قازاق دالاسىندا دۇركىن-دۇركىن بولعان ناۋبەتتىڭ كەسىرىنەن تۋعان جەرىنەن جىلا كوشىپ، شەتەل اسىپ جان ساۋعالاپ كەتكەن قازاق از ەمەس. مۇنىڭ باسى پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى شىعۋدان باستالىپ، ونىڭ سوڭى قازان توڭكەرىسىندەگى الاساپىرانعا، 30-جىلداردىڭ باسىنداعى اشارشىلىققا، 37، 38-جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇلاستى. اسىرەسە، قىزىل وكىمەتتىڭ حات تانيتىن ساۋاتتى ادامدارعا جاساعان تەپەرىشى قازاق جەرىنىڭ ءبىراز زيالىسىن شەكارا اسۋعا ءماجبۇر ەتتى. «ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار» دەگەندەي، «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا تارتقان» وسى ءبىر الماعايىپ زاماندا جۇڭگو جەرىندەگى قازاقتاردىڭ اراسىنا بارىپ باس ساۋعالاعان قازاقتاردىڭ اراسىندا ارتىنا وشپەس ءىز قالدىرعان ايتۋلى تۇلعالار دا كوپ.
كىندىك قانى قازاقستانعا توگىلىپ، جۇڭگو جەرىنەن توپىراق بۇيىرعان تۇلعالار دەسە، ەسىمىزگە الدىمەن اسەت نايمانباي ۇلى مەن زيات شاكارىم ۇلى تۇسەدى.
قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىندا كىندىك قانى تامعان اسەت نايمانباي ۇلى – قازاقتىڭ سۋىرىپسالما اقىنى، انشى-كومپوزيتورى. ايتۋلى ايتىستارى مەن اسەم اندەرىمەن «اقىن اسەت»، «ءانشى اسەت» اتانعان اسەت ءبىرجان سال قوجاعۇل ۇلى مەن اقان سەرى قورامسا ۇلىنىڭ ونەر ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ءارى قاراي دامىتتى. سونىمەن بىرگە ارقا اۋەندەرىنىڭ جەتىسۋدا، تارباعاتايدا جانە التايدا كەڭىنەن تارالۋىنا مۇرىندىق بولدى.
1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە جازالاۋشى وتريادتاردان قاشقان ەلمەن بىرگە قىتايعا وتكەن اسەت 1923 جىلى قۇلجا اۋدانىنىڭ كوكقامىر دەگەن جەرىندە قايتىس بولدى. ەل اراسىندا «اسەت قىتايعا الاششىلاردىڭ تاپسىرماسىمەن بارعان» دەگەن ءسوز دە بار. ءبىراق وعان ناقتى دالەل جوق. كەڭەس داۋىرىندە اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ ولەڭىن العاش س.سەيفۋللين (1925) باستىرعان. 1936 جىلى ب.ىسقاقوۆتىڭ اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ارنايى ماقالاسى جاريالانسا، اسەت نايمانباي ۇلى شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعى 1968 جىلى ب.ادامبايەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن باسپادان شىقتى. بۇل جيناققا اقىننىڭ 34 ولەڭى (ءانىن قوسا)، 4 ايتىسى، 4 داستان-قيسساسى ەنسە، 1988 جىلى بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ قۇراستىرعان «اسەت» اتتى جيناقتا 29 ءان ءماتىنى، 71 ولەڭى، 10 ايتىس-قاعىسى، 8 قيسسا-داستانى باسىلدى.
شاكارىم قاجى «حالىق جاۋى» دەپ اتىلعاننان كەءيىن، كەنجەسى زيات تا قىزىل وكىمەتتىڭ تۇرتپەگىنە ۇشىرادى. باس ساۋعالاماسا، ءوزىن دە اينالدىرعان جاۋدىڭ الماي قويمايتىنىن سەزگەن ول ءبىر تۇيەگە ازىق-تۇلىك پەن اكەسىنىڭ قولجازبالارىن ارتىپ، قاسىنا بەردەش تاكەجانوۆ، مانكەش، ءازىمباي (بەردەشتىڭ ءىنىسى)، قوجاحان، تولەۋعازىنى ەرتىپ 1931 جىلى قازان ايىندا قىتايعا قاراي بەت تۇزەپتى. جولشىباي بۇلارعا شۇبارتاۋدان قاشىپ كەلە جاتقان شاقانتاي باتىردىڭ ۇرپاقتارى جاباعىتاي، كەنجەبەك قوسىلىپ، مولشەرمەن ەكى جۇزدەن ارتىق ادام باقتى شەكاراسىنان قىتايدىڭ تارباعاتاي ايماعىنا وتەدى.
