(اقىن، اعارتۋشى قادىر جۇماقانۇلىمەن اڭگىمە)
– قۇرمەتتى قادىر جۇماحان ۇلى، «نارىم قىمبات، نارىمنان ارىم قىمبات» دەگەن تاعىلىمدى قالدىرعان دانا قارتتارىمىز ەجەلدەن ادامدىقتىڭ اق جولىن ار مەن ۇياتقا اكەلىپ تايماستاي قىپ تىرەۋىنىڭ ءتۇپ تامىرى نەدە دەپ بىلەسىز؟
– قازاق حالقىنىڭ ونەگە، تاربيە-تاعىلىمى عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان جادىگەرى. ياعني، حالىقتىق عىلم جۇيەسى، بۇل بىردە ەكى ءجۇز جىلدىڭ عانا جەمىسى ەمەس، حالقىمىزدىڭ تۇپ-توركىننەن بەرى قارايعى ۇرپاعىنا ءسىڭىرىپ، ارتىنا قالدىرعان ۇلاعات. وسى ارادا ءبىر ۇعىمعا ءسال تۇسىنىك جاساۋىمىزعا تۋرا كەلىپ تۇرعانداي، ءقازىر ەتنوگراف كوبەيدى. ەكىنىڭ ءبىرى ەگىزدىڭ سىڭارى دەيتىندەي... ءتىپتى ءىشىنارا اڭگىمە پوۆەستەرىنىڭ تەمەسىنىڭ استىنا (ەتنوگرافيالىق پوۆەست)، (ەتنوگرافيالىق اڭگىمە) دەيتىن انىقتاما جازىپ قويۋعا دەيىن باردى، سولار ەتنوگرافيانى «تۇرمىس سالت تانىمى» دەپ عانا ۇعىپ ءجۇر. شىنىن قۋعاندا ەتنوگرافيا ونداي جالاڭ ۇعىم ەمەس؛ قايتا، ءبىر حالىقتىڭ كەلىپ شىعۋ تەگىن، دامۋ جانە كەمەلدەنۋ بارسىنداعى قيلى تاريحي كەشۋىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، تۇرمىس-سالتىن، عۇرىپ-ادەتىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا سول حالىقتىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىن زەرتتەيتىن عىلم-ەتنوگرافيا.
ادامزات جاراتسىلىنىڭ بىر-بىرىنە ۇقساماستىعى جوق، ءبارىنىڭ باسى، كوزى، قول، اياعى، دەنەسى بىردەي. ءبىراق، ولاردى دارالاپ تۇراتىن نە؟ ول كۇن كورىس ءتاسىلى، ادەت-عۇرپى، ءومىر سۇرۋ فورماسى، ەڭ باستىسى-وزىنە ءتان تاربيە قۇنى. ەندەشە، سول تاربيەنى كىمگە بەرەدى؟ بىرىنشىدەن اتا-اناسى بالاسىنا بەرەدى، ەكىنشىدەن ۇلكەنى كىشسىنە بەرەدى، بىلەتىنى بىلمەيتىنە بەرەدى، كوپ بىلەتىنى از بىلەتىنە بەرەدى، تاربيە ياعني ونەگە مىنە وسىلاي قالىپتاسقان. وسى ارادا «بەرۋ» جانە «الۋ» دەگەن ەكى ۇعىم تۇر، مۇنى ءقازىر ءبىز «قابىلەت» دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. «قابىلەت» ءسوزىنىڭ توركىنى – «قابىل ەت!»، بىلگەنىڭدى وزگەگە قابىلداتتىرا الساڭ – قابىلداتتىرۋ قابىلەتى، ەگەر قابىلداتتىرا الماساڭ – قابىلەتسىزدىك. وسى ۇعىممەن ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى تاربيەسى مورالعا ويىسايىق.
«مورال» دەگەن بۇگىنگى قوعامنىڭ ساياسي ءتىلى. قازاقتا «ۇيات»، «يباعات»، «يناۋات» دەلىنەتىن قاسيەتتەر بار. وسى اسىلدار ءوزىن جويعىزباۋ ءۇشىن حالقىمىزعا جالپىلاسا بەرەتىن، ۇرپاعىنان-ۇرپاعىنا جالعاسا بەرەتىن سەنىم بولىپ قالىپتاسقان. قازاقتىڭ «قۇدايعا سەندىم-ساعان سەندىم» ءسوزىنىڭ توركىنى وسىندا جاتىر. بۇل قاسيەت الدىمەن انادان تۋىلىپ، وسىپ-جەتىلىپ بولعاننان كەيىن بارىپ، ەزىپ ىشكىزەتىن ىشىرتكى يا ءدارى ەمەس، ەگە سالاتىن ۆاكسينا دا ەمەس، ول شىر ەتىپ جەرگە تۇسە سالعان نارەستەنى جەردەن كوتەرىپ العاننان باستالاتىن تاربيە. مۇنى «سۇتپەن بىتكەن سۇيەكپەن كەتەدى» دەيتىن فورمۋلاعا ءتۇسىرىپ تاستاعان. بۇل جەردە سونى ايتۋعا بولادى؛ سەكسەن، توقسان جاسقا كەلەتىن ادامعا 18-20 جاستارعا جەتكەن سوڭ بارىپ جاقسى قاسيەتتى تاڭداپ ءجۇرىپ قايتا قالىپتاستىرىپ الۋ تىرشىلىكتىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇل تاجىريبەنى «انا» دەيتىن دانىشپان مەن «اتا» دەيتىن عۇلامالاردىڭ؛ ەڭ بەرگى مەجەمەن ايتقاندا حالقىمىزدىڭ بەستە، ون مىڭ جىلدىق ۇرپاق باۋلۋ تاريحىنان كورۋگە ابدەن بولادى.
