قازاق حالقىنىڭ باعدارشامى، ۇستانار تەمىرقازىعى – عۇلاما اباي جانە ونىڭ ءىلىمى. ون توعىزىنشى عاسىردا دۇنيەگە كەلىپ، ءومىر كەشكەنىنە قاراماستان، ونىڭ ارتىندا قالدىرعان ادەبي مۇراسىنىڭ جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا ەرەكشە وزەكتىلىك سيپاتقا يە بولىپ، ودان ءارى كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزۋدىڭ جولىندا بۇكىل تۇتاس ءبىر مەملەكەتتىڭ كۇش سالۋىنىڭ قۇپياسى نەدە؟ حاكىم اباي فيلوسوفيالىق تراكتات جازعان جوق، عىلىمي ەڭبەك تە قالدىرمادى. ال سوندا ونىڭ فەنومەنى نەدە دەگەن سۇراق تۋىنداۋى زاڭدى. ويتكەنى ول بۇكىل ادامزاتقا تيەسىلى ادامي قۇندىلىقتى ايتىپ كەتتى. قازاقتىڭ بولمىسىن وزىنە تانىتتى. ونىڭ ولەڭدەرى مەن عاقليالارىن وقي نە ەستي وتىرىپ، قىنجىلاسىڭ، رەنجيسىڭ، ءبىراق مويىندايسىڭ، ويتكەنى وندا اششى شىندىق پەن ءومىر اقيقاتى جاتىر. ءبىر حالىقتىڭ وزىنە عانا ءتان بولمىسى بولادى، سول بولمىس ۋاقىت تەزىنە توتەپ بەرىپ، عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەتە بارادى ەكەن. مىنە، اباي وسىنى كورە ءبىلدى جانە سونى باسقاعا كورسەتە ءبىلدى. سونىمەن قاتار ءبىر جەر عالامشارىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، بۇكىل ادامزاتقا تۇتاستاي ورتاق قاسيەتتەر دە بولارى حاق. اباي ونى دا تاني ءبىلدى.
ءاربىر تۇلعا ءوزىن تانىتۋ ءۇشىن، مويىنداتۋ ءۇشىن، ادام دەگەن ابزال اتقا يەلىك ەتۋ ءۇشىن ادامزاتتىڭ بارىنە ورتاق قۇندىلىقتاردى مەڭگەرگىسى كەلەدى ەكەن.
جۇڭگو ويشىلى كونفۋسيي ويىنشا قۇرمەت، مەيىرىمدىلىك، كەڭ پەيىلدىلىك سياقتى قاسيەتتەر قورشاعان ورتامەن تەپە-تەڭدىكتە بولۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ادام ءوزىن ەركىن سەزىنۋگە، وزگەنى دە قۇرمەتتەپ، ءوزى دە قۇرمەتكە بولەنۋگە ىقپالى زور.
ەندى وسى ويدى جيىرما ەكىنشى عاقلياسىندا عۇلاما اباي ءبىراز ءسوز ەتە كەلە، «جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» ولەڭىندە:
ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ءعيززات، قۇرمەت ەتىس،
تۇرعانداي بەينە قورقىپ، جانىڭ شوشىپ.
جولداستىق، سۇحباتتاستىق - ءبىر ۇلكەن ءىس،
ونىڭ ءقادىرىن جەتەسىز ادام بىلمەس، - دەيدى.
نەمەسە:
كەمدى كۇن قىزىق داۋرەن تاتۋ وتكىز،
جەتپەسە بىرىڭدىكىن ءبىرىڭ جەتكىز.
كۇنشىلدىكسىز تاتۋ بوپ شىن كوڭىلمەن،
قياناتشىل بولماقتى ەستەن كەتكىز.
نەگىزى قۇرمەت — رۋحاني قۇندىلىقتاردى قاستەرلەۋ. ەلگە، جەرگە، تىلگە، ادامزاتقا، ۇلتقا قاتىستى مادەني-تاريحي قۇندىلىقتاردى جوعارى باعالايتىن ەستەتيكالىق جانە ەتيكالىق كوزقاراستار جيىنتىعى. ادامدى قۇرمەتتەي ءبىلۋدىڭ بەلگىلەرى - ادامعا فيزيكالىق، مورالدىق زيان كەلتىرمەۋ. جاس مولشەرى، ماتەريالدىق جاعدايى، قانداي ءدىن ۇستاناتىنى، جىنىسىنا قاراماي، وعان ىزەت كورسەتۋ قۇرمەتتىڭ بەلگىسى ەكەن. بۇل ابايدىڭ «تولىق ادام» قاعيداتىنا دا سايكەس كەلەدى.