1933 جىلى التايدا ءشارىپحان كوگەدايەۆ باسقارعان جاڭا وكىمەت ورنادى. دەموكراتشىل باعىت ۇستانعان ءشارىپحان وكىمەتى بارلىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، تاريحي ماڭىز الاتىن شارالاردىڭ ءبىرى – ساۋاتسىزدىق جايلاعان التاي قازاقتارى اراسىندا مەكتەپ اشىپ، جاڭاشا وقىتۋ جۇيەسىن جولعا قويادى ءارى سارسۇمبەدەن قىسقا مەرزىمدى وقىتۋشى دايىنداۋ كۋرسىن اشادى. كۋرستىڭ العاشقى قارارىندا وقىعان سەكسەنگە تارتا كۋرسانت كەءيىن تۇگەلگە جۋىق مادەنيەت-اعارتۋ شەبىنە قىزمەت ىستەدى. اۋداندارعا، اۋىلدارعا بارىپ مەكتەپ اشتى. مىنە، وسى مۇعالىمدەردى دايىنداعانداردىڭ ءبىرى زيات شاكارىم ۇلى ەدى. 1936 جىلى زيات ۇرىمشىدەگى «ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنا» قىزمەتكە شاقىرىلىپ، 2 جىلدان كەيىن جەرگىلىكتى جۇڭگو بيلىگى قولعا الىپ، كوزىن جويدى.
زياتتىڭ قايىن اتاسى سەيىتقازى دا قازاقستاننىڭ تۋماسى. زياتتى ۇرىمشىگە اپارعان دا سول سەيىتقازى ءمۇعالىم بولاتىن. اتىعاي رۋىنان شىققان سەيىتقازى نۇرتايەۆ 1880 جىلى كوكشەتاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. ترويسكىدە «راسۋليا» دەپ اتالاتىن جەتى جىلدىق مۇعالىمدەر دايىندايتىن مەكتەپتەن وقىعان ول اراب، تۇركى، ورىس جانە قازاق تىلدەرىنەن حابارى بار، اشىق ويلى، ۇستامدى، اسا ونەگەلى ادام بولعان. قازاقستانداعى كەزىندە پاتشا وكىمەتىنە قارسى توڭكەرىستىك قيمىلدارعا قاتىسىپ، قۋدالانىپ، شىڭعىستاۋداعى قۇنانباي اۋىلدارىنا بارىپ، سول ارادا بىرنەشە جىل مۇعالىمدىك ىستەگەن. ءمامي بەيسى (بيلىك اتاۋى) التايدان «اباقيا» مەكتەبىن اشقاندا، سەمەيدەن سەيىتقازىنى ارنايى شاقىرتقان. سونىمەن، 1909 جىلى بىتەۋىرگەدەگى «اباقيا» مەكتەبىنە مۇعالىمدىككە كەلگەن سەءيىتقازى 1933 جىلعا دەيىن ءمامي اۋىلىندا ءمۇعالىم بولىپتى. 1933 جىلى ءشارىپحاننىڭ جارلىعىمەن قازىلىققا (تورەشى) تاعايىندالدى. 1935 جىلى «ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنا» (ۇرىمشىگە) شاقىرىلىپ، سوندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە شىڭ شىساي وكىمەتى جاعىنان قولعا الىنىپ، وتباسى ىلەگە جەر اۋدارىلادى. التاي كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ ساياسي تۇتقىنداردى بوساتۋ جونىندەگى قاتاڭ تالابىنا ساي 1942 جىلى تۇرمەدەن شىققان ول بىتەۋىرگەدەگى ءمامي بەيسى اۋىلىنا قايتا ورالادى. 1944 جىلى التايدان اۋعان ەلمەن بىرگە شىڭگىلگە بارىپ، 1945 جىلى اۋرۋدان قايتىس بولادى.
ارينە، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ جۇڭگو اسقان قازاقتاردىڭ كەيبىرىنە قىتايدان توپىراق بۇيىرسا، ال كەيبىرىنە تۋعان جەرى – قازاقستانعا قايتا ورالۋ نەسىپ بولدى. ولاردىڭ وكىلى رەتىندە التى الاشقا اتى وزعان ءانشى دانەش راقىش پەن جۇڭگو قازاقتارىنىڭ الىپبيىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ءانۋار كوكەيەۆتى اتاۋعا بولادى.
ءانۋار كوكەيەۆ 1912 جىلى سەمەي (قازىرگى شىعىس قازاقستان) وبلىسى اقسۋات اۋدانىنداعى قاراقويتاس قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. سەمەي قالاسىندا ەسكىشە جانە ورىسشا وقىپ ءبىلىمىن تولىقتىرعان ول تۋعان اۋىلىنا كەلىپ، اۋىلدىق كەڭەسكە حاتشى بولىپ ەڭبەك جولىن باستايدى. بيلىك باسىنا ف.گولوششەكين كەلگەننەن كەيىن «كىشى ريەۆوليۋسيا جاسايمىن» دەپ قازاق زيالىلارىن شەتىنەن ۇستاپ، جەر اۋدارتىپ، تۇرمەگە قاماپ، ولتىرە باستايدى. ءانۋاردىڭ ۇلكەن اكەلەرى توقتار مەن نۇرمۇحاممەدتى «ءبىرىڭ بي بولدىڭ، ءبىرىڭ ءدىن جولىن ۇستادىڭ» دەپ سىبىرگە ايداتسا، اكەسى كوكەيدى «اقسۋاتتا ستارشينا بولدىڭ» دەپ مالىن تاركىلەپ، «حالىق جاۋى» رەتىندە سوتتاپ، ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ەندىگى كەزەك وزدەرىنە كەلگەنىن سەزگەن ءانۋار نەمەرە اعاسى عازيزبەن بىرگە قىتايعا ءوتىپ كەتەدى.
ءانۋار قىتايعا وتكەن سوڭ بالا وقىتىپ، ۇستاز ەتتى. كەيىن ۇرىمشىدە كەڭەس-قىتاي ساۋدا ۇيىمىنا جۇمىسقا تۇرادى. وسى ارادا زيات شاكارىمۇلىمەن بىرلەسىپ قازاق مادەنيەتىنە قاتىستى ءبىراز جۇمىس ىستەيدى. الايدا 1938 جىلى قىتايلار ونىڭ اعاسى عازيز بەن زياتتى تۇرمەگە جاۋىپ، كوزىن قۇرتقان سوڭ ءانۋاردى جۇمىستان شىعارىپ تاستايدى.
جۇمىستان شىققان ول قازاق-موڭعول مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇسىپ، 1940 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى دا، ۇرىمشىدەگى «قىزدار ورتا مەكتەبىنە» ديرەكتور بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. 1946 جىلى ولكەلىك وقۋلىقتار مەن جۋرنالداردى رەداكسيالاۋ مەن تەكسەرۋ القاسىنىڭ مۇشەلىگىنە تاعايىندالادى. 1950 جىلى «شىڭجاڭ ادەبيەت-يسكۋسستۆوسى» جۋرنالىنىڭ القا مۇشەسى بولادى. 1954 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنىڭ وقۋلىقتار رەداكسياسى ءبولىمىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالادى. باسپادا ىستەپ جۇرگەندە سول كەزدەگى قولدانىپ جۇرگەن الىپپەنىڭ كەيبىر ارىپتەرىنىڭ ىڭعايسىز ەكەنىن بايقاپ، وقۋلىقتاعى وقىتۋ ءادىسى تۋرالى ءبىراز ماقالالار جازادى. كەيىن وسىلاردىڭ ءبارىن قورىتىندىلاپ، 1954 جىلى «قازاق ءتىلى ەملەسىن دۇرىس قولدانۋ ەرەجەلەرى» دەگەن ەڭبەگىن جازدى. وسى ەرەجە جۇڭگو قازاقتارى وقىتۋ ءىسىنىڭ ىرگەتاسىنا اينالدى.
ءانۋار كوكەيەۆ 1955 جىلى كەڭەس وداعىنا قايتۋعا مۇمكىندىك الادى. الايدا ماسكەۋ ونى بىردەن قازاقستانعا اكەلمەي، تۋعان-تۋىستارىمەن بىرگە قىرعىزستاننىڭ قانت اۋدانىنداعى توعىزبۇلاق اۋىلىنا اپارىپ تاستايدى. بۇل اۋىلدان دا ءوزى باس بولىپ قازاق سىنىبىن اشقىزعان ول ءبىرشاما جىل سوندا ۇستازدىق ەتىپ، ماسكەۋدىڭ بەلگىلەگەن ۋاقىتى تولعاندا، اياگوزگە كوشىپ كەلەدى.
ءانۋاردىڭ نەمەرە اعاسى عازيز نۇرمۇحاممەد ۇلى دا جۇڭگو قازاقتارىنا تانىمال ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. 1934 جىلى «تيان-شان» گازەتىن، 1936 جىلى «شىڭجاڭ» گازەتىن شىعارىپ، اتالعان گازەتتەردىڭ باس رەداكتورى بولعان ول 1934 جىلى ولكەلىك قازاق-قىرعىز مادەنيەت قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى. قاۋىمداستىقتىڭ 5 ايماق، 8 اۋدانىنداعى بولىمشەسىن قۇرىپ، 275 مەكتەپ اشادى. الايدا حالقىم دەپ قانجىلىك بولعان ەردى قىتايلار 1938 جىلى زيات شاكارىممەن بىرگە ۇستاپ، تۇرمەدە ازاپتاپ ولتىرەدى.
ءانشى، كومپوزيتور، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى دانەش راقىش 1926 جىلى الماتى وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءتورت جاسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ زوبالاڭىنان قاشقان اكە-شەشەسىمەن بىرگە جۇڭگو اسادى. تالانتى تاس جارعان ول ون جاسىنان باستاپ سىرنايمەن ءان سالىپ، ءانشى بالا رەتىندە تانىلادى دا، ەسەيە كەلە قۇلجاداعى قازاق-ۇيعىر دراما تەاترىندا جۇمىس ىستەيدى. 1959 جىلى قىتايدان اتاجۇرتقا اۋعان ەلمەن بىرگە تۋعان جەرىنە ورالادى.
ارينە، بۇلاردان باسقا دا جۇڭگو اسىپ، ول جاقتاعى قانداستاردىڭ ونەر، ءبىلىم سالاسىنا وشپەس ءىز قالدىرعان تۇلعالار از ەمەس.