ۇلتىمىزدا «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەگەن كەرەمەت تاعىلىم بار، مۇنى اقىل-ەسى تولىق ادامزات تەرستەي المايدى. قازاقشا بولعاندا: دۇنيەنىڭ بيلىگى ۇياتتا، ۇيات تۇرعان جەردە تاۋبە بار، تاۋبە تۇرعان جەردە-يناۋات بار، يناۋات تۇرعان جەردە-يباعات بار، يباعات بار جەردە-قورقۋ بار، قورقۋ بار جەردە-تارتىنۋ بار. سوندىقتان دا حالقىمىز: «قۇدايدان قورىقپا، قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق» دەيدى، وسنداي قۇداي نە؟
ءوزى تابىناتىن، ولىمنەن دە كۇشتى كورەتىن-ۇيات. ۇيالماۋ-جەر بەتىندەگى ارسىزدىق بىتكەنىنىڭ كوكتەيتىن توپىراعى. ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن: «سۇتپەن بىتكەن سۇيەكپەن كەتەدى» دەگەن ءسوز قانە، باسقا قاي حالىقتا بار؟ تاربيە دارالىعى دەگەن وسى. حالقىمىز ۇرپاعىنا انالىق ۋىزىن ەمىزگەن ساعاتتا ۋىزبەن بىرگە ۇياتىن دا ەمىزگەن. ۋىزبەن بىرگە ەمگەن ۇيات قانداي؟ ۋىز سۇيەگى مەن ەتىن تولەجىتسە، ۇيات-يناۋات مەن يباعاتىن تولىستىرعان. انە، سودان بارىپ: «سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەگىمەن كەتەتىن» قاسيەت ماياك بوپ جادىنا ءسىڭىپ كەتەدى دە، ۇياتتى، يباعاتتى، يناۋاتتى، ار-نامىستى ادامعا اينالادى. وسى ارادا مىنا ءبىر شۋماق ولەڭدى ايتايىن:
توعىز ايعا تولتىرعاندا ۇشپەن ءۇشتى ەسەلەپ،
تولعاق قىسات بۇل دۇنيەگە نەشە كەتىپ، نەشە كەپ.
سول انانىڭ قۇلاعىنا ءبىر ءتاتتى ءۇن ەستىلەدى؛
كەلدىم عوي مەن ەسىڭدى جيى، شەشە!- دەپ.
ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا، ءبىر اياعى توردە، ءبىر اياعى كوردە دەگەندەي تولعاتىپ جاتقان ەسسىز اناعا ءۇستىپ شىرىلداپ قۇرساعىنان شىققان ءسابيىنىڭ داۋىسى جەتكەندە باسىن جۇلىپ الىپ مەكىرەنەدى عوي، شىركىن، انا! انادان وزگە كىمنىڭ قولىنان كەلەتىن مەيىرىم ەدى بۇل! ايتىپ بەرۋگە ءتىلىڭ جەتە مە!؟ ايتايىن دەسەڭ قۇتىڭ قاشىپ، ءسوزىڭ بىتىراپ، ويىڭدى ارەڭ جەتكىزەتىن مۇعىجيزا وسى!
جاراتۋشى انا مەن بالاعا «ىڭگا» دەيتىن سول داۋىسپەن يناۋات پەن ۇياتتى جانىنا ءبىر-اق ءسىڭىرىپ جىبەرگەنىن كورە الماعان كوز كوز بە؟ ۇعا الماعان سانا سانا ما؟ مىنە، يناۋات پەن يباعاتتىڭ ون سەگىز مىڭ عالامدى ەلجىرەتىپ تۇرىپ، باستالعان جەرى وسى بولار. بۇل تولعاقتىڭ ىشندە ءسابيدىڭ ءتىلى بار؟ جۇرەكتىڭ مۇڭى بار؟ قۇدىرەتتىڭ نۇرى بار، الەمنىڭ كۇنى بار، تولعاقتىڭ سىرى بار، مۇنىڭ ءبارىن سيعىزىپ تۇرعان مەيىرىمنىڭ اتى-انا، جانى-ۇيات. قازىرگى مورال دەپ وتىرعان دانالىعىمىز انانىڭ تولعاعى سىندى ءدال وسى تۋمىستان بالاعا سىڭىرىلگەن عوي. تالاسۋعا كەلە مە؟ شىندىقتىڭ شىندىعى دەگەن وسى.
جاساعان ءتاڭىر ايەل زاتىنا جۇرەك دەيتىن جۇمىر ەت بەرگەندە انالىقتىڭ قۇدىرەتىن ىشتەن ءسىڭىرىپ جىبەرەت، بۇل ەركەكتەر جۇرەگىندە جوق بوگەناي، عىلم دا، تۋمىستىق جارالس تا دالەلدەي المايدى. سوندىقتان ۇلتىمىز مۇنى «بەيستىڭ كىلتى انالاردىڭ تابانىنىڭ استىندا» دەگەن قورتىندىمەن عانا ۇقتىرعان. بەيستىڭ كىلتى تۇرعان جەردە ۇياتتىڭ قاينارى بار، نامىستىڭ سۋارىلاتىن سۋى بار، يناۋاتتىڭ قاناتىن ۋىزى بار، يباعاتتىڭ توساتىن مايەگى بار. مىنە ءمورال دەگەنىمىز وسى مازمۇنداردىڭ جيىنتىق اتى. بۇل ۇلتىمىز ءۇشىن ورتاق قاسيەت، «بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەندە اتاڭ قازاق جاس بالانىڭ جاتاتىن بەسىگىن عانا ايتىپ وتىرعان جوق، «بالاڭا جۇرگىزەتىن تاربيەڭنىڭ ءوزى تۇزۋ بولسىن!» دەگەنى ەمەس پە.
– يا، قادىر ۇستاز، وسى ارادا «بايتەرەك بۇتاعىمەن، ادام ۇرپاعىمەن»- دەپ ۇرپاق جالعاۋعا اسا جوعارى دەڭگەيدە ءمان بەرىپ، ساپالى ۇرپاق باۋلۋعا بارىنشا كوڭىل بولگەن حالقىمىزدىڭ وزگەشە ۇستانىمدارىن بايىمداي كەتسەڭىز!؟
– بالا دەگەن نە؟ بالا اتا-انانىڭ ءومىرىنىڭ جالعاسى، وتباسىنىڭ قىزىعى، «بالالى ءۇي-بازار، بالاسىز ءۇي-مازار» دەيتىنى سول، اتا-انانىڭ باقىتى-بالادا. سوندىقتان دا «بەسىكسىز ۇيدە بەرەكە جوق» دەيدى، بۇل ۇرپاقسىز ءۇيدىڭ دە، ۇرپاقسىز حالىقتىڭ دا تاعدىرى. حالقىمىز ۇرپاق ءۇشىن ءومىر سۇرگەن، ۇرپاق ءۇشىن ۇلىلىق ىزدەگەن. ارتىنا ماسىل ادام قالدىرعىسى كەلمەيدى، ۇلى ادام مەن ۇلاعاتتى تاربيە قالدىرعىسى عانا كەلەدى.
قازاق حالقى اۋىر اياق ايەلدى تۇندە دالاعا جالعىز شىعارمايدى، قاراڭعى تۇنگە تەلمىرتپەيدى، «بويىڭ تىتىرەيدى» دەيدى. بۇل جالعىز كەلىنشەكتىڭ ءومىرىن قورعاۋ ەمەس، ەڭ ءماڭىزدىسى-بىر شاڭىراقتىڭ دۇنيەگە ەندى كەلگەلى تۇرعان يەسى مەن ونى كەلتىرۋشىگە قورعانىس بولعان كۇزەت. مالدى دا كۇزەتەدى، ونىڭ قاسىندا مىناۋ قانداي كۇزەت؟ قانداي ءىلتيپات شىعىپ تۇرعانىن، قانداي يناۋاتتىڭ تاپقىرلىعى ەكەنىن ويلايىقشى!
ءبىر ۇرپاقتى دۇنيەگە اكەپ تۇرعان تۇمسا قادامدى جاس انانى قانداي قورعايدى؟ پەرشتەسى بولىپ ايمالاپ تۇر. اۋەلى اۋىر اياق كىندە تۇيەنىڭ ەتىن دە جەگىزبەيدى، ەگەر جەسە، بالانى تۇيەشە ون ەكى اي كوتەرەدى دەگەن سەنىمى بار. بوسانۋ مەزگىلى كەشىكسە ول ايەلدى تۇيەنىڭ تاماعىنىڭ استىنان، جۋاس ىنگەن بولسا ءتىپتى، باۋىرىنان بىرنەشە وتكىزىپ؛ ءارى امان، ءارى تەز بوسانۋىنا سەنىم تۋدىرىپ بەرەدى، مىنە مۇنىڭ ءوزى كىسىلىك مورال. تولعاق باستالا-اق ءۇي ىشندەگى تەڭدەر تۇگەل شەشىلەدى. ابدىرا، ساندىقتاردىڭ، ۇپشىندەردىڭ اۋىزى تەگىس اشىلادى. قاپ، دوربالاردىڭ اۋىزى تۇگەل سوگىلەدى. تولعاقتاعى انا السىرەمەس ءۇشىن سورپا ىشكىزىپ ءال-قۋات ۇستەيدى. قىنداعى قانجار، پىشاق، ساپى ءبىر-اق قىنىنان شىعارىلادى، بالتانىڭ قابى الىنادى. باسىنا ۇكى ۇستاپ تۇرىلادى. تولعاققا اسەر جاسايتىن بۇل ىرىمدار انانىڭ دا، بالانىڭ دا اماندىعى ءۇشىن بەرىلگەن سىرتقى مەدەت، ىشكى ايالاۋ.
