسسيونەرى ا.ۆ.بۋردۋكوۆتىڭ كەيبىر ەڭبەكتەرىمەن كۇندەلىكتەرىندە جازىلعان.
دالىرەك ايتساق 1852-1864 جىلدار ارالىعىندا ءمانجۋ-چين ۇكىمەتى قازاقتاردان الاتىن ءتۇرلى الىم-سالىقتى مولايتىپ، سونداي-اق جايىلىم قونىس تارىلۋ سالدارىنان از ۇلتتار اراسىندا ءتۇرلى كوتەرىلىستەر شىعىپ، قامال قورعانىس سالۋعا «كىسى الىمىن» الىپ ولاردى اقىسىز-پۇلسىز جۇمىستاتىپ وسىنداي ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەنتتىك احۋالدىڭ اۋىرلاۋىنان بولىپ قازاقتاردىڭ ءبىر توبى كەرەي، ۋاق، نايمان رۋلارىنىڭ كەيبىر ىقپالدى ادامدارى ءوز رۋلارىن باستاپ التايدىڭ تەرىسكەي بەتىنە ىعىسىپ اۋەلى جاز جايلاپ، كۇزدە مال وتارلاتىپ، قىستا التايدىڭ كۇنگەي بەتىنە قايتا كەلىپ ءجۇرىپ 1870 جىلدىڭ باسىندا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارعان كورىنەدى. موڭعوليا قازاقتارى جايلى زەرتتەۋ جاساپ العاش رەت 1960 جىلى عىلىمي تۋىندى جازعان تاريحشى ءا.ءمىنىس، ا.ساراي «العاش قازاقتار التايدىڭ تەرىسكەي بەتىنە مال وتارلاتا ءجۇرىپ 1868-1869 جىلداردان باستاپ تۇبەگەيلى قونىس اۋدارعان» [ ءا.ءمىنىس، ا.ساراي. بنماۋ. بايان-ولگيي ايمگيين كازاح ارد ءتۇمنيي تۇۇحەەس. ۋب. 1960، 8-بەت] – دەپ جازسا، موڭعوليا عالىمى سيەۆەن جامسرانوۆ «قازاقتار 1860 جىلدارى التايدىڭ بەرگى بەتى قوبدا ولكەسىنە مەكەندەي باستاعان ەكەن»[ سيەۆەن جامسرانوۆ. دارحات، حوۆسگول نۋۋرىن ۋريانحاي… حاساگ، حامنيگان نارىن گارال ۇندەس وگۇۇلەل. ۋب.،1927، 132-بەت] – دەگەن دەرەكتى مالىمەتتەردەن تىس بەلگىلى تاريحشى زاردىحان قينايات ۇلى «اباق كەرەيدىڭ ءبىر توبى XIX عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسى، تۇسپالداپ ايتقاندا 1860-1870 جىلداردان باستاپ موڭعول جەرىنە مال ورتارلاتىپ، قونىس اۋدارا باستاعانىنا كوز جەتكىزە الامىز»[ زاردىحان قينايات ۇلى. «موڭعولياداعى قازاقتار»، الماتى.،2001، 69-بەت.] – دەپ تۇيىندەگەن. سونداي-اق موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق مۇراحاتىنداعى (ارحيۆ) ماتەريالدا موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ 1924 جىلعى قۇرىلتايىنا قازاقتار اتىنان وكىل بولىپ قاتىسقان ءداۋىتباي تاۋدانبەك ۇلىنىڭ سويلەگەن سوزىندە «قازاقتار موڭعوليا جەرىنە العاش مەكەندەگەلى، مىنە 60 جىل بولدى»[ بنماۋ-ىن انحدۋگاار يح حۋرال. دەلگەرەنگۇي تايلان. ۋب. 1984، 216-بەت.] دەپتى. سوندا بۇل 1864 جىلدار شاماسى بولىپ وتىر.
وسىلايشا موڭعوليا قازاقتارى قوبدا ولكەسىنە وتىراقتانىپ، ۇلتتىق ايماق قۇرعان ۋاقىتقا دەيىن ءبىراز اۋىر كۇندەردى دە باستان كەشىرىپتى. سوناۋ 1911–1912 جىلدارى قانقۇيلى حالماق دامبييجانسان مومىن حالىقتىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، ازدىرىپ توزدىرعانى تاريحتا «جالاما لاڭى»، «جالاما ايداعان» جىلدار اتاندى. ودان 1930-1940 جىلدارى ستاليندىك ءناۋباتتان وزگە زۇلاماتقا ۇشىراماي موڭعول جۇرتىمەن تەرەزەسى تەڭ ءومىر كەشىپ كەلەدى. ال موڭعول ۇكىمەتى وسىناۋ قيىن كۇندەردە 1940 جىلى قازاقتىڭ دەربەس بايان-ولگيي ايماعىن ورناتتى. قازاق اكىم تاعايىندادى. رۋحاني تۇرعىدان ايىتساق، ءسالت-داستۇر، ءتىل مەن دىنىمىزگە ايىرىقشا كوڭىل ءبولىپ وتىردى. ۇلتتىق تەاتر، مادەني وردا، مۋزەيلەر اشىلىپ، بارلىق ەلدى مەكەندەردە ورتا مەكتەپتەر پايداعا بەرىلىپ، قازاق تىلىندە وقۋ اعارتۋ ءىسىن جۇرگىزدى. وسىلايشا مادەنيەت پەن ونەرىمىز تاريحي سىندارعا توتەپ بەرىپ، قيىن-قىسپاق كەزەڭدەردەن، اسۋ-اسۋ بەلدەردەن استى. ۇلتتىق ءتىل، سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ، مادەنيەت پەن ونەردىڭ قايماعى بۇزىلماي بۇگىنگى كۇنگە جەتتى. بۇل حالقىمىزدىڭ كۇرەسكەر، نامىسقوي مىنەزى مەن اعا بۋىندىلاردىڭ جان كەشتى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ ساليقالى ساياساتى، كەڭ پەيىلدىلىگى، قامقورشى قازاقستاننىڭ باۋىرماشىل جان اشىرلىعى، جان-جاقتى قول ءۇشىن بەرۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ باعالايمىن. وسى ورايدا موڭعوليا قازاقتارىنىڭ رۋحاني الەمى جايلى ءسوز قوزعاساق ول دا ءبىر تەرەڭ سىرلى دۇنيە. «قازاق ساحاراسىنان وربىگەن حالىقتاردىڭ ىشىندە موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەت قورىنا قوسقان ۇلەسى ۇشان تەڭىز اسا سۇبەلى»[ سۇلان تاۋكەي ۇلى. «ۇلت مادەنيەتىنىڭ ۇلاعاتتى ورداسى» بەس بوعدا جۋرنالى، ۋب.2011، 6-بەت]. قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن ونەرى شالقار داريا دەسەك، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ جاساعان ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەني بايلىعى سول دارياعا قۇياتىن ارنالى وزەندەي.

قاسيەتتى ءدىنىمىز
يسلام ءدىنىن بەرىك ۇستانىپ ۇلتتىق ءسالت-داستۇر، ادەت عۇرپتارى مەن يسلامي قاعيدالارىن ورىنداپ بۇگىنگە كۇنگە دەيىن رۋحاني ساناسىن شولدەتپەگەن حالىقتىڭ ءبىرى موڭعوليا قازاقتارى ەكەنىنە تاريحىشىلارىمىزدىڭ ەش تالاسى جوق. اتا-بابالارىمىزدا قيىن-قىستاۋ تالاي-تالاي تاريحى كەزەڭدەردى باستان كەشسە دە ءار دايىم كوكىرەگىنەن «اللا – ءبىر، پايعامبار – حاق، قۇران – شىن» دەگەن ۇلى سەنىمىن وشىرمەي بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ قاسيەتتى ءدىنىمىز قايتا ماۋەلەپ وركەن جايىپ وتىر. XX عاسىردىڭ باسىندا ويپىل-تويپىل قيىن زامانداردا اسىل دىنگە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمى وتە جوعارى بولعان. «موڭعوليا قازاقتارى اراسىنان 1908، 1926 جىلى ەكى توپ، جانازا نامازىن وقىتىپ، اعايىنمەن ارىزداسىپ قوشتاسىپ قاجىعا اتتانىپتى»[ زاردىحان قينايات ۇلى. «موڭعولياداعى قازاقتار»، الماتى.،2001، 128-بەت.]. «1880-1990 جىلعا دەيىن قازاقتار قوبدا بەتىنە ءور التايدان اسىپ كەلىپ، ەل اعالارى، بي موللالارى باستاپ مەشىت سالدىرىپ بالا وقىتا باستاعان ەكەن»[ موڭعوليا مۇسىلمان ۇيىمدار وداعى. «يماندىلىق قاينارى» ۋب.2010، 14-بەت]. وسى تۇستا كەرەي قازاقتارى اراسىنان شىققان بەلگىلى اعارتۋشى، ءدىني عۇلاما اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلى (1867-1940) حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ، ەل اراسىنا رۋحاني ناسيحاتتار جۇرگىزدى. «اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلى قوبدا بەتىندەگى اۋىلدار اراسىندا موللالىق ىستەدى، ءبىر توپ ءدىنداردى مەككە، مەدينەگە ەرتىپ باردى. اسىرەسە اقىتتىڭ قازاق ادەبيەتىن دامىتۋداعى ءدىندارلىق ولەڭ، قيسسالار جازىپ يسلام ءدىنىن تاراتۋداعى ورنى بولەك»[ شىناي راحمەت ۇلى. «موڭعولياداعى قازاق حالقى»، ۋب. 2007، 221-بەت]. ءبىر قاتار دەرەكتەردەن حالىق اراسىندا قاسيەتتى ءدىنىمىز ءۇشىن ايانباي تەر توككەن موللا، ءدىندار ادامداردىڭ دا كوپ بولعانىن بايقايمىز. موڭعوليادا 1937-1938 جىلدارى ەتەك العان «ەسەرگۇۇ» دەپ اتالاتىن ساياسي نابەت باستالىپ ءدىندى جويۋۋ باعىتىنداعى سوسياليزم اتانعان داۋىردەگى يدەولوگيا، اسىرا سىلتەۋشىلىك يسلام ءدىنىنىڭ مەشىت، مەدىرەسەلەرى مەن ءدىندار اعا بۋىنعا قىرعيداي ءتيىپ موللالار، ءدىن جاناشىرلارى بولعان كوپتەگەن ادامدار جازىقسىز جازالانىپ قۇربان بولدى. وسىنداي اۋىر كۇندەر كەشسە دە قاسيەتتى ءدىنىمىزدى، يسلامي جوسىنداردى قاراپايىم حالىق جويمادى، جۇرەگىن دە ساقتاپ، ساناسىندا توقىدى. 1990 جىلداردان دەموكراتيالىق جاڭاشا وزگەرىستەر ءدىني ورىنداردى قايتا قۇرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ، دىنگە دەگەن نانىم، ءدىنىمىزدى قايتا بەكىتە ءتۇستى. 1990 جىلى موڭعوليا مۇسىلمان قوعامى (ممق) قۇرىلدى. ءدىنىمىزدى قايتا جانداندىرىپ، يماندىلىققا بەت بۇرىس جاساۋعا اتالمىش قوعامنىڭ قوسقان ۇلەسى زور. ممق-ىن قۇرۋعا بىردەن-بىر سەبەپكەر بولعان ازامات ديپلومات سايران قاجى قادىر ۇلى بولدى. قازىرگى تاڭدا ۋلاانبااتار، بايان-ولگيي ايماعىندا جانە بارلىق سۇمىن ورتالىعىندا مەشىت، مەدىرەسەلەر قىزمەت جاسايدى. ۋلاانبااتار قالاسىنداعى «ەل بىرلىگى» بەيرەسىمي ۇيىمىنىڭ اتقارۋشى اكىمى جەڭىسبەك قاجى قابيدولدا ۇلى قاتارلى ازاماتتاردىڭ باستاماسىمەن تۇرىكيا مەملەكەتىنىڭ حالىقارالىق قايرىمدىلىق قورىمەن بىرلەسىپ 2009 جىلى ۋلاانبااتار قالاسىنا، 2010 جىلى نالايح قالاسىنا ءزاۋلىم مەشىت سالىپ جاماعاتتىڭ يسلامي شارتتارىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك جاساپ قىزمەت اتقارۋدا. جوعارداعى بارلىق ءدىني ۇيىمداردا كوپدەگەن شاكىرىت تاربيەلەنىپ، ءدىني ءبىلىم يگەرۋدە.

وقۋ، ءبىلىم
«ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل» دەپ احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي موڭعوليا قازاقتارى XIX عاسىردا «سۋلى ءجازيت»، حح عاسىردىڭ باسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ارابشا توتە جازۋىن»، 1930 جىلدارى «لاتين»، 1940 جىلدان «كريللشە» قازاق عارىپىن پايدالانىپ ساۋاتسىزدىق قارانعىلىعىنا ۇشىراماي كوزى اشىق بولدى. «موڭعول ۇكىمەتىنىڭ 1939 جىلى 28-اقپان كۇنگى جينالىسى جانە مەملەكەتتىك كىشى قۇرىلتايدىڭ 17-قاۋلىسى بويىنشا قوبدا ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ ءبىلىم، مادەنيەت ءىسىن قازاقستاننىڭ جاڭا لاتين جازۋى ارقىلى جۇگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان. قازاقتار بۇدان بۇرىن ءىستى اراب جازۋىمەن جۇرگىزىپ كەلگەن بولاتىن»[ زاردىحان قينايات ۇلى. «جىلاعان جىلدار شەجىرەسى»، الماتى، 1995. 112-بەت]. ول كەزدەگى بالا وقىتۋدىڭ باستى جۇيەسى–ۇيدە وقىتۋ بولدى. سونىمەن قاتار مەكتەپ اشىپ، اۋىل بالالارىن بىرىكتىرىپ تە وقىتتى. ماسەلەن،تۇلبا سۇمىنى جەرىندە باردام بي 1890 جىلى مەكتەپ اشىپ، اقىت ءۇلىمجىۇلىن شاقىرىپ اكەلىپ، بالالارعا ساباق بەرگىزەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە حات تانيتىن ادامدار سانى ءوسىپ، حالىق ساۋاتىن اشۋعا كوپ پايداسى تيەدى. «1929 جىلى بۇعى باستاۋىش مەكتەبىندە 60، بوتاعارا حوشۋۋنىنىڭ تۇلباداعى باستاۋىش مەكتەبىندە 40-تاي بالا وقيدى. 1930 جىلى قازاقستاننان ءشارىپ وتەپوۆ، اباي قاسىموۆ، بەردىقوجا، قايىرباي جانە ءشارىپ پەن ابايدىڭ زايىپتارى بىرىگىپ التى ادام كەلەدى. ولار كەلىسىمەن ۋلاانحۋسقا كوپتەگەن بالالاردى جيناپ، مەكتەپ اشىپ، قايىرباي، ءشارىپ، بايمۇقامەت موللا ساباќ ۇيرەتەدى. وسى جىلداردان باستاپ، قازاق جاستارىن وقۋعا اتتاندىرا باستايدى»[ حۋرمەتحان مۇحامادي ۇلى. «موڭعولياداعى قازاق ەتنيكالىق توبىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى»، الماتى، 2000. 206-بەت] 1931 جىلداردان قازاق تىلىندە ايلىق كۋرستەر، مەكتەپتەر اشىلا باستاعان. «مەكتەپ سانى جىل ساين ءوسىپ وتىردى. 1941 جىلى ايماق كولەمىندە 695 وقۋشىسى بار 11 باستاۋىش مەكتەپ جۇمىس ىستەدى. 1942 جىلى ايماق ورتالىعىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن قىسقا مەرىزىمدى كۋرس اشىلىپ، وسى كۋرسقا جانە كەلەشەك ورتا مەكتەپتەرگە مۇعالىمدەر دايارلاۋ ماقساتىمەن قازاقستاننان بىلىكتى مۇعالىمدەر شاقىرىلدى. قازاقستاندىق بۇل مۇعالىمدەر قازاق مەكتەپتەرىندە جانە تەاتردا 1950 جىلدىڭ ورتا شەبىنە دەيىن قىزمەت اتقاردى»[ زاردىحان قينايات ۇلى. «موڭعولياداعى قازاقتار»، الماتى.،2001، 189-بەت.]. ءقازىر كريللگە نەگىزدەلگەن قازاق جانە موڭعول جازۋلارىن قوسا، جەتتىك مەڭگەرەدى. «بايان-ولگيي ايماعىندا 40-تان استام ورتا جانە باستاۋىش مەكتەپتەردە 1000-نان استام ۇستازدار قىزمەت جاساپ، 24000-نان استام وقۋشىلارعا ۇلتتىق-قازاق تىلىندە ءدارىس بەرىپ وقۋ اعارتۋ ءىسىن جۇرگىزىپ ورتىر»[ سۇلان تاۋكەي ۇلى. «ۇلت مادەنيەتىنىڭ ۇلاعاتتى ورداسى» بەس بوعدا جۋرنالى، ۋب.2011، 10-بەت]. بۇل ۇلتتىق ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋعا ايرىقشا اسەر ەتەتىنى بەلگىلى.
اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىمىز
موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا سۋرىپ سالما اقىن، اۋزى دۋالى شەشەندەر مەن كوزى اشىق كوسەمدەر، كۇمىس كومەي، جەز تاڭداي انشىلەردە از بولعان جوق. اقىن ق.تاۋدانبەك، ب.تولەباي، ءى.وڭاشىباي. ب.اقتان، ق.مەشەل، ش.جەڭسىكباي، ت.بۇرقاسىن، كۇيشى م.بەردىباي، ا.يساباي، س.ساعىنعان، ق.دولامباي، سىبىزعىشى ش.قۇماقايلار XIX-XX عاسىر الماسۋ داۋىرىندە قوبدا قازاعىنىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ سول حالىقتىڭ جوعىن جوقتاپ، جىرىن جىرلاعان جاندار.
موڭعوليا قازاقتارىنىڭ جازبا ادەبيەتى 1940 جىلدان باستالىپ، 1950 جىلدارى ب.اقتان، م.قۇرمانقان، ق.ماحفۋز، د.دانيال، ج.ارعىنباي، س.ماعاۋيا قاتارلى اقىن جازۋشىلار كوش باسى بولسا، 1960 جىلدارى ج.بايىت، ق.شابدارباي، ءى.ياكي، ب.يماشحان، ق.دايىن، ش.زۋقاي سياقتى ورتا بۋىن وكىلدەرى جالعاسىپ، 1970 جىلدارى ج.كاكەي، ش.ءجامليحا، و.سولتاقان، ق.تويلىباي. ت.سۇلتان، ا.اقىن، ر.شىناي، م.زۇلكافيل، ت.بوداۋقان، ر.سۇراعان، ق.بايىت قاتارلى كەلەسى تولقىندار تولىقتىرىپ، جازبا ادەبيەتىنىڭ جاڭا زاماندىق وزىق ۇلگىسىن جاسادى. اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىن زەرتتەۋشى عالىم ق.قابيداش، ج.قۋانعان، ج.قينالعان سياقتى عالىمدار تۋىپ شىقتى. 1955 جىلى ولگييدە ادەبي ۇيىرمە قۇرىلىپ، 1968 جىلى ول موڭعوليا جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبولىمى بولىپ، ودان وسى ۇيىم 1957 جىلدان «جاڭا تالاپ»، 1970 جىلدان «شۇعىلا» اتتى كوركەم ادەبي جۋرنالى شىعارۋى موڭعولياداعى قازاق ادەبيەت سالاسىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوستى.
باسپا جانە اقپارات
العاش 1941 جىلى بايان-ولگيي ايماعىنىڭ ازاماتتارىنا حات تانىتۋ ماقساتىمەن قازاق باسپاسىنىڭ ءبولىمى ورناۋى قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋعا ۇلكەن ىقپالىن تيگىزدى. 1941 جىلى 19-جەلتوقساندا قازاق تىلىندە ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش گازەتى جەرگىلىكتى گازەتى «وركەندەۋ» 500 دانامەن جارىق كوردى. 1942 جىلدان «ۇگىتشى» جۋرنالىى جانە ۇگىت ناسيحات پاراقتارىن شىعارا باستاعان. «1947 جىلى قازاق باسپا ءسوزى ءۇشىن ەلەۋلى ەكى بىردەي وقيعا بولدى. وسى جىلى ۋلاانبااتار راديوسىنان اپتاسىنا ءبىر رەت قازاق تىلىندە راديو حابار بەرەتىن بولىپ، ونىڭ باس رەداكتورىنا سول كەزدە پارتيانىڭ جوعارعى مەكتەبىندە وقىتۋشى قىزمەتىن اتقاراتىن س.قابىشاي تاعايىندالسا، ۋلاانبااتار قالاسىندا مەملەكەتتىك باسپاحاناسىنىڭ جانىندا قازاق تىلىندە كىتاپ، گازەت شىعاراتىن ءبولىم ورنادى»[ م.زۇلكافيل. «بايان-ولگيي ايماعىنىڭ بۇقارالىق ءباسپاسوزى جانە ونىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرى»، تارلان تاعزىم جۋرنالى، №1، 6-بەت.]. 1957 جىلدان «وركەندەۋ» گازەتىن «جاڭا ءومىر» دەگەن اتپەن شىعارىلىپ ايماعىمىزدىڭ بارلىق سۇمىندارىندا تاراتىلا باستادى. 2002 جىلدان «جاڭا ءداۋىر» گازەتى دەگەن اتپەن شىعا باستادى. وسى گازەتتىڭ جانىندا 1944 جىلى العاش رەت قازاق جازۋشىلارىنىڭ كوركەم ادەبيەت ۇيىرمەسى ورناپ جەتەكشىسىنە ايگىلى اقىن اقتان بابي ۇلى تاعايىندالدى. 1956 جىلدان «جاڭا تالاپ» (1969 جىلدان «شۇعىلا» اتانعان) اتتى ادەبي-كوركەم جۋرنالى شىعا باستاعان.
1961 جىلى چەحوسلوۆاكيا ەلىنىڭ كومەگىمەن بايان-ولگيي ايماعىنا بايلانىس كەشەگىنىڭ ىرگە تاسى قالانىپ 1964 جىلى 365 م بيىكتىكتە انتەننا ورناتىلدى. 1965 جىلى ولگەي قالاسىندا راديو ستانسياسى ورناپ، كۇن سايىن ءبىر ساعات، قازاق تىلىندە حابار جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل تەك ايماعىمىزدا عانا ەمەس ەلىمىزدەگى تۇڭعىش جەرگىلىكتى راديو ستانسياسى ەدى. 2004 جىلى ولگيي راديوسى مەن «جاڭا ءداۋىر» گازەتى، «شۇعىلا» جۋرنالى، تۆك-10 تەليەۆيزياسى بىرىككەن باسشىلىققا ءوتىپ «اقپارات باسپا ءسوز ورتالىعى» دەگەن اتپەن جۇمىستايتىن شەشىم قابىلدانادى. سوڭعى جىلدارى موڭعوليا قازاقتارى قازاقستان، شىنجان تەليەۆيزياسىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ارنالارىمەن قاتار حالقارالىق ءار تىلدەگى تەلە ارنالاردى قابىلدايتىن تولىق مۇمكىندىككە يە بولدى. قازىرگى جاعىدايمەن ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بۇقارالىق راديو تەليەۆيزياسىنىڭ بايان-ولگيي ايماعىنداعى ءبولىمى، ياعني ايماقتىڭ راديو حابار رەداكسياسى، 2006 جىلى ورناعان ULTV جەكە مەنشىك تەليەۆيزياسى، 2010 جىلدان «دەربەس»، «ناز» تەليەۆيزياسى قاتارلى بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالدار قىزمەت اتقارۋدا. 2008 جىلى موڭعولدىڭ ۇلتتىق تەلەارناسىنان «تۆ تولقىن» اتتى تەلەجۋرنالىن اپتاسىنا ءبىر رەت جارتى ساعات ۋاقىتىمەن تۇراقتى شىعارا باستاعان-دى. ءبىراق سوڭعى جىلدارى ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى وسى تەلەجۋرنالدى جاۋىپ 2012 جىلدان باستاپ بۇۇ-نىڭ يۋنەسكو-نىڭ قولداۋىمەن جۇرگىزىلگەن جوبانىڭ ناتيجەسىندە موڭعولدىڭ ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ ەكىنشى ارناسى ارقىلى از ۇلت، وكىلدەرىنىڭ انا تىلىندە حابار جۇرگىزە باستاعانى ۇلت وكىلدەرى ءۇشىن وتە جاقسى باستاما بولدى. ءقازىر اپتاسىنا ءبىر رەت ۇلتتىق تەلە ارناسىنان جانە راديو حابارىنان جارتى ساعاتتىق «تۆ تولقىن»، «تولقىن» باعدارلاماسى جانە كۇن سايىن موڭعول تىلىندەگى حابارلاردى قازاقشاعا اۋدارىپ 10 مينۋتتىق قىسقا حابارلار بەرىپ وتىر. باسپا اقپارات سالاسىنداعى جەتكەن جەتىستىكتەر موڭعوليا قازاقتارىنىڭ رۋحاني تالابىنا ساي ۇلتتىق تىلدە ءار جاقتى حابار، اقپارات قابىلداۋ قۇقىعىن تۋعىزىپ وتىر.
ساحنالىق ونەر
1940 جىلى ۇلتتىق بايان-ولگيي ايماعى ورناعان كەزدەن ايماقتىق كلۋبتىڭ ىرگە تاسى قالانىپ، وسى كلۋبتىڭ العاشقى مەنگەرۋشىسى بولىپ اقتان بابي ۇلى جۇمىستادى. ودان 1956 جىلى بايان-ولگيي ايماعىندا مۋزىكالى دراما تەاترى ورناپ قازاقتىڭ ۇلت اسپاپتار وركەستىرى قۇرىلۋى ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ بيىككە سامعاۋىنا كۇشتى ىقپال كورسەتتى. سودان بەرى، ۇلتتىق ءانشى، كۇيشى، سىبىزعىشى، ءبيشى، ماماندى اكتەر، مۋزىكانتتاردىڭ بىرنەشە لەگى ءوسىپ جەتىلدى.
بايان-ولگيي ايماعىنىڭ ۇلتتىق مۋزىكا دراما تەاترىنىڭ كيەلى ساحاناسىنان موڭعوليانىڭ حالىق ارتيستەرى: ج.قيباتدولدا، ءا.قابىلاش، ا.موڭعولحان. موڭعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتيستەرى: ت.دۇيسەنبى، ب.قايجامال، ج.قادۋ، ج.تولەۋقان، د.قۇسايىن، ق.چاپاي، ق.وسەرحان قاتارلى ونەردىڭ شامىن جاققان نە ءبىر بۇلبۇلدار تۋىپ شىقتى. ولاردىڭ ونەرىن كەلەسى بىرنەشە بۋىن ءىز باسارلارى جالعاستىردى. ايماق تەاترى موڭعوليا، قازاقستان اۆتورلارى مەن الەمنىڭ كلاسسيكالىق كوپتەگەن درامالارىن ساحاناعا قويۋۋى ەلىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ زور ماقتانىشى بولدى. قازاق دەگەن اسا ءانشى حالىق كۇيشى حالىق. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اراسىندا ايتىلاتىن حالىق اندەرى كوپ-اق. سازگەر كۇيشى قابىكەي اقمەر ۇلى، اقىن يماشحان بايباتىر ۇلى، سازگەر مۇسايف قۇسايىن ۇلىنىڭ جيناقتاپ باسقارۋىمەن 1965، 1972، 1983 جىلدارى بايان-ولگييدە جارىق كورگەن «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ حالىق اندەرى» اتتى جيناققا 400-گە جۋىق ءان كىرگەن. قوبدا قازاقتارىنىڭ اندەرىندە قازاق حالقىنىڭ قارا ولەڭ سارىنى، ەل-جەرىن اڭساۋ، ارتتا قالعان اتا-اناعا، تۋىس تۋعاندارعا ارناۋ، زامان اعىمىن، ايتتىرعان جاردى، جاقسى ات پەن قىران قۇستى، ىرگە تەپكەن جاڭا مەكەنىڭ ماقتاۋى باسىم. كوپشىلىگىنىڭ ءانى جالپى قازاقتىڭ حالىق ءانى دە، ءسوزى قوبدا بەتىندەگى قازاقتار ومىرىنە ءتان. بۇل، ارينە قازاق قاي ەلدە، قاي بۇرىشتا جۇرسە دە جالپى قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىنەن قول ۇزبەگەننىڭ بەلگىسى.
مىنەكي اعايىن! از ۇلتىمىز ءار دايىم باسقادارعا بودان بولماي ءوزىنىڭ اسىل ءدىنىن ارداقتاپ، انا ءتىلىن قاستەرلەپ، قازاقي سالت-سانا، ادەت-عۇرپىن بيىك ۇستاپ، مادەنيەت پەن ونەردىڭ قايماعىن بۇزبادى. قاراپايىم تۇرعىدان ايتساق حالقىمىز رۋحاني جاقتان ەش شولدەمەدى، سول زاماننان بەرى ماتەريالدىق تۇرمىسىمىز دا «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەندەي ويداعىداي جاقسى. موڭعول اعايىندارمەن تەرەزەمىز تەڭ. اسساق تورىندە، قالساق سىرماق شەتىندەمىز. عاسىرلار بويى اتا – بابالارىمىز ۇلتىمىزلىڭ «جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ»، سالت-سانا، ادەت-عۇرپىن، اسىل ءدىنىن، ءانا-تىلىن ارداقتاپ سول ءۇشىن باسىن ءباي تىگىپ، ءباز قالپىندا ساقتاپ، قاستەرلەپ كەلدى. باسقاعا بودان بولماي نامىس تۋىن بيىك ۇستادى.
ەندىگى ۇلەس بىزگە امانات! بۇل ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز بەن تەڭدىگىمىزدى كورسەتىپ تۇراتىن سارا جول، ۇلت جاندىلىق نامىسقوي مىنەزىمىز بەن قايسار قاسيەتتەرىمىزدىڭ كۋاسى دەپ ويلايمىن. وسى قايماعى بۇزىلماي بىزگە جەتكەن رۋحاني بايلىعىمىزدى جويماي، كەلەشەك جاستاردىڭ جىرعاۋلى تىرشىلىگى مەن جارقىن بولاشاعى ءۇشىن اسىل ءدىنىمىز بەن ءانا-تىلىمىزدى قاستەرلەپ، ءار دايىم بەرەكە-بىرلىكتە بولىپ، ۇلتىمىزدى قورعاي بىلەيىك، ارداقتى اعايىن!
قازاعىمنىڭ رۋحى بيىك بولىپ، كۇن سايىن وركەندەي بەرسىن! اللا ساتىنە جازعاي!

شىناربەك سەيىتحان ۇلى،

تاريح عىلىمىنىڭ ماگيسترانتى

كەرەي سايتىنان الىندى

6الاش ۇسىندى