2
(اقىن، اعارتۋشى قادىر جۇماقانۇلىمەن اڭگىمە)
– ءقادىرلى قادىر ۇستاز، «بايتەرەك بۇتاعىمەن، ادام ۇرپاعىمەن جاسايدى» دەيدى، حالقىمىز ارلى ادامگەرشىلىك پەن كەرەمەت كىسلىكتى عاسىرلاي بويى ۇرپاق ساناسىنا سىناداي سىڭىرگەن. دەمەك، ءبىزدىڭ ءداستۇرلى مورال تاربيەسىن دارىپتەپ وتىرۋداعى ويىمىزدىڭ ايتارى سول وتانعا، ۇلتقا ادال ساپالى ادام تاربيەلەۋ عوي...
– قازاق ۇلتى ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى نەلەر قيىن-قىستاۋ تاعدىرلاردى باسىنان كەشىپ بۇگىنگە جەتكەن جەتەلى حالىق. ونىڭ تاريح كوشىندەگى تاپقىرلىقتارىندا ساقتاپ الا العانىنان جوعالتقانى كوپ، الىپ دالاسىنىڭ توسىنە ءوزىنىڭ بايىرعى جۇرتتارىن ورناتىپ، سىنتاستارىن تاستاپ، تاۋىنا ەن سالىپ، تاسىنا تاڭباسىن باسىپ، جەر-سۋىنا ات قويىپ، جاۋلاسۋدان جيىرەنىپ، دوستاسۋدان ۇيرەنىپ، بەرەكەسى مەن بىرلىگىن مايەك ەتكەن مەيماندوس حالىق. ەتنومادەنيەتىنىڭ قۇن-قونارى دا بەرەكە-ىنتىماق، دوستىق، سوندىقتان دا «جاۋ تىلەگەنگە – جاسىل، ءولىم تىلەگەنگە – بەينەت» دەگەن تاعىلىم قالدىرعان.
حالقىمىزدىڭ جوعارىداعى اتالعان قاسيەتتەرىنىڭ سىرىن اشاتىن كەڭەسكە مەن بىلايشا وي قوسپاقشىمىن.
ارلى ادامشىلىق، كىسىلىك، تازا دوستىق قاسيەتتەردى سالىستىرا تالداپ، تاربيەلىك قۇن-قۇنارىن تانۋدى كوزدەيتىن بۇل كەڭەستە اققۋ، قارعا، بۇركىت سىقىلدى عۇمىردىڭ ءۇش يەسىن مىسالعا الماقپىن. مۇنداعى وي: دوستىق، جولداستىق، ادامگەرشىلىك، ارلى كىسىلىك، بەرەكە-بىرلىكتى، ۇرپاققا تالىم-تاربيە قىپ ۇستانۋ، مۇنان ءۇش ءتۇرلى مازمۇن شىعىپ تۇر. ءبىرىنشى، مەيماندوستىق دەيتىن اڭعايىر قازاقى پيعىل، ەكىنشى، ەلگە، دوسقا بورشتارلىق دەيتىن ادال تۇسىنىك. ءۇشىنشى، دامدەستىك دەيتىن بەرەكەلەستىك. جاقسىلىققا شاقىراتىن وسى كەڭەس ەڭ الدىمەن قارعانىڭ مىسالىن كورەيىك. قارعا قانداي تىرشىلىك يەسى؟
جۇرتقا ايان، قارعا داڭعوي، قىزىلعا جيىلعىش، ايعاي-شۋعا شىققىش، دالباسا، تاياز ويلى، قورتىق تا ەز تىرلىك، ويلايتىنى قارىن قامى، قامدايتىنى باسىنىڭ مۇڭى، كۇن كورىسىن كۇرەسىننەن ىزدەگەن، ءوزىن وزگەدەن ارتىق باعالايتىن كۇنشىل پيعىلدىڭ ىنجىق تۇلعاسى. حالقىمىزدا: «قارعامەن قۇدا بولساڭ بوقپەن توي جاسايسىڭ» دەگەن ماقالى بار. بۇل قارعا عۇمىردىڭ قازاق ىقىلىمىنداعى ورنى. بۇل ۋاجدە ەز تىرلىكتەن، كۇنشىل نيەتتەن، توقىشار ومىردەن جيرەنىشتى جوق ەكەنى وبىرازدالعان. قارعا عۇمىر، قارعا دوستىقتى ادال ادامگەرشىلىك، ىزگى دوستىقپەن سالستىرىپ وتىرعاندا تىرلىكتىڭ تاعى ءبىر سىرىن اشا ءتۇسىنۋىمىز كەرەك تە سياقتى. اقىلعا ەرۋ دەگەن بار، وسى اقىلعا ەرۋدىڭ وزى-ەرلىك. مىنەزىن اقىلعا جەڭدىرۋ دانىشپانداردان وزگە ادامنىڭ قولىنان ىلۋدە ءبىر كەلمەگەن قيىندىق ەكەن. مىنەزدى تۇزەتۋ-باتىردىڭ باتىرى دەيتىنى سول. قارعانىڭ عۇمىرىن اققۋدىڭ نەمەسە بۇركىتتىڭ عۇمىرىنا اينالدىرىپ شىعارۋ قولدان كەلمەيتىنى سىقىلدى، شىندىق-وسى. مۇندا دا ابايعا جۇگىنبەي وتە المايمىز:
ەر ءىسى اقىلعا ەرمەك، بويدى جەڭبەك،
ونەرسىزدىڭ قىلىعى ولە كورمەك.
شىعا ويلاماي، شىعانداپ قىلىق قىلماي،
ەرىنشەك ەزدىگىمەن كوپكە كونبەك.
شىعانداپ قىلىق قىلا الماۋ، شىعا ويلاي الماۋ قارعا عۇمىردا تۇر. ەندى «اقىلعا ەرۋ، كوپكە كونۋ» دەيتىن ەكى مازمۇن بار. اقىلعا ەرۋ، ەردىڭ ءىسى، ەرلىكتى اقىل باسقارادى، وعان داۋ جۇرمەيدى، كوپكە كونۋ، بۇل ەكى ءتۇرلى. ءبىرى: ەرىنشەكتىڭ كوپكە ەزدىگىنەن كونەتىن كونىمى، قارعا عۇمىردىڭ كونىمى ەزدىگىنەن كونەتىن كونىمگە جاتادى. سۇردەككە ەرۋ، ايعايعا قوسىلۋ، بۇل اقىلمەن ەرۋگە جاتپايدى. ونىڭ سوڭعى قورتىندىسى: اباي ايتقان «ونەرسىزدىڭ قىلىعى ولە كورمەك» بولادى دا شىعادى. بۇل ويلى ادامدى سەسكەندىرەتىن تاعىلىم.
شىن دوستىق قانداي بولادى؟ «بۇدان مەنىڭ قاي جانىم اياۋلى دەپ، بىرگە ءتۇسىپ قالادى كىم مايدانعا» دەيتىن دوستىق. مۇنداي ۇلىلىقتىڭ مىسالىن قايدان كورەمىز؟ ەلىنىڭ، جەرىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جانىن بەرگەن، ەتىن كەسكىلەتكەن، وتانى ءۇشىن وتقا ورتەنسە دە يىراداسىن بوساتپاعان سانسىز قاھارمانداردى بىلەمىز عوي. ولار شىن دوستىقتىڭ ۇلگىسى، اسىل تۇلعاسى، تازا مۇراتى. ولار «بۇگىن تاتۋ، ەرتەڭ باتۋ، تىلەۋى، ءجاقىندىعى-بارى ساتۋ» ەمەس. ولار «ارى بار، ۇياتى بار، ءوزى زوردىڭ بولادى يىعى زور» دەيتىن زور دوستىقتىڭ ناعىز تۇلعالارى، حالقىنىڭ ماقتانشتارى.
ابايدىڭ «قارعا مەن تۇلكى»، «قارعا مەن بۇركىت» دەيتىن كريلوۆتان قازاقى تۇسپەن اۋدارىپ جەتكىزگەن مىسالدارى بار: سونداعى ماقساتى ەل-جۇرتىن ەز تىرلىكتەن، كۇنشىل پيعىلدان ساقتاندىرۋ بولاتىن. مىسال الايىق: بىرىنشىدەن، اۋىزىنداعى ىرىمشىكتى كورە قالىپ: «ءانىڭدى تىڭدايىن» دەپ الداعاندا تۇلكىنىڭ ماقتاۋىنا باسى اينالعان قارعا قارىق ەتكەندە، اۋىزىنان ءتۇسىپ كەتكەن ىرىمشىكتى قاعىپ اكەتكەن تۇلكى قىلىعى الدىنداعى قارعا تاعدىر. مۇندا ماقتانعا ماس، ۇياتقا قالعان پارۋايسىزدىق اشىلعان.
ەكىنشىدەن، قوزىنى ءىلىپ اكەتكەن بۇركىتتى: «بۇركىت باسىمەن قوزىنى ۇيالماي ءىلىپ...» دەپ جۇرتقا جامانداپ، ءوزى قوشقار ىلمەك بولعاندا جاباعىعا ءىلىنىپ قالعان تۇياعىن شىعارۋعا شاماسى جەتپەي قولعا ءتۇسىپ، قانات-قۇيىرىعى قيىلىپ، بالالاردىڭ وينشىعىنا اينالۋى. بۇل قىرانمەن كۇندەس بولام دەپ ماسقارالانعان ەز تىرلىكتىڭ تاعدىرى. وسىدان كەيىنگى «اققۋمەن جولداس بولساڭ ءتانىڭ پاك» دەگەن ءتامسىل. اققۋ تازا كەڭىستىكپەن ەڭ بيىك ۇشاتىن سەرى، سۇلۋ قۇس، قونعاندا ۇلى ايدىنعا تۇسەدى، كۇلگە اۋنامايدى، شاڭعا قاقالمايدى، تانىس قۇرساق ەمەس. پاك، مىنەزى ىزگى، جۇرەگى اق، تىرشىلىگى ءساندى؛ سىيلاسۋ، قۇرمەتتەسۋ، يبالى ىڭكارلىق، ايالاسۋ، سىيلاستىق سىندى تۇنىق مەيىرىم. اققۋدى ءسوز ەتكەندە، ونى توتەم ەتكەن ۇلتىمىزدىڭ مىنا ءبىر قاسيەتتەرىن ەسكە الماي ءوتۋ قيىن. ءبىراق، بۇل وتە كوپ؛ ءبىز بارىنشا قىسقارتا ەلەستەتەيىك.
بۇگىن كوگىلدىر - ەرتەڭ اققۋ، بۇگىن بالا - ەرتەڭ اتا-انا، ەكى مىنەز بىردەي.
قوناقسىز ىشكەن تاماقتى تاماق دەمەيدى - مەيماندوس. قوناقسىز ءۇيدى ءۇي دەمەيدى - شالقار دا دارقان پيعىل. جانىن قوناعىنا قۋىرداق قىپ قۋىرىپ، سىباعا قىپ سىيلايدى - دوستىق. شاشىراۋ ەمەس، تەرەڭدەۋ، ايدىندانۋ - دانالىق. ءبىرى جەر ءبىتىمى، ءبىرى ەل ءبىتىمى، ۇلىلىعى وزگەرمەيدى. كوز جاسىنىڭ توگىلۋىنە كىرىپتارلىعى جوق. قايتپاعان شەردى دانالىقپەن قايتارادى. ءوزارا مامىلە تۇگەل ىزگىلىك، پيعىل ىزگىلىگى.
«اعالاردان قالعان قىزىق تا بىزگە جەتەدى عوي» دەگەن باۋىرلارعا نە كورسەتتىك؟- دەيتىن اعا؛ «قايناعانىڭ الدىنان قيا وتپەگەن كەلىندەرگە نە كورسەتتىك» دەيتىن قايناعا؛ «قايماق بەرىپ، قايىنىم دەپ ەركەلەتكەن جەڭگەلەرگە نە تىندىرىپ بەردىك» دەيتىن قايىن؛ «سەندەردىڭ الدارىڭدا كەتسەم بولدى» دەيتىن ابىز اتا، ءاز انا... وسىنداي پيعىلدار مەن قالىڭ ەلىنىڭ قارىزى سۇيەگىن قاقساتقان، دانالىقتارى كەۋدەسىنەن تولقىن ساپىرعان، نامىسىن ۇياتىمەن قايىراعان سۇلۋ مىنەزدى حالقىمىزدىڭ اققۋ ارماندى ەموسياسىن ءبىز ءۇشىن عانا ەمەس، ەتنوپسيحيالىق كيەمىز دەيتىن ۇياتپەن سۋارىلعان دوستىق.
وسى زامانىنىڭ قانشا بىلگىرى بولسا دا، بۇرىنعىلاردىڭ ايتقانىن جيىپ، جەتكىزگەندەرىن الۋمەن عانا ءقازىر عالىم بولىپ وتىر. ساۋلەتىن ءسىڭىرىپ، ساناتىن ساقتاعاندار - ءتورايىم. زەرتتەگەندەر پرافەسسور، اكادەميك. ولاردىڭ تاعىلىمنىڭ الدىندا ەندىگى پاراسات - بالا.
دۇنيەنى بىزگە ۇقتىرعان نە بولسا، دۇنيەدەن ءبىزدى الاتىن دا سول. اققۋ مەكەندەگەن جەردە ىزگىلىك بار دەۋ ءجون.
ايەلدەر كىم ءۇشىن كيىنەدى، كىم ءۇشىن جاسانادى؟ ويلايىقشى! تەك، ەركەكتەر ءۇشىن عانا كيىنەدى، «نەگە وسىنداي تاياز ويلادىڭىز» دەسە بىرەۋ؛ تاياز ەمەس، ەڭ تەرەڭ! ويتكەنى، ايەل دۇنيەگە نە ءۇشىن تۋعان؟ سەبەبى، ەركەكتەردى باقىتتى ەتۋ ءۇشىن تۋعان. ەندەشە، جالاڭاش ءجۇرۋ كەرەك پە؟ جوق. ول ەڭ سۇلۋلىعىن، سۇيكىمدىلىگىن، سان-ساۋلەتىن، ءتاتتى ءلاززاتىن، تانا ادالدىعىن، ءمىنسىز ادەمىلىگىن، ەڭ نۇرلى زەيىن-زەرەكتىگىن، كىرسىز كوڭىلىن، ىزگى جۇرەگىن ەركەككە ارناپ تاۋسىلا قۇلاعان. ەندەشە، ەرلەر ءۇشىن جاساپ، ەرلەر ءۇشىن جاسارىپ، ەرلەر ءۇشىن الۋەتتەنىپ، ساۋلەتتەنىپ، ەرلەر ءۇشىن ۇرپاق بەرىپ، سولاردى سالتاناتتاندىرماقشى ەمەس پە؟! ايەلدەر ولسە ەرلەر ءۇشىن، ەرلەردىڭ بالاسى ءۇشىن ولەدى، ەرلەر ولسە جۇرەگىنەن ولەدى. باقىتىن جوعالتىپ العان ەرلەر؛ تاعى دا ايەلدەردەن عانا تابا الادى. ەرلەر اققۋدى ماقتاسا، اققۋ بولادى، بۇلاقتى ماقتاسا اقبۇلاق بولادى، قانداي تۇنىق ماڭداي تەر، قانداي ادالدىقپەن ءوزىن ارناۋ. سابيەلەردى باعۋدان، ولارعا ەرلەردى باعۋ قيىن. ەرلەر «ايەل» اتتى قارۋلى بولعانسوڭ قامسىز، ايەلى امان تۇرسا ۇيدەن ۇلاعات، اۋلادان اماندىق، وزىنەن ۇيات، باسىنان باقىت ۇشپايتىنىن ءبىلىپ تايتاڭدايدى. ايەل اماندا ويىنا ءولىم دە كەلمەيدى، تار كەۋدەگە اۋليە قۇس قونبايدى، تار كەۋدەگە ۇلكەن جۇرەك تە سيمايدى، ايەلدەردىڭ انا-جۇرەگىنە 18 مىڭ عالام سيادى. ەرلەر ايەلدەردى جۇرەگىنە سيعىزا الماي جۇرەدى. دانالىقتىڭ تەگى قايدا جاتىر؟! مەيماندوستىق، ۇيات-يباعات، ىزەت-قۇرمەت وسىدان ءوربيدى، كۇنشىلدىك، وپاسىزدىق وسىدان قاشادى. زەرەك زەردە، قىران قۇدىرەت، مەيىرىم-ىنتماق سىڭىرۋگە باۋليدى، ۇلت تاربيەسىنىڭ ءبىر پاراعى مىنە وسى!