ال، بالانى جەردەن كوتەرىپ الۋدىڭ ءوزى كوپ بالا كوتەرگەن موسقال جاستى اناعا بەرىلەدى. جايدارى مىنەزى، ىستىق مەيىرىمدى، مىعىم دەنساۋلىقتى بولۋ تاڭدالادى. «بالا توعىز اي كوتەرگەنگە تارتپايدى، جەردەن كوتەرىپ العانعا تارتادى» دەيدى. قىز بالانىڭ كىندىگىن دىرىلدەپ تۇرعان پىشاق نە ۇستارامەن كەسەدى. ال ۇل بالانىڭ كىندىگىن اي بالتامەن كەسەدى، كىندىك ۇزىن كەسىلسە جاسى ۇزاق بولادى دەيدى. ءتىپتى ناق ۇلكەندەر بولعاندا تىسىمەن ەگەپ تە كەسەدى. ونداعىسى «ەگەسكەننەن كەگىن ءوستىپ السىن!» دەگەنى، ءۇمىت، ارمان، ۇلىلىق، دامەتۋ دەگەن وسى.
ەندى ءشۇيىنشى (ءسۇيىنشى) سۇراعاندا: قىز بالانى «جىلقىشى» دەپ، ۇل بالانى «قويشى» دەپ سۇرايدى. شۇينشىسىندەگى سول «جىلقىشى»، «قويشى» دەگەنى كەيىن وسىپ-جەتىپ بوزبالا، بويجەتكەن بولعاندا تاعى كورىنەدى. ءبىر رۋ اۋىل بولىپ كوشكەندە سول اۋىلداعى قىزدارعا ەڭ تاڭداۋلى اتتى مىنگىزىپ، اسەم كيىندىرىپ كوشتىڭ وڭ جاعىمەن جىلقى ايداتتىرادى. تۋادا «جىلقىشى» دەپ شاقىرعان، ەرجەتكەندە دە جىلقىشى بولىپ سەرى قۇمىرمەن ەلدىڭ ەركەسى، سۇلۋلىق ايبىنى بولىپ كوز تارتادى. ويتكەنى، قىز - ۇلتتىڭ ۇياتى. ال، ۇيات ەردى دە قۇتقارادى، ەلدى دە قۇتقارادى، دۇنيەنى دە قۇتقارادى. اۋەلدەگى ۇل بوز بالا - جىگىت بولعاندا، شۇيشىندەگى ايتۋ بويىنشا قوي ايداتتىرادى. قىزعا شابان عۇمىر تىلەمەيدى، اۋىرلىق تۇسىرمەيدى، ەل ءۇشىن، قىز ءۇشىن اۋىرلىق كوتەرۋگە جىگىت تە سۇيسىنەدى. قىزعا بارسا قوي كەتىپ، قويعا بارسا قىز كەتىپ قالاتىن قىمباتتىڭ اراسىندا تۇرىپ «قالقاتاي، سەن ار جاقتا مەن بەر جاقتا» دەپ شىرقايتىن ەموسيادا وسىدان ويانىپ شىعادى.
جاڭا تۋعان بالانى ويداعىداي تاربيەلەي الاتىن وتباسى قانداي؟ ونى دا تاڭداي بىلگەن. ونداي جان ۇيانى قۇرمەتتىلىك پەن ىزەتتىلىكتىڭ مەڭگەرۋىندەگى شاڭىراق دەيدى. ول ءۇيدىڭ يەلەرى اۋ باستا ماحابباتتاسقاندا ۇيالىپ تۇرىپ ماحابباتتاسقان، ۇيالىپ تۇرىپ سىيلاسىپ، ۇيالىپ تۇرىپ بىر-بىرىمەن باقۇلداسىپ اياقتاعان ۇياتتى ءومىردىڭ يەلەرى بولادى. بۇلاردان تۋعان قىز دا وزىنە ەركەك بىتكەن باتىنا المايتىن ۇلتتىڭ ايباتى بولادى. مۇنان دەنەسىن ۇياتتان ءبولىپ الاتىن، ءجۇزىن توسەپ، مويىنىن ۇسىنىپ، كەۋدەسىن كەرىپ، كىندىگىن اشىپ، كۇنتيمەسىن كوككە قاراتىپ تۇرعان قىز شىقپايدى. ءناپسىنى كۇنانىڭ قاينارى سانايدى، سوندىقتان ءبىر شاڭىراقتىڭ ۇياتى قىزبەن ولشەنەدى. ۇل شاڭىراقتىڭ يەسى. مىنە، وسىلاي ءۇي اتانعان شاڭىراق سول قالىپتاسىمدى ءوز ۇرپاعىنا، ودان ارىعا قاراي، مۇنان دا تازا قالپىندا وزدەستىرە بەرۋدى وسيەتتەيدى. جىرتىق كۇپى، جابايى تىماقتىڭ استىنداعى التىن باستان شىققان ۇيات، يباعات، يناۋات، ىزەت-قۇرمەت دەگەن وسى ۇياتتىڭ اتى. مۇنى ءقازىر - مورال دەيمىز.
– وتە تاماشا! جەتكىزىپ ايتتىڭىز، مورالدىق مۇراعات دەگەنىمىز وسى بولار!؟
– جوعارداعىداي مەيىرىمگە بولەنىپ وتىرعان ەركەك؛ جاڭاعى جۇبايىنا زارەدەي قينانات جاساۋ قيالىنا بارا الا ما؟ مىنە - ۇيات! ۇياتپەن سۋارىلعان زەدە ۇلتتىڭ قانداي مۇراسى دەيمىز؟ ءوزىن ۇيات-يناۋاتپەن قىمتاپ جۇرگەن انالار ەڭ قۇرمەتپەن قۇرمەتتەلىپ، قورعالىپ ءجۇرمىز دەپ تۇسىنەدى. جۇبايىن تاڭىردەي سىيلاسا، جۇبايى ءوزىن پەرشتەسىنشە سىيلايدى. مىنە - ماحاببات! مۇنداي ۇيات پەن يناۋات 80-90 جاسقا دەيىن بىرگە جاساسقان اكە-شەشەسىن كورىپ وسكەن ۇرپاقتارىنا جالعاسىپ كەتە بەرەتىن مۇرا. اۋەلى اينالا كورشىگە، اۋىلعا، ەلگە جايلاتىن دانالىق. مۇندا اسىل نامىس، تازا ابىروي جاتىر. ءار وتباسىنان وركەندەيتىن ۇلتتىڭ تاربيەسى مەن يناۋاتى وسى. ۇل بالاعا ۇلىلىق وسى وتباسىنان داريدى. ول نەنى قورعايدى؟ ۇياتىن، نامسىن، اتا ءداستۇرىن، ارىن ادالدىعىمەن سۋارىپ قورعايتىن ەرلىككە يە بولادى.
وزگەدەن تالعامسىز ءسىمىرىپ، وزگەگە تالعامسىز ءسىڭىپ، ءوز ۇلاعاتى مەن ۇياتىنان جەرۋ - تەڭسىزدىك. وندايلاردا ۇيات بولمايدى. وزىندە عانا ەمەس ۇرپاعى دا وزىنەن اسا باستايدى. سوندىقتان: «اياعىن كورىپ اسىن ءىش، شەشەسىن كورىپ قىزىن ال!» دەيتىنى سول.
– سول ءۇشىن دە پەرەزەنت تاربيەسىنە بارىنشا ءمان بەرىپ، بەسىكتەن بەلى شىقپاعان ءسابيىنىڭ وزىنە قازاق «جامان بولادى»، «ۇيات بولادى»، «وبال بولادى» دەگەن ءۇش اۋىز-اق ءسوزدى تاتىمدى تاربيە قىپ قوندىرا العانىن قالاي قۇپتاماسقا...
– ماحابباتتىڭ ءتىلى نە؟ ۇيات، يباعات، يناۋات... مۇنان شىعىپ كەتكەندە ەرەكەلەسىپ وتىرىپ ەرەگەسە كەتۋ شىعادى. ابايدىڭ: «عاشىقتىڭ ءتىلى-تىلسىز ءتىل» دەگەنى سول. مۇنى بۇرىنعى قازاقتار دانالىق مۇناراسى قىپ ورناتقان، ۇرپاق جۇرەر ونەگە قىپ قالدىرعان. ءالى دە بىزگە جالعاسىپ، ۇزىلمەيتىن التىن شىنجىر بولىپ كەلە جاتقانى سول. وسىنداي حالىقتىڭ ۇلى مەن قىزىنا بەرەتىن ۇلاعاتىنىڭ ناقتى بەينەلەرى قايسى؟ مىسالعا الايىق.
الاشقا اتى ماعۇلىم سارعۋسىندىق راش اقساقال.
تانىسىن تانىماسىن ۇلكەنگە سالەم بەرمەي وتپەيدى، اتپەن كەلە جاتسا اتىنان ءتۇسىپ سالەم بەرەدى. جاياۋ تۇرعان توقسانداعى قارياعا ات ۇستىنەن سالەم بەرۋ - ات ءۇستى سالەم بولادى. ءىلتيپاتقا داق تۇسىرگەندىك، ۇيات سانالادى. ال، ءبىر ادام كوپ ادامعا ءسوزسىز سالەم بەرەدى. نەگە؟ ۇيالادى.
اتتى ادام جاياۋ ادامعا ءتۇسىپ سالەمدەسەدى. مەن اتتىمىن دەپ كەۋدەلەنبەيدى، ىزەت-قۇرمەت سىيلاماسا - ۇيات بولادى. جولاۋشى كەلە جاتسا، الدىنان اۋىل كەزىكسە اينالىپ وتپەيدى، ول اۋىلدا اۋليە بار، ابىز بار، ارباپ بار دەپ سانايدى. «ويناماڭىز ارباپبەنەن، ارباپ سوعار ءار باپپەنەن» دەگەن نانىممەن قارايدى دا، اۋىلعا ءتۇسىپ، سالەمدەسىپ، ۇلكەندەرىنە تانىستىق بەرىپ، ءوز جايىن ۇقتىرىپ، باتاالىپ اتتانادى، سوعىپ ءوتۋ - ۇيات بولادى. ۇلكەننىڭ اتىن اتامايدى، ۇلكەنگە كىشى بولا بىلەدى، كىشىگە ۇلكەن بولا دا بىلەدى دەپ سىنايدى. كوپ ادامعا قاراپ تۇشكىرمەيدى، ەسىنەمەيدى، كەكىرمەيدى، تەسىرەيمەيدى... «قانداي ادامنان تۋعان، كىمنىڭ بالاسى» ەكەندىگىنە داق سالمايدى، ۇيات بولادى. قۇرۋلى تۇرعان شىمىلدىققا موينىن سوزبايدى، ۇيات بولادى. جاس توسەككە وتىرمايدى، ۇيات بولادى. اۋىلعا اتپەن شاۋىپ كەلمەيدى، ۇيات بولادى. اتتى ادام يت قۋالامايدى، يتكە قۋعىزىپ شاپپايدى، ۇيات بولادى. كوپ ىشندە ءبىلىمسىپ ۇلكەننىڭ اۋىزىنداعى سوزگە كيلىكپەيدى، ۇيات بولادى. ءدام تاتقان داستارقاندى جاماندامايدى، كيەسى اتادى. جۇرەتىن جولعا كىر سۋىن توكپەيدى، شاڭىراق يەسىنىڭ جولى كىرلەيدى. اكە-شەشەمەن قارسىلاسپايدى، ۇيات بولادى. داستارقانعا باتا بەرىپ؛ جيىلماي تۇرىپ كەتپەيدى، ۇيات بولادى. ادامنىڭ كوسىلگەن اياعىنان اتتامايدى، ۇيات بولادى. ادامعا «سەن دەمەيدى» ۇيات بولادى. ءوز ۇيىندە دە، كىسى ۇيىندە دە شالجايمايدى، ۇيات بولادى. قاي-قاي ۇيدە دە جۇرەسىنەن كىسىگە قاراپ وتىرمايدى، ۇيات بولادى. ۇيدە نە جۇزدە بولسىن تۇرەگەپ، ءجۇرىپ تاماق جەمەيدى، ۇيات بولادى. ۇيگە جانە ەل قۇرمەتتەيتىن ورىندارعا دا وڭ اياعىمەن كىرەدى. الىس ساپاردىڭ جولىن كەسپەيدى، جولى بوگەلەدى. مال قوراعا، قۇلاعان ۇيگە دە دارەت سىندىرمايدى، قۇدىققا تۇكىرمەيدى. ۇلكەندەردىڭ الدىندا جامباستامايدى، ۇيات بولادى. كۇنگە، ايعا، اۋىلعا، جولعا، زيراتقا قاراپ دارەت سىندىرمايدى. كەم-كەتىككە كۇلمەيدى، كۇلە جەتەدى. جاڭا ەستىلگەن ەل قۋانشىنا قۋانىش قوسادى. ۇيقىداعى ادامدى شوشىتىپ وياتپايدى، قاپەلىم بولادى. ىسكە ۇشىراۋشىنىڭ كوڭىلىن جۇباتپاي كەتپەيدى، جامان بولادى. دارەت ۇستىندەگى ادامعا سالەمدەسپەيدى، ۇيات بولادى. ادامنىڭ سىرتىنان عايبات ايتپايدى، ۇيات بولادى. ۇلكەندەر الدىندا، اتا-انا الدىندا بوقتىق ءسوز ايتپايدى، كوپ ىشندە كوز قىسۋ، قاس قاعۋداي ەرسىلىك جاسامايدى، ۇيات بولادى. تاكاپپارلىق، ماقتانشاقتىق، استامدىق-كۇنا. ەل كوزىنشە بىرەۋدەن قارىزىن سۇرامايدى، ۇيات بولادى. كوپ ورتاسىندا كوسىلمەيدى، تالتايمايدى، بۇيىرىن تايانبايدى، قولىن توبەسىنە قويمايدى، تابانىن تارتبايدى، اياعىن تورگە قاراتپايدى، كىسىگە قاراپ توڭقايمايدى، قولىن كەزەمەيدى، ۇيات بولادى. تەرىس قاراپ سويلەسپەيدى، تەرىس قاراپ تاماقىشپەيدى، تەرىس قاراپ كۇبىرلەمەيدى، ۇيات بولادى. ءسابيدى جاماندىق ىستەۋگە جۇمسامايدى، كۇنا بولادى. وزگەنىڭ ەسىگىنەن، مال قوراسىنا سىعالامايدى، ۇيات بولادى. جولاۋشى جۇرەردە اكە-شەشەدەن، اۋىل اقساقالىنان باتا الادى. قاراشاڭىراقتان ءدام تاتادى، جولى بولادى. اتا-ەنەسىنىڭ الدىندا ءوز بالاسىن «بالام» دەپ كەۋدەلەنبەيدى، ۇيات بولادى. كورشىمەن دۇلداراز بولمايدى، ۇيات بولادى. كىسى ۇيىنەن تىڭ تىڭدامايدى، كۇنا بولادى. وتىرىك، وسەك، عايبات، جالا جاپپايدى، كۇنا بولادى. قايتا كەلەتىن ەسىگىن قاتتى سەرىپپەيدى، كۇنا بولادى. قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن، ۇيانى بۇزبايدى، جامان بولادى.
– سولاي، سولاي ايتا بەرسەڭىز تولىپ جاتىر، اۋىلداعى قاراپايىم قارا شالدىڭ اۋزىنان شىققان التى اۋىز تىيىم-كەيىنگى ۇرپاققا ۇزىلمەس ونەگە، بۇلجىماس قاعيدا بولىپ عاسىرلار بويى جالعاسۋدا كەرەمەت قۇبىلىس، ءيا ءسوزىڭىىز اۋزىڭىزدا...
