قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىتتىڭ تۋىپ-وسكەن مەكەنىنە قاتىستى: تاۋ قۇسى، قۇز قۇسى، وي قۇسى دەپ بولەدى. قۇز قۇسىنىڭ ءبىتىمى كەسەك، كەۋدەلى، كەلسە وي قۇسى شاعىن دەنەلى بولادى. ونىڭ ەكى يىعىنداعى اق تەڭبىل بەلگىسىنە قاراپ، اقسەڭگىر دەپ اسپەتتەيدى. وي بۇركىتى مەن قىر بۇركىتىنىڭ ەرەكشەلىگى ولار ىقشام، جيناقى ءبىتىمدى كەلەدى. بۇلاردى سيپاتىنا قاراپ: مۇزبالاق، تورتپەرەن، ءتورتسارى دەپ دە اتايدى. بۇركىتتىڭ ۇياباسارى (ۇرعاشىسى) العىر كەلەتىندىكتەن ونى قىران دەيدى، ال، ەركەگىن ءشاۋلى نەمەسە سارشا دەپ اتايدى. ەركەك بۇركىتتىڭ دەنەسى شاعىن، قۋاتى ءالسىز، ناشار بولادى.
ادