مەزگىل جاز. قاراتاۋ سىرتى، قۇم مەن شۋ، كارى بەتباقتى اسىپ، سارىارقاعا ساپار شەككەن جولاۋشىلاردى اۋدان حاتشىسى قوجامسۇگىروۆ احمەت باستاپ تومەنگى شۋ ولكەسى – كوكمۇرىنتوي دەيتىن ەل جايلاۋىنا جەتىپ، ايالداپ جاتتىق. قاراساڭدا سوزاقتان كوشىپ-قونعان جىلقىشىنىڭ ءۇيى. سىرتى كوكمايسا شالعىن، ودان ءارى كەرىلگەن كەڭ دۇنيە، كەش سامالى كوڭىل سەرگىتتى. سوزدەن-سوز تۋىنداپ، اڭگىمە اڭگىمەگە ۇلاستى.
ايتۋشى، بۇل ولكەنىڭ وتكەن-كەتكەنىنە جەتىك ەل ادامى ماركەمبايەۆ ءساتتىباي اڭگىمەنى مايىن تامىزا سويلەيدى:
-اناۋ كورىنگەن «كوكمۇرىنتوي» توبەنىڭ بيىگى. – اقىن يسادان قالعان «قۇرالاي سۇلۋ» داستانىنىڭ وقيعاسى تۋعان جەر. توي توبەنىڭ باۋرايى «ارمانسىز ادام» دەپ اڭىز بولعان باتىر كەلدەننىڭ مەكەنى...
- ە-ە، قۇرالاي سۇلۋىن قامساقتىنىڭ كولىندە جولبارىسقا جازىم عىپ ارماندا وتكەن باتىر كەلدەن بە؟
- ءدال سونىڭ ءوزى.
- پاي-پاي، شىركىن-اي! سول وقيعانى مولدىرەتە جىرلاپ كەتكەن داۋىلپاز
اقىن يساعا كىم جەتكەن ەدى.
- ال ەندى «كوكمۇرىن» باۋرايىنداعى تۇيىق كول قامىسىندا سوناۋ توڭكەرىس جىلدارى ارقاداعى بەتپاقتى باسىپ تۇركىستان اسقان ساكەن جانىندا كەرەمەت ءبىر پەريزات بولىپتى.
- ءساتتىبايدىڭ مىنا ءسوزى «وڭتۇستىكتىڭ» سول كەزدەگى رەداكتورى بايتۇرسىنوۆ ءماديدى ەلەڭ ەتكىزدى.
- ساكەن سەيفۋلليندى ايتامىسىڭ؟
- ءيا، ءدال سول ساكەننىڭ ءوزى. – توڭكەرىسشىل بالشەبەك اقتاردان قاشىپ ءبىزدىڭ جاققا كەلگەندە، مىنا سوزاقتا ميليسا ناشاندىگى تاۋكەبايدان پانا تاۋىپ، ەكەۋى ارادا قىل وتپەيتىن دوس بولىپ كەتكەن عوي. اتتەڭ سول تاۋكەباي كەيىن، وتىزىنشى جىلدارى «باي بالاسى»، «ۇلتشىل، حالىق جاۋى» سەيپوللانىڭ قۇيىرشىعى» - دەپ ۇستالىپ، اتىلىپ كەتتى. بار سىرى وزىمەن بىرگە كەتتى.
جۇرت ءۇنسىز. مەنىڭ ساكەننىڭ رومانتيكالى جۇمباق سىرعا، سول ءبىر بەيمالىم ساپارى جايىنداعى بار ەستىپ-بىلگەنىم سولاي، قۇم جۇتقان تۇمانىڭ تۇنباسىنداي تىم كەلتە، وكىنىشپەن ۇزىلگەن-دى.
ارادا تۇتاس ءبىر ءداۋىردى ارتقا سالعان قانشاما جىلدار ءوتتى. جاسى الپىستان اسقان، قويۋ شاشىن تۇتاس بوز قىراۋ شالعان، ەر كەسكىندى ەڭسەلى ازامات سويلەپ وتىر.
- مەن سىزگە سوناۋ سىرداريانىڭ ارعى جاعىنان ارنايى كەلىپ وتىرمىن. – مويىنىمدا قانشاما جىلداردان قالىپ جاتقان اكە اماناتىن ايتقالى كەلدىم. – ەسىمىم بەيسەمباي، ءسىز ءبىر كەزدە اڭگىمە عىپ جازعان ساكەننىڭ دوسى – تاۋكەبايدىڭ جالعىز ۇلىمىن. فاميليام كاديروۆ. – زامان سازىمەن اكە اتىنان قاشىپ، ءبىر اعايىن ەسىمىن العانمىن.
وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا «باي بالاسى، داتقانىڭ ۇرپاعى» دەپ تىقىر تۇسكەسىن اكەم جىلىسىپ تاشكەن اسىپ بوكە جاعىنا كەتكەن ەكەن. ول كەزدە مەن ءتورت جاستامىن. قاتال زامان قۇرىعى قاشقاندى قۇتقارعان با، اكەم سول جاقتا كىرە تارتىپ، كاسىپشىلىكتە جۇرگەندە 38 جىلى سەيفۋلليننىڭ قۇيىرشىعى دەپ ۇستالدى. جيىرما جىلدى ارقالاتىپ، يتجەككەنگە ايداپتى. امالسىزعا امال نە، ارادا ون سەگىز جىل وتكەندە ەلۋ التىنىڭ كوكتەمىندە ورالدى.
ءبىراق دوزاقتىڭ ازابىندا وتكەن ءومىر ۇزاق ءجۇرىم بەرمەدى. التى جىلداي ەل شەتى جەتىسايدىڭ جەرىن باسىپ دۇنيەدەن ءوتتى. تۋعان جەرى التىن بەسىگى – سوزاققا بارماق ەدى، بارا المادى. كىندىك قان تامعان ەلىن كورە المادى.
ءبىر كۇنى جۇمىستان كەلسەم، ول توسەگىنىڭ جانىندا وتىر. قولىندا «وڭتۇستىكتىڭ» ءبىر سانى. كوڭىلى تولقۋلى. سونداعى «سارىارقانىڭ سازدارى» اتتى ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزدى وقىپتى.
- بالام، - دەدى اكەم، - مىنانى جازعان بالا ءبىزدىڭ سوزاقتا وتكەن جاستىق شاعىمىزدىڭ شەت جاعاسىن قوزعاپتى. كەيىنگى جاستار قايدان ءبىلسىن. كەلەر ۇرپاققا ءومىردىڭ شىندىعى كەرەك. سەن ىزدەسەڭ سول گازەت ءتىلشىسىن كورەرسىڭ، سوندا مەنىڭ اتىمنان مىنا اڭگىمەنى ايتارسىڭ، - دەدى.
***
جيىرماسىنشى جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسى ەدى. جازدىڭ كۇنى قىزمەتكەرلەر سوزاق سىرتىنا ءتورتىنشى جايلاۋىنا كوشىپ شىعىپ، كيىز ۇيدە وتىرعانبىز. ءبىر كۇنى كەشتە ءۇي سىرتىنان ات ءدۇبىرى، ارتىنشا – كىم بار، دەگەن ەر جىگىتتىڭ جىگەرلى داۋسى ەستىلدى. تىسقا شىقتىم. الدىمدا عايىپتان تۇسكەندەي كەلىستى اقبوز ارعىماق مىنگەن، قاسىندا قاراكوك سايگۇلىكتە سۇلۋ كەلىنشەگى بار ءبىر جاس جىگىت تۇر.
- ماعان سوزاقتاعى ميليسيا باستىعى تاۋكەباي كەرەك ەدى.
- ءيا، ىزدەگەنىڭىز الدىڭىزدا تۇر.
- مەن اقمولا جاعىنىڭ قازاعى سەيفوللا ۇلى سادۋاقاسپىن – ال مەنى سەيفۋللين ساكەن ، - دەيدى كەڭەسەر ءىس بار.
- ساكەن! – جۇرەگىم ءدىر ەتە ءتۇستى. – ول كەز جالىندى جاس اقىن – ساكەننىڭ ەسىمى قازاق دالاسىن جاڭادان شارلاپ تۇرعان شاعى. اتتان ءتۇسىرىپ، ۇيگە كىرگىزدىك.
- ۋاقىت تار. ارتىمىزدا قۋعىنشى. مىنا جاس ايەلدى وسى ساتتەن ءبىر تاسا، سەنىمدى جەردە ساقتاۋ كەرەك. باسىنا بوستاندىق ىزدەگەن، - تەڭدىك ىزدەگەن قازاقتىڭ قىزى، - دەدى.
ساكەن ايتقاسىن ءسوز بار ما، تەز ءبارىمىز اتقا قوندىق. مىڭجىلقى قويناۋىندا ءبىر تاس بۇلاق جاعاسىندا شەتكەرى وتىرعان جەسىر جەڭگەمىزدىڭ ۇيىنە اپاردىق. – شىركىن، مەرۋەرت دەسە مەرۋەرت. كىرشىكسىز جانار، اقشا بەت، ءمولدىر كوزدىڭ ءوزى ەكەن.
ەرتەڭىنە ساسكەدە ون بەس شاقتى، سويىلدارىن تاقىمعا باسقان، قۋعىنشى ساۋ ەتە ءتۇستى.
- قايدا سەيپوللانىڭ بالشەبەك بالاسى. قايدا ءبىزدىڭ قالىڭ بەرىپ العان جەسىرىمىز. شىعار، - دەپ اكىرەڭدەيدى. نادان توبىردىڭ ءسوز ۇعارى جوق.
ءسوزدى ۇقپاعان توبىردىڭ بەتىن ۆينتوۆكەنىڭ باستارىنان اسىرا اتقان ەكى وعى قايتاردى. ىزىمەن قۇمعا قاراي زىتتى.
قۋعىننان قۇتىلعاسىن ساكەن ارقا-باسى كەڭىپ، توماعاسىن سىپىرعان قىرانداي قىراتتاندى. ءجۇزى نۇرلانىپ، جادىراپ، جايناي ءتۇستى.
- ءبىر اپتا ەمىن-ەركىن تىنىستاپ، دەم الايىق، ءارى ەلگە شىعىپ، جاستاردى جاڭا ءومىردىڭ بيىك مۇراتتارىنا تارتايىق، - دەيدى.
ساكەن ايتقان سوڭ ەل كىسىلەرى بوپ اقىل قوسىپ مىڭجىلقىنىڭ بوگدەنىڭ كوزىنەن اۋلاق بالىقتى اۋليە شاتقالىنا ءۇش اقبوز ءۇي تىگەتىن بولدىق. سونىڭ ءبىرى ساكەننىڭ دەم الار ورنى، ەكىنشىسى اس ءۇي، ەندى بىرەۋىنە قوسشى-قورىقشىلار جايعاستى.
وسىندا تۇنەيتىن ساكەن ءار كۇنى تۇستەن كەيىن ءبىر مەزگىل ماڭايداعى اۋىلدارعا شىعىپ، جاستاردى جيىپ، جالىندى ءسوز سويلەپ، ولەڭدەرىن وقىپ، ولاردى ۇيىمشىلدىققا، ونەر-بىلىمگە، مادەنيەتكە شاقىردى. سول كۇندەرى مەن ساكەننەن جۇپ جازباي كۇندىز-تۇنى بىرگە بولدىم.
مەرۋەرتتى پانالاتقان جەڭگەنىڭ اۋلى بۇل ارادان قوزى كوشى عانا جەر. و دا تاۋدىڭ ءبىر كوركەم، تاس بۇلاقتى سۋىنىڭ جاعاسىندا ەدى. تاياۋدا، بۇلاق بويىندا زاۋ وسكەن سايالى قاراتال تۇراتىن. ساكەن ءار كەش اقبوز اتىنا ءمىنىپ، ءوزى ىڭكار بوپ تابىسقان مەرۋەرتىنە بارىپ ءجۇردى.
قىرقادان اقبوز ۇيلەر كورىنەدى. سول ءسات ۇيدەن شىعىپ، تۇنگى بوز مۇناردا اق كويلەگى بوزاڭ تارتىپ سۇلۋ بەينە دە كورىنەدى. ساكەن ات شىلاۋىن ماعان ۇستاتىپ، بەلگىلى كەزدەسۋ ورنى – بيىك قاراتالعا جونەلەدى. اق ءتۇن، الىپ شىنار، ءمولدىر بۇلاق، جۇلدىزدى اسپان، سىرلى كەزدەسۋدىڭ ءتىلسىز-ۇنسىز كۋاسى وسى تۇل تابيعاتتىڭ قۇشاعى.
وسىلاي التى كۇن ءوتتى. ءار كەش، اي استى، جايلى تۇندە ات ءۇستى كەلە جاتىپ، ساكەن ىڭىرانا تولعاپ، قوڭىر كەشكە قوسىلىپ، جان ادام ەستىمەگەن ءبىر ءاننىڭ سازىن باياۋ شىرقاۋمەن بولدى. ءبىر ءتۇن ۇيىقتاماي ولەڭ سوزدەرىن داپتەرىنە ءتۇسىردى. ءوزى وزىمەن كۇبىرلەي سويلەپ، ءجيى تىسقا شىعىپ، سۋ جاعالاپ، سىرلى دۇنيە قۇشاعىنا بەرىلدى.
سوڭعى كۇن، سوڭعى كەش، ساكەندەر ەرتەڭ جولعا شىقپاق. اي تۋىپ كەلەدى. ساكەن كوڭىلدى.
- ءبىر اپتا بىرگە بولدىق، تاۋكە. دوستىق ىستەرىڭە ريزامىن. تىنىقتىق. ءان دە كەلدى دۇنيەگە. ونىڭ ءسوزى مىناۋ، - دەپ، داپتەرىن اشىپ، ولەڭ جولدارىن تەبىرەنە وقىدى.
كەلەمىن تاۋ ىشىندە تۇندەلەتىپ،
ايماقتى كۇڭىرەنتىپ ولەڭدەتىپ.
اق بوز ات استىمداعى سىلاڭ ساعىم،
جالتاڭداپ قۇلاقتارىن ەلەڭدەتىپ.
سوڭعى ءتۇن، سوڭعى كەش. كەڭ دۇنيە كۇمىس نۇرعا شومىپ، جىم-جىرت جاتتى. تاسبۇلاقتان مەرۋەرت جانىنان قايتقان ساكەن اي ماڭدايىن، كەڭ كەۋدەسىن باياۋ جەلپىگەن مايدا قوڭىر سامالعا توسىپ، ات ءۇستى باياۋ اندەتىپ كەلەدى.
تاۋ شاتقالىنا كىردىم. اينالا بيىك قۇزارعا ەنىپ، ۇزاعان سايىن ساكەننىڭ قوڭىرقاي اشىق داۋسى بيىكتەي ءتۇستى. وعان اينالا تونگەن قۇزار تاستار، تۇنگى دۇنيە جاڭعىرىعا ءۇن قوستى.
ۇيقىعا ءانىمدى ەستىپ بەرىلمەسسىڭ،
ماۋجىراپ توسەگىڭدە كەرىلمەسسىڭ.
اقىرىن ۇيدەن شىعىپ ۋادەلى،
جەرىنە كەلۋگە سەن ەرىنبەسسىڭ...
شىركىن، سول ءبىر ساتتەگى ساكەننىڭ كوڭىل كۇيى قانداي ەدى. اقبوز اتى، ۇستىندە اق كويلەك. ومىراۋىن اشىپ تاستاپ، ايلى ءتۇن استىندا اڭىراتا شىرقاپ كەلە جاتتى ازامات. جالعان دۇنيە، وتەر-كەتەر دەپ كىم ويلاعان.
تاڭ سازىمەن ساكەندەر اتتاندى. سۋىندىق اسۋىندا قايىرىلا تۇرىپ قوشتاستىق. الداعى بەيمالىم ءومىر، بەلگىسىز تاعدىرى كۇتكەن كەڭ دۇنيە قۇشاعىنا قۇلاپ، ۇزاپ بارا جاتقان قوس بەينەگە قيىلا قاراپ قالا بەرگەن ەدىم...
ەركىنبەك تۇرىسوۆ،
جازۋشى