– ەل بىرلىگى ءۇشىن-الدىنا كەلسە اكەسىنىڭ قۇنىن كەشەدى. سۋدى ساپىرمايدى، سۇزبەيدى، سۋعا قاراپ مەلميىپ قالادى، اعايىندىقتى بۇزبايدى، ۇزبەيدى، بارماعىن شايناپ قالادى. «اعايىنىڭ بار جەردە – باسىڭدا تۇرار ارۋاعىڭ، اعايىنىڭ جوق جەردە شايناۋدا قالار بارماعىڭ» دەيدى. مال باعىپ جۇرگەندەرگە كەزىككەندە «ءورىس تولسىن!» دەيدى. كوشىپ بارا جاتقاندارعا «كوش بايسالدى بولسىن!» دەيدى. «بايسالدى بولۋ» دەگەن ءسوز اشۋ، تارىلۋى جوق، قۋعىن-سۇرگىنى جوق، الاڭسىز، سەرۋەندى، سەتەر ءجۇرىس بولعاندىعىنان بايسالدىلىق تىلەيدى.
قونىپ جاتقانعا «قونىس قۇتتى بولسىن!» ايتادى. قىرمانعا بارسا: «قىرمان تولسىن!» ايتادى.
قانداي دا ءبىر جۇمىس ىستەلىپ جاتقاندا بارىنە: «ءىس وڭ بولسىن!» ايتادى. قارسى جاق: «ايتسىن!» دەپ رازالىعىن بىلدىرەدى.
ءسابي بالانى زەكىمەيدى، كوزىن جاسقامايدى. بالاعا وتىرىك ۋادە بەرمەيدى، الدامايدى. وزەنگە دارەت سىندىرمايدى، كۇنا. سويلەپ تۇرعان ادامنىڭ اراسىن جارمايدى، كۇنا. تابالدىرىقتىڭ ەكى جاعىندا تۇرىپ قول الىسپايدى، جامان ىرىم. ايەل كوپ الدىندا كەرىلمەيدى، ۇيات بولادى. قىزعا جۇدىرىق جۇمسامايدى، ۇيات بولادى. ايەل شاشىن قيسا، باقىتى قيلادى. اۋىر اياق ايەلگە كۇلمەيدى، كۇنا. نانىنىڭ قوقىمىن جەگەن بالا باي بولادى. قويدىڭ باسىن بالاعا مۇجىتپايدى. ۇيگە كىرەردە تابالدىرىقتان جىعىلسا، ولجا كىرەدى، ول بالانى تورگە اپارىپ اۋناتادى. قىز بالا، جاس كەلىنشەك باسىنا قارا جاۋلىق تارتپايدى، قايعى كەلەدى.
قىزعا كارى جىلىك، جاۋىرىن ۇسىنبايدى، جامان بولادى. جاڭا بوسانعان كەلىنشەك يتكە «كەت!» دەمەيدى. «كەت!» دەسە ءتىسى ءتۇسىپ قالادى. اناسىنىڭ ومىراۋىن ۇستاپ جاتىپ ەمگەن بالا-ساراڭ بولادى دەپ مەجەلەيدى. داليىپ وتىرىپ ەمسە جومارت بولادى.
ۇل كوزىن اشىپ ۇيىقتاسا، العانى سۇلۋ بولادى دەيدى. سابي شالقاسىنان قۇلاشىن كەڭ كەرىپ، كوسىلىپ ۇيىقتاسا، اياعى جەتكەنشە سامعاپ قۇشاعى جەتكەنشە قۇشاتىن بولادى دەيدى. شوبەرەسىنىڭ الاقانىنا سۋ قۇيىپ ىشكەن قارت يماندى بولادى دەيدى.
سابيگە كوز تيمەس ءۇشىن ماڭدايىنا كۇيە سۇيكەيدى. قارعىس وتپەۋ ءۇشىن ءۇش كەمپىردىڭ بۇتىنان وتكىزەدى. كوز تىيگەن بالانىڭ بەتىن، ەكى الاقانىن، ەكى تابانىن ەسىكتىڭ تۇتقاسىن جۋعان سۋمەن جۋسا جازىلىپ كەتەدى دەپ ىرىمدايدى.
بوپە توقتىق تارتسا، توقشىلىق بولادى دەيدى. ىشەگىن تارتسا جامانشىلىق دەيدى. جاڭا تۋعان بوتاسى بار ۇيدە قىزىل بەلگى جەلبىرەتىپ قويادى، بوتا شوشىماۋ ءۇشىن.
جاقىن ادامدارعا پىشاق بەرمەيدى، پىشاقتاسات. ءيىت بەرمەيدى، ىرىلداسات.
ارقان اتتامايدى، باقان اتتامايدى، ادام اتتامايدى، اس اتتامايدى، وت اتتامايدى، ىدىس اتتامايدى، كيىم اتتامايدى.
بەيۋاقىتتا ۇيىقتامايدى، جىلامايدى، جامان بولادى. باس كيىمدى تەرىس كيگەن ادامنىڭ تىلەۋى قابىل بولمايدى. ۇيات بولۋدان، جامان بولۋدان ساقتاناتىن، جاقسىلىققا ىنتالاندىراتىن ايتىلىمدار نەشە مىڭداعان ءسوز جانە ايتىلىم بار. وسىنىڭ قاي-قايسىسى دا نەشەلەگەن عاسىرلارداعى سىناقتان ءوتىپ جاقسى، جامان بولاتىندىعىنىڭ پراكتيكاسى كورىلىپ بارىپ ايتىلعان جورالعىلار.
– قۇرمەتتى قادىر مۇعالىم، «ولىمگە بەرەر جانىم بار، پەندەگە بەرەر ارىم جوق»- دەپ ارلى ۇرپاق وسىرگەندە ۇلتىمىزدىڭ جەتەلى ۇل، ادەپتى قىز تاربيەلەۋدەگى ەندىگى ءبىر قاتاڭ قاعيداسى «تىيىمدارى» ەندى وسى «تىيىم سوزدەر» جايلى توقتالساڭىز؟
– ءيا، حالقىمىزدا تىيىم سوزدەرىمىز بارشىلىق. ونى شىنايى جيار بولساق، نەشە مىڭداپ تابىلادى. ارام نارسەلەردى جەمەۋ، ساتىپ الماۋ، ساتپاۋ، ۇرلاماۋ، «اۋىل ءۇيدىڭ مونشاعىن كۇندىز ۇرلاپ تۇندە تاقپاۋ»، وتىرىك ايتپاۋ، ءورت قويماۋ، كىسى ولتىرمەۋ، جالعان كۋا بولماۋ، جالعان انت ىشپەۋ، اراق ىشپەۋ، قۇمار ويناماۋ، ياناتتاماۋ، ادام ۇرماۋ، عايبات ايتپاۋ، عايباتىن اشپاۋ، جەتىم-جەسىردىڭ اقسىن جەمەۋ، تاماق الدىندا دا، سوڭىنان دا قول جۋۋ، تاباقتاعى تاماقتى ءوز الدىنان عانا الىپ جەۋ، وزگەنىڭ الدىنا قول سوزباۋ، تاماقتانۋ ءىلتيپاتتى بولۋ. ناندى جالعىز قولمەن سىندىرماۋ، اياققا باسپاۋ... دەپ كەتە بەرەدى. مۇندا تەكتىلىك، قاستەرلى عىلىم جاتىر. ەگەر وسىلاردى تالداپ بىردەن ءتۇسىندىرىپ شىقساق بۇعان الدە نەشە كۇن كەتەر ەدى. ۇلتىمىز ءوزىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ ادام ەكەنىن ءوزى دە ءتۇسىنىپ، ۇرپاعىنا دا ءتۇسىندىرىپ، قوعامدا قالاي جاساپ، قانداي ورىن الۋدىڭ كەرەك ەكەنىن شەكسىز عيبىراتلى وسى ۇلاعات كەرنەپ تۇرعان تاعىلىممەن سومداعان.
حالقىمىزدىڭ قارا جەردى قاق ايىراتىن قارعىستارى، قارا تاستى دا بالقىتاتىن العىستارى، مەكىرەنسە مەشەلدى دە اتىپ تۇرعىزاتىن مەيىرىمى، ساراڭنىڭ دا سارايىنا ساۋلە ءتۇسىرىپ سارىق تەرىن شىعاراتىن جومارتتىعى جونىندەگى اقىليا، تالىم-تاربيەسى ىقىلىم زامانىنان بەرگى قۇندىلىعىمەن عىلىم بولىپ ءبىزدى تاربيەلەپ وتىر. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەيتىن جالعىز سوزىندە ءبىر داستاندىق تاريح جاتىر. ال، «باقىتتىڭ جاقسىسى باسىڭا تۇراقتايتىنىندا، كۇلكىنىڭ جاقسىسى ارتىنان جىلاتپايتىنىندا» دەگەن ماقالىندا ءبىر ادامدى قويىپ، بۇكىل ادامزاتتى جاماندىقتان سەسكەنىپ، ساقسىنىپ ءومىر كەشىرۋدى ۇيرەتىپ تۇرعان دانىشپاندىق تۇر. «وتكەلىڭ تاياز بولسا دا اعاش بويلاتىپ كور، قىلىعىڭ دۇرىس بولسا دا كوپكە ويلاتىپ كور» دەگەنى، بۇگىنگى ەڭ ۇزدىك دەموكراتيانىڭ نەشە مىڭداعان جىلدىڭ الدىندا ىسكە اسىرعان قازاق مورالى!
قازاق حالقىنىڭ حالىقتىق پەداگوگيكاسى بار. سول پەداگوگيكاسىنىڭ ءتۇپ ۇعىمى - ادەپ. ادەپ ەستەتيكا عىلىمنىڭ «ەتيكا» دەپ اتالاتىن ۇلكەن سالاسىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە ءتان سەنتوزى. ونىڭ قولدانىستاعى جۇيەسىن ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى ۇرپاقتىڭ جادىنان مىقتاپ ورىن الدىرعاندا ۇلتتىق ەتنوپەداگوگيكامىزدىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسى قالىپتاسادى. ۇرپاق تاربيەلەۋدەگى ەستەتيكالىق ءبىلىمنىڭ ماڭىزى وسىندا. بۇل حالىق تاربيەسىنىڭ وزەگى، ادام تاربيەسى دەگەن وسى. بۇل تاربيەنى بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاق ناعىز قازاقى تاربيە العان، جول-جوسىنعا جۇيرىك، ادەپ-يبا ۋىزىمەن مايەكتەنگەن بولادى. باياعىنىڭ كوسىلگەن كوسەمى، شەشىلگەن شەشەنى قالدىرعان ۇرپاعىمىز سىمىرەتىن قۇنار وسى.
اڭگىمەلەسكەن: جەڭىسحان ءنۇسىپ ۇلى
6alash ۇسىنادى