ەندى بۇركىتپەن جولداس بولساڭ؟ دەيتىن سۇراق بار. بۇركىت قۇستىڭ جىرتقىشى، ەزدىكپەن وتاسىمسىز قىران. قاھارلى قىستا جۇمىرتقالاپ، بۇلت تىلگەن شىڭعا ۇيالاپ، قيىردان شالىپ، قيىننان قاعىپ؛ نەسىبەسىن قىراندىعىمەن تاۋىپ جالىنىشسىز وتەدى. قاھارمان، وجەت، زەرەك، قىزعانشاق، جەڭىسقۇمار، ەرجۇرەك سيموۆل (نىسان).
قانداي تاربيەنى ۇيرەنىپ، قانداي تاعىلمدى قابىلداپ، زەردەلى، ەڭبەككەر، وتانشىل، نامىسكەر، ارلى، وپالى قاسيەتتەرى ۇسىنادى. جاقسىلىق تابامىن دەپ جاماندىقتان اراندالىپ قالۋدان ساقتاندىرادى. اتاق-ابىروي ءۇشىن تالاي تونالىپ، تالاي جوعالۋدان ساقتاندىرادى. «اقىلدى قارا قىلدى قىرىققا بولمەك» قاعيداسىمەن ءومىردى سۇيۋگە شاقىرادى. شىنعا سەنبەي، جوققا سەنۋدەن اراشالايدى. تارازى دا، قازى دا ءوزى بولاتىن ءور كوكىرەكتىكتەن تارتىندىرادى. ىشتەي جاۋلاسىپ، تىرىدە اڭدىسىپ، وتكەندە جىلاساتىن پاسىق سالتتان جيىرەندىرەدى.
سىرتتانسيتىن، قۋسىناتىن، سىبىرمەن توپتانىساتىن، ارامدىقپەن جاننان اسسام دەيتىن لاستىقتان جيىرەندىرەدى. بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق، كەرىم-كەربەز، جالقاۋلىق، جاقسى ءسوزدى شەگىنە جەتكىزىپ سويلەپ، جاماندىقتى شەگىنە جەتكىزىپ ىستەيتىن، وزىندە جوق قاسيەتتى وزگەدەن كۇتەتىن ەكىبەتكەيلىكتەن جيرەندىرەدى.
تاباندىلىق، تالاپتىلىق، تاتۋلىق، ەڭبەككەرلىك، وپالىلىق، نامستىلىق، ۇياتشىلىق، ىزەتتىلىك، يناۋاتتىلىق... ۇگىتتەيدى. قورتىپ كەلگەندە، ورنىقتىلىق پەن بەرەكە - بەس باتتام باقىت.
– دانىشپان اباي «ادامنىڭ ءۇش اسىل قاسيەتى: قايتپاس قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك»- دەپ بەكەر ايتپاعان. ەندەشە سول جاڭا ءومىر داعدىمىزعا ساي جاڭا ازاماتتىق مورال مەن جاڭا قوعامدىق مورال دا ءسوز جوق ءداۋىر قاسيەتىمەن سايكەسىمدى ساۋلەلەنۋى قاجەت بولار؛ قادىر ءمۇعالىم؟
– ادامنىڭ ەڭ ۇلى قاسيەتى - سانا. وندا ادامنىڭ ادامدىعىنا سارا جول سالاتىن ۇلىلىق بار. قاشان بولسىن ۇلىلىق عانا كولەڭكەلى جاقتارعا ساۋلە تۇسىرەدى. مورال سوندا عانا ۇياتقا سۋارىلعان قاسيەتىمەن ادامدى كەمەلدەندىرە الاتىن دىلگە جەتەدى. ءوزىن كەمەلدەندىرگەن ادام ءوزىن شىن سۇيگەن ادام. ءوزىن سۇيگەن ادام ۇلتىن سۇيەدى. ۇلتىن شىن سۇيگەن ادام ادامزاتتى دا شىن سۇيەدى. ءبىز اقىلدى دارىپتەگەندە نە ماقساتقا جەتپەكپىز؟ اقيقاتتى وتىرىكتەن ايىرا تانىپ، ءوز ساپامىزدى عانا ەمەس، حالقىمىزدى الەمدەگى ساپالى حالىقتاردىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزۋگە بەرىلۋىمىز ءۇشىن بولادى، بۇل ءتۇرلى اقىلدىڭ تاڭداعان جولى. اقىلدىڭ باستاۋىنداعى ماقساتىڭدى ورىنداۋعا دەدەك قاقتىراتىن ءبىر كۇش بار، ول-ىستىق قايرات. اقيقاتتى ءبىلۋ دەگەنىنىڭ ءوزى - دۇنيەنى تانۋ، دۇنيە قۇشاعىنداعى ءوز بولىمسىڭدى تانۋ، ءوز بولمىسڭا تۋاتىن تاعدىردى تانۋ. مۇنداي تانىم - عىلىمدى ۇيرەنبەسە، يگەرمەسە، عىلم قوعامىندا ادامنىڭ ادامدىق قۇنى بولمايتىندىعىن ۇعىنۋ. ەكونوميكالىق مەشەۋلىك، مادەني مەشەۋلىك، بۇلار ساحارا حالقىن ەجەلدەن بەرى تۇيىق شارۋاشىلىقپەن، باياۋ دامۋمەن، دارمەنسىز يگىلىكتەنۋمەن ۇيىرلەستىرىپ كەلدى. مۇنى قابىلداعان ءبىر بۋىن حالقىمىز ءوتىپ كەتكەن سول ءداۋىرىن ىلعارلىق دەپ تە تۇسىنگەن.
ال، ءقازىرعى قوعامدا ءبىز مۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟ ويتكەنى، قازىرگى ديحان، مالشى، جۇمىسكەرلەر... جاڭا عاسىردىڭ جاڭا تۇرعىندارى، ارتى ورتالاۋ دا ورتا مەكتەپ، الدى ورتا تەحنيكوم دا ينستيتۋت ءبىتىرىپ شىققاندار. كوزى اشىق، وقۋ ساۋياسى بار، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ جاقتا وسىزاماندىق يگەرىمدى قابىلداپ يگىلىكتەنۋگە، ۇيلەسىپ بارا جاتقاندار. ال، ەسكى زامان شارۋاشىلىعىنان مال باعاتىندار وزىندىگىنەن مالدان قول ۇزۋگە بەتتەۋدە. وندىرىستە، ەگىن سالاتىندار وزىندىگىنەن ەڭبەك ءونىمىنىڭ بازارىن ىزدەۋدە، ءارى تاڭداۋدا، بازار بولماسا باسقا كاسىپكە بۇرىلىس جاساۋعا ىزدەنۋدە؛ بۇدان نەنى اڭعارۋعا بولادى؟ عىلىمنىڭ ەڭ سوڭعى نىساناسى - ادامزاتتى اۋىر ەڭبەكتەن ازات ەتۋ. مۇنى ءقازىرعى ادامدار جۇزدە-جۇز ءتۇسىنىپ، مەڭگەرە الدى دەمەگەندە دە، عىلىمي ەڭبەكتىڭ مەڭگەرۋىنە سانالى دا، ەلىكتەۋمەن دە بەرىلۋ ۇستىندە ەكەنىن كورەمىز. بۇعان مىسال الساق، مال شارۋاشىلىق رايونىنداعى مال باعۋ - بۇرىن دالا جايىلىمىنا، ات كولىكپەن كۇزەتكە تۇرعانداي سوڭىنا ەرىپ باعىپ، مالمەن بىرگە ورستەپ، ۇيگە دە مالمەن بىرگە قايتىپ، بار قۇمىرىن مال سوڭىندا وتكىزۋمەن شارۋاشىلىق جۇرگىزىپ كەلدى. مالدى وسىلاي باعۋدى تاباندىلىقپەن ءمورالدى مال باعۋ قاعيداسى دەپ تۇسىندى جانە ۇگىتتەدى. ال، ەگىنشىلىك رايوندارى ول كەزدە اتىزدى كولىك كۇشىمەن، كولىك سۇيرەگەن بۇلىقتى جاياۋ ايداپ جىرتتى. ارىق-قۇلاقتان توعانعا دەيىن قولىمەن ىستەدى، قولىمەن سۋاردى، ەگىندى دە قولىمەن