ادامزاتتىڭ ءقاۋىپسىز، ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرۋى جانە قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولۋ ءۇشىن قاجەتتى كاتەگوريانىڭ ءبىرى جانە ادەپ پەن مورال نورمالارىنىڭ اجىراماس بولىگى – ادىلدىك. ەرتەدە فيلوسوفتار قوعامنىڭ جاعدايىن باعامداۋ ماقساتىندا ادىلدىكتى نەگىزگى ساناتقا جاتقىزعان.
بۇل ماسەلە حاكىم ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىندە:
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي «باۋىرىم» دەپ،
جانە «حاق جولى وسى» دەپ ادىلەتتى،- دەيدى. بۇگىن ەستىپ، ءبىلىپ جۇرگەنىمىزدەي، قازاق حالقىنىڭ باس اقىنىنا دەيىن «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي «باۋىرىم» دەپ ءسۇيۋ جانە وعان ۇندەۋ ەشبىر فيلوسوف، ەشبىر اقىن، عۇلاما دانىشپانداردا كەزدەسپەپتى. بۇل جەردە ويدى تۇجىرىمدى جەتكىزۋ، بۇكىل ادامزات ءمورالىن جاساپ بەرۋ دەگەن ۇلىلىقتىڭ بەلگىسى بولار.
ال 45ء-شى قاراسوزىندە: «بۇلاردىڭ (ماحاببات پەن ادىلەتتىڭ) كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول - جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى» دەي وتىرىپ، ادامزات تىرشىلىك ەتىپ جاتقان عالامنىڭ ماحاببات جانە ادىلەت زاڭى ارقىلى باسقارىلىپ، رەتتەلەتىنىن ايتادى. ماحاببات دەگەن ۇعىم سانالى تىرشىلىك يەسى – ادامزات ءومىرىنىڭ اجىراماس قۇرامداس بولىگى، ءمانى تەرەڭ، ماعىناسى اۋقىمدى فيلوسوفيالىق ۇعىم. ونى ەكى ادام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەۋشى سەزىم دەپ قانا قاراۋ تىم تايازدىقتى تانىتادى. ول -ادامنىڭ تابيعاتپەن جاراسىمدى ءومىر كەشۋىنىڭ كەپىلى. ماحاببات تا ادىلدىككە جۇگىنەدى.
ودان ءارى ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەيتىن، سول ارقىلى قوعامدىق كەلەلى ماسەلەلەر جۇزەگە اسىرىلاتىن ادالدىق تۋرالى دا ءسوز ەتكەن. ون ءبىرىنشى قارا سوزىندە: «ۇلىقتار ءپالى-پالى، بۇل تابىلعان اقىل دەپ، مەن سەنى ءبۇيتىپ سۇيەيمىن دەپ، انانى جەپ، سەنى ءبۇيتىپ سۇيەيمىن دەپ، مىنانى جەپ ءجۇر. قارا حالىق مەنىڭ سونشا ءۇيىم بار، سونشا اۋىل-ايماعىممەن سويىلىڭدى سوعايىن، داۋىڭدى ايتايىن دەپ، قاي كوپ بەرگەنگە پارتيالاس بولامىن دەپ، قۇدايعا جازىپ، جاتپاي-تۇرماي سالىپ ءجۇرىپ باسىن، اۋىلىن، قاتىن-بالاسىن ساتىپ ءجۇر. وسى ءبىر ۇرى، بۇزاقى جوعالسا، جۇرتقا وي دا تۇسەر ەدى، شارۋا دا قىلار ەدى. باي بارىن باعىپ، كەدەي جوعىن ىزدەپ، ەل سەكىلدەنىپ تالاپقا، تىلەۋگە كىرىسەر ەدى. ەندى جۇرتتىڭ ءبارى وسى ەكى بۇلىك ىسكە ورتاق، مۇنى كىم تۇزەيدى؟ انتتىڭ، سەرتتىڭ، ادالدىقتىڭ، ۇياتتىڭ ءبىر توقتاۋسىز كەتكەنى مە؟ ۇرىنى تىيۋ دا وڭاي بولار ەدى، ءبىراق وسى بۇزاقىنىڭ تىلىنە ەرەتۇعىن، ازاتۇعىن بايلاردى كىم تىيادى»، دەسە، قىرقىنشى قارا سوزىندە: «بىرەۋدىڭ اعايىنى تورقالى توي، توپىراقتى ولىمدە، ادالدىق بەرەكەدە الىسۋعا تابىلماي، بارىمتا الالىق، ۇرلالىق دەسە، تابىلا قوياتىنى قالاي؟ بايگەگە ات قوسساڭ، اتىڭدى تارتىسپايتۇعىن اعايىن، اتىڭ كەلسە، بايگەسىنە وكپەلەيتۇعىنى قالاي؟»، دەپ تۇيەدى ويىن. وسى عاقليا سوزدەرىندە ادالدىق ۇعىمى ويشىل ابايدىڭ ءومىر سۇرگەن داۋىرىندە بارىمتا، ۇرلىق پەن قارلىققا قاتىستى ايتىلعانىمەن، ودان كەيىنگى كەزدە ءتۇرى وزگەرسە دە، مازمۇنى، فيلوسوفيالىق ءمانى سول قالپىندا قالىپ وتىر. عۇلاما ويشىلدىڭ ايتقان «مال تابۋ»، «ۇرلىق پەن قارلىق» دەگەن ءمانى تەرەڭ، ونى تۋرا ماعىناسىندا قابىلداماۋ قاجەت.
مىنە، وسى سياقتى جالعىز قازاق قانا ەمەس، بۇكىل ادامزات ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەردى سانامالاپ تالداپ بەرگەن. ايتقان ويى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزەكتى. ولاي بولسا، قازاق حالقىنىڭ دانىشپان ويشىلى، سۇڭعىلا اقىنى، حالىققا جول كورسەتۋشى شامشىراعى - ابايدىڭ عاقليا سوزدەرى مەن «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن» كەلىستىرىپ جازعان پوەزياسىن ورگانيكالىق تۇتاستىقتا الا وتىرىپ، اقىن ءىلىمى رەتىندە قاراستىرعان ءجون سياقتى. سونىمەن قاتار:
«ىنساپ-ۇيات، ار-نامىس، سابىر، تالاپ –
بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ.
تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى،
وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ» جۇرگەن قازاق قوعامىنىڭ مورال مەن ەتيكا نورماسىن جاساپ كەتكەن حاكىمنىڭ ويلارى مەملەكەتتىك يدەولوگيا مەن ۇلتتىق قۇندىلىققا دا وزىنەن-وزى سۇرانىپ تۇر.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ، جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى،- دەگەن دانا ابايدىڭ ارتىنا قالدىرعان وسى ءسوزى تەك ءبىر عانا قازاق ۇلتى ءۇشىن ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ ۇستانار تەمىرقازىعى، التىن ارقاۋى ىسپەتتەس.
اقىن مۇراسىن ونىڭ مەرەيتويى جىلدارىندا عانا كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، كەلەسى بەس جىلدىققا دەيىن جىلى جاۋىپ قويۋ نەمەسە ەسەپ بەرۋ ءۇشىن ءۇزىپ-جۇلىپ ءىس-شارا وتكىزۋمەن شەكتەلۋ، عۇلامانىڭ بولمىسىنا تەرەڭ بويلاۋعا ازدىق ەتەدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 551 جىلدارى دۇنيەگە كەلىپ، ءومىر سۇرگەن جۇڭگو حالقىنىڭ ويشىلى كونفۋسييدىڭ ايتقان عۇلاما ويلارىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز حالقى يدەولوگيا قۇرالىنا اينالدىرىپ وتىر.
ال قازاق ويشىلى – اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ايتىپ كەتكەن كەلەلى ويلارى ودان بىردە-بىر كەم ەمەس دەسەك، ارتىق بولماس. تەك ناسيحاتتالۋى جەتىسپەي جاتىر. ونىڭ ولەڭدەرى نەمەسە عاقليالارىن جاتتاپ الىپ، چەللەندج ۇيىمداستىرۋ دا دۇرىس شىعىر. دەگەنمەن، وندا ايتىلعان ويدى تەرەڭ ءتۇسىنۋ، ءتۇسىندىرۋ ءىسى جولعا قويىلۋى كەرەك. ابايعا تەرەڭ بويلاۋ ءۇشىن ونىڭ ايتقاندارىن مەن ورىنداپ وتىرمىن با، ول سىناعان مىنەزدەر مەنىڭ بويىمدا بار ما، ودان قالاي ارىلامىن دەپ، ويلانعان ءجون بولار. سونىمەن قاتار ونىڭ عۇلاما ويلارىن ديپلوماتيالىق سالادا باسقا ەلگە بارىپ، ەلىمىزدىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىن شەشۋدە دايەكسوز رەتىندە قولدانىپ وتىراتىنداي دەڭگەيگە جەتكىزسەك قانا بۇكىل الەمگە تانىتا الامىز جانە سول ارقىلى تاني دا الامىز. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، جاتقا ايتىلىپ جۇرگەن اقىن ولەڭدەرى ساناۋلى عانا، ول ۇردىسپەن ءبىز ونى جاقسى تانىپ، تەرەڭ بويلاي المايمىز. نازاردان تىس قالىپ جاتقان تاماشا ولەڭدەرى، سول ولەڭدەردەگى تەرەڭ ويلار نازاردان تىس قالىپ جاتىر. سول سەبەپتەن دە ابايدى تانىدىم با، دەگەن سۇراق ءارقايسىمىزدىڭ كوكەيىمىزدە تۇرۋى كەرەك.
ءساليما ورالحان قىزى
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
«تۇران-استانا» ۋنيۆەرسيتەتى
"استانا اقشامىنان" الىندى
6alash ۇسىنادى