شوپتەدى. قولىمەن وردى، قولىمەن قىرمانعا سالىپ، باستى، قولىمەن ۇشىردى، تاماق بولىپ شىققانعا دەيىن قولىمەن ىستەدى. ءقازىر بۇلار جاڭا داۋىرلىك ورەگە قايشى كەلدى. ءقازىر ٴبارى ماشينەلەستى. ادام بۇرىنعى ازاپتان ازات بولدى، مال جىلى قورادا باعىلدى، جۇرت وتار ازابىنان قۇتىلدى. تۇنگى مال كۇزەت ورنىنا تۇنگى مادەني اۋىل تۇرمىسى ورنادى. تەليەۆيزور، راديو، توراپ، تەلەفون جالپىلاستى، ەگىنشىلىك رايوندار مۇنان دا ىلگەرلەدى. مونشالى ءۇي، ەلەكتىرلى تۇرمىس، ماشينەلى قاتىناس، جوعارى سورتتى كيىنۋ مادەنيەتى ادامداردى قالالىق تۇرمىسقا تارتتى. بالا تۇگەلدەي وسىزاماندىق وقۋ يگىلىگىنە، تاربيە ورايىنا، ۋنيۆەرسيتەت قۇشاعىنا كىرۋگە بەتتەدى. دەمالىس، ۇيرەنۋ، ەڭبەك، ساۋدا، ەمدەلۋ، قامدالۋ مۇنىڭ ءبارى ءداۋىر سۇرانسىنا ءسوزسىز ۇيلەستى. وسىزاماندىق عىلمي تۇرمىسقا كوزدەسۋدى توسۋ، ونى قايتا شەگىندىرىپ، بۇرىنعى ساحارالىق كۇن كورىس داعدىسىنا تۇسىرۋگە ەندى ەشقانداي قۇدىرەتتىڭ كۇشى جەتپەك ەمەس. ويتكەنى، بۇرىنعىنى قابىلدايتىن حالىق جوق. بۇل-داۋىرلىك سۇرانىس، حالىقتىق جۇمىس، جالپى بەتالىسقا اينالدى. وسىنداي جاعدايدا جاڭا ءداۋىردىڭ عىلمي شارۋاشىلىق اينالىمىن جۇرگىزەتىن ءبىر قاعيدا قالىپتاسا باستادى. ەل بويىنشا سول قالىپتاسىمدى قابىلداعان حالىق تۇتىنۋدا دا جوعارى تالاپقا كوتەرىلدى، تاماق جەسە ەڭ جاقسى تابيعي ونىمنەن جاساعانىن تاڭدادى، كيىم كيسە ەڭ جوعارى سورتتى كيىم الدى. ماشينا السا، ەڭ وزىق ماشينەلەردى الدى. ءۇي جايلارىن دا جوعارى دارەجەدە بەزەندىردى. تەليەۆيزور، توراپ، تەلەفون، قولفون، ۆيدوفون، مۇزداتقىش، قۇبىر سۋى، گاز، توك... بار-بارلىعى جوعارعى ورەلىك تۇتىنۋعا ءوتتى. وقۋ وقىسا جوعارى دارەجەلى ۋنيۆەرسيتەتىن تاڭدادى. داۋالانسا ەڭ جوعارى دارەجەلى دوحتىرحانانىڭ ەڭ بىلىكتى مامانىنا كورىنەتىن بولدى. ءتىپتى كىتاپ وقىسا دا، كينو كورسە دە، ان-كۇي تىڭداسا دا جوعارعى ورەدەگىگە عانا مويىن بۇرادى. قاجەتسىنۋ تۇگەلدەي وسىزاماندىق جوعارى تيىپكە بارعان سايىن كوتەرىلۋدە. سوندا وسى قوعامدىق ورەدەگى قاجەتسىنۋدىڭ قاجەتتى نارقى قالاي شەشىلۋى كەرەك؟ ءىزدىڭ ادەتتە ايتاتىن «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەيتىن اباي تاعىلىمىنان العان ءۇش ءتۇرلى قاسيەتتىڭ قوعامدىق ورنى ەندى رول اتقاراتىن جاڭا سۇرانىمعا ءدۇپ كەلۋدە.
مورال دا ءسوز جوق ءداۋىر قاسيەتىمەن سايكەسىمدى ساۋلەلەنۋى قاجەت. ءبىز بۇل مورالدىق قاسيەتتى جانە ازاماتتىق باسىمىزدان ىزدەيمىز، قالايشا؟ ءوزىمىزدى ءداۋىردىڭ ساپالى ازاماتى ەتىپ جەتىستىرۋ تاربيەسىن قابىلداي الدىق پا، جۇرگىزە الدىق پا، جوق پا؟ پارتيانىڭ ساياساتىن، مەملەكەتتىڭ زاڭىن ءتۇسىنۋىمىز، اتقارۋ دارمەنىمىز، قوعامدىق جاقسى ورايدان يگىلىكتەنۋ ماعدىرىمىز قانشالىق؟ دوڭگەلەك داۋلەتتىلىكتى قولعا كەلتىرۋ ءۇشىن جاساعان قۇلشىنىمسىز زامان تالابىنا جەتتى مە؟ دامۋ مەن باسەكەنىڭ قايناعان قان بازارىندا رولىمىزدى ساۋلەلەندىرۋىمىز تولىق پا؟ بۇل تۇيىندەر ءبىزدىڭ ەرەكشە قينالاتىن مازمۇندار، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋىمىز نەگىزىنەن ماشينالاسىپ بارادى. سول ماشينانى الۋ كەدەيلىكتەن بە؟ ماشينانى سونشالىق اۋىر ەڭبەكتەرگە ماۋسىمدىق ۋاقىتپەن، جىلدار بويى ۇزاق ىستەتۋ قارجىسى قانشا بولماقشى؟ ونى ءبىز قالاي تاۋىپ، قالاي ايلاندىرا الدىق؟ وسىنشالىقتى زامانداسقان ءوندىرىس قۇرالىمەن قۇن جاراتۋ زامان تالابىنا جەتتى مە؟ ءبىز ىلەسۋشى بولىپ عانا جۇرمىز بە؟ يگەرۋشى، ءوندىرۋشى، قۇن جاراتۋشى بولۋ سىندى قوجالىق ورنىمىزدى الا الدىق پا؟ ەگەر، وسى قوجايىندىقتى الا الماساق، سول بيىكتەن قۇلاعان قۇلاستىڭ ءبىزدى ورنى تولماس ەكونوميكالىق زيانعا ءتۇسىرىپ كەتەتىنىن بىلدىك پە؟ مىنە، جاڭا زاماننىڭ جاڭا ءمورالدى زامانىنىڭ الدىنداعى ارقالاعان جۇگى وسى، جەتەتىن كومبەسى دە وسى، شەشەتىن ءتۇيىنى دە وسى. ءبىر مسال الايىق! ءبىر سەميادا ءتورت ۇل بولسا، ءتورت ۇل ءتورت كەلىنشەك السا، ءتورت ۇلدا ءتورت تەلەفون، ءتورت كەلىنشەكتە ءتورت تەلەفون - سەگىز. اتا-اناسىنداعىمەن جيىنى ون بولادى. ءتورت موتوسيكىل، ءوندىرس ماشينەلەرى تاعى بار. سوندا وسىلاردىڭ سەميا ەلەكتىرلى تۇتىنۋ اسپاتارىمەن، ىشىم-جەممەن قوسقانداعى جىلدىق جۇمساعان سوماسى ءجۇز مىڭ يۋاننان ارتىق جۇمسالاتىنى ايان. ال، سول سەميانىڭ تاباتىن تابىسى قانشا بولۋى كەرەك؟ بۇل ۇلكەن شەشىمدى كۇتىپ تۇرعان جۇمىس. ءبىزدىڭ تۇتىنۋىمىز جوعارى دارەجەلى بايلاردىڭ تۇرمىس ورەسىمەن تۇتىنىپ، تاباتىن تابىسىمىز ەڭ تومەن كىرىستى سەميانىڭ سۇيەمەل قاراجاتىن الۋ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ قالسا، بۇل كەرى پروپەسيونال ورنالاسىم. ءبىزدىڭ ءوندىرىستى، تۇرمىستى، تۇتىنۋدى، بازاردى شاعىپ كەتەدى دەپ، ونى باسقارۋدان، سۇيەمەلدەن، سايكەسۋدەن، كومەكتەن ىزدەستىرۋ، عىلمي قوعامدى قابىلداپ الىپ، دۇرىس جۇرگىزە الماعان شارۋاشىلىق ءۇردىسىمىز بەن ارتىق قاجەتسىنۋىمىزدىڭ تۇسىرگەن اۋىرلىعى بولىپ قالاتىنىن الدىمەن ءوزىمىز تانۋىمىز كەرەك.
جاڭا قوعامدىق ساپا-اسىرەسە قوعامنىڭ تۇرعىندارى مەن ازاماتتارى ءۇشىن ەڭ الدىڭعى قاجەتسىنۋ. بىزگە سەمياعا ادال، وتانعا ادال، حالىققا ادال، ۇلتقا قايىرىمدى، ۇرپاققا قالدىرار ۇلاعاتى قۇندى، اتا-اناعا وپالى، قوعامعا پايدالى، ۇلتتار ىنتىماعىن قورعاۋدى ازاماتتىق مورالى دەپ بىلگەن داڭىقتى بورىشتى ارقالاعان، ءداۋىر رۋحىن ءوز مورالىنىڭ قۇنارى ەتكەن ازاماتتىق العاباسارلىق كەرەك.
وتان - حالىقتىڭ باسپاناسى، ۇلتتار ىنتىماعى وتاننىڭ تۇتاستىق كەپىلى. پارتيا ساياساتى - جول نۇسقاۋشى، زاڭ - ارەكەت ولشەمىمىز، تىرشىلىك كەپىلىمىز، ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز ءوزىمىز ارقالاعان وسى بورىشتى ەرلىكپەن ارقالاپ، بەلسەندىلىكپەن ۇمىتتەن شىعاتىن مورالدى ۇرپاق بولۋعا قول جەتكىزۋ كەرەك. مەشەۋ ءوندىرس، مەشەۋ تۇتىنىم، مەشەۋ ەەڭبەك ادامىن عانا ەمەس، بارلىق ادامدى دا مەشەۋلىككە قايتا قۇلاتادى.
ءبىر ءبىلىمدى «كەدەيلىك - ۇلكەن قىلمىس» دەپتى، تاعى ءبىر دانىشپان: «مەشەۋلىك - زۇلىمدىق» دەپتى. مۇنى قاي ءداۋىر دە قاتە دەي الماعان، نەگە؟ مەشەۋلىك الدىمەن كەيىن قالدىرادى، كەيىن قالۋ دامۋدان اداستىرادى. دامۋدان، زاماننان، حالىقتان اداسۋ - سول بەتى جوعالتادى. جوعالتۋ زۇلىمدىق، ءبىر ۇرپاقتىڭ عۇمىرى مەشەۋلىكپەن تاۋسىلسىن، جوعالتپاعاندا قايتتى دەيمىز؟ سوندىقتان دا مەشەۋلىكپەن كۇرەسۋ - بىلىمگە جەتۋ، ونەر يگەرۋ بولماقشى. «دانىشپاننىڭ اتى - ميلليون» دەگەن انىقتاما بار. ويتەتىنى دانىشپاننىڭ كەۋدەسىندە ميلليوننىڭ ازابى، ميلليوننىڭ قۋانىشى، ميلليوننىڭ ءۇمىتىن، ميلليوننىڭ تالابىن الا جۇرگەنىن ايتادى.
ال، ءبىزدىڭ ءبىر ابايدىڭ ءوز باسى نەمەسە ءوز ماڭىنداعىلاردىڭ وكىلى ەمەس، ميلليوننىڭ تىلەگىن ارقالادى. ميلليوننىڭ مۇددەسى ءۇشىن شارشادى، مەشەۋلىكپەن كۇرەستى. نەگىزگى ارمانى - حالقىنىڭ ناداندىعىن جويۋ، مادەنيەتىن وركەندەتۋ، ساپاسىن كوتەرۋ، وزىق يدەيانى ەلىنە جالپىلاستىرۋ، حالقىنىڭ ءارى سىنشىسى، ءارى ۇگىتشىسى، ءارى اقىلىشىسى، ءارى جاڭالىققا جەتەلەۋشىسى بولدى.
«اقىل كەرەك، ءىس كەرەك، مىنەز كەرەك،
ەل ۇيالار ءىس قىلماس بولسا زەرەك» دەپ مەشەۋلىك تۇنەگىنەن سەرپىلتەر جول، يگى اسەر بەرەدى. «ونەر-بىلىم ۇيرەنىپ كوكىرەگىڭدى اش!» دەۋى - ەلىنە شاقىرىعى، مەشەۋلىكپەن ۇلاسقان كەرەعار ادەتتى جويۋ - ادامگەرشىلىكتىڭ جوعارى يدەياسى دەپ انىقتادى. وقۋدى تىرشىلىكتىڭ بايلىق جيۋ قامى ءۇشىن دەپ ىزدەمەدى؟ يلىكتى بايلىق جيۋ قۇرالى قىپ جۇمساماي قالىڭ ەلىڭنىڭ، ۇرپاعىڭنىڭ بولاشاعىن قامدايتىن العا باسارلىققا ىستە دەدى، مەشەۋ قوعامنىڭ تالاس-تارتىس، وسەك-وتىرىك، ۇرلىق-زورلىق، ونەر-بىلىمىسىزدىك ەڭبەكتەن قاشۋ سىقىلدى دەرتتەن ارىلۋعا بىلاي ۇندەدى.
«تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان،
جاسىنان وقۋ-وقىپ، ءبىلىم العان.
بي بولعان، بولىس بولعان ونەر ەمەس،
ەڭبەكتىڭ بۇدان وزگە ءبارى جالعان»- دەپ بەتالىس كورسەتتى، بۇل ەلىنىڭ ورتاق قامىنىڭ تەرەڭ اتقارىلعان ەڭبەك تۇلعاسى.
ال، «عىلىمعا ۋايىمسىز، سالعىرت-سالاق قاراۋ،
ويىن-كۇلكىمەن عىلىم ىزدەۋگە ۇرىنۋ، عىلم ۇيرەنۋدى تۇرمىس قاجەتىمەن شەكتەۋ السىزدىك» دەدى. «بەرىلۋشىلىك ەمەس؛ كوڭىلىڭدى، جۇرەگىڭدى تازا ساقتاپ، عىلىمنىڭ تولىق ءبىتىمىن سانا ايناڭا تولىق ءتۇسىرىپ ال، سانا ايناڭ كىرلەسە، عىلم ءجۇزىن تولىق كورە المايسىڭ»،- دەدى. مىنە، بۇل دانىشپان ابايدىڭ قايمانا حالقىن جەتەلەگەن، ۇرپاعىن شاقىرعان اعارتۋشىلىق يدەياسى، ءمانسىز، ماعىناسىز قۇرعاق ۋاعىزدار كورسەتپەيدى. مىعىم قايرات، نۇرلى اقىلمەن ورىنداۋعا جەتەلەيدى. مۇنىڭ ءوزى نۇرلى دا جاڭا دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشۋ، جامانشىلىققا مىقتى بولۋدى جانىن شىعارا ماسقارالاۋ، جاقسىلىققا مىقتى بولۋدى مەڭگەرۋگە ۇندەيدى.
حالقىمىزدىڭ ۇيات، ار-نامىس، ىزەت-قۇرمەت، ادەپ-يبا... سىقىلدى جان-دۇنيەسىنىڭ اسىل جاۋھارلارىن ۇرپاقتىڭ ەسىنە، جالپىنىڭ زەيىن-زەردەسىندە ءجۇرۋى ءۇشىن كەڭەستىك. مۇنداعى ماقسات، ءار قانداي ازامات ۇرپاقتارىمىزدى ءوز تۇسىنىك وزىق ويلى، العا باسار پەرزەنتتى بولۋى ءسوزسىز كەرەك ەكەندىگى سىندى قاجەتكە شاقىرۋ. حالقىمىز اسقان ەڭبەككەر حالىق، تاريحىنداعى بارلىق اقىل-پاراسات جاۋھارلارىن سول ەڭبەككەرلىگىمەن تاپقان جانە جالعاستىرعان.
اڭگىمەلەسكەن: جەڭىسحان ءنۇسىپ ۇلى
6alash ۇسىنادى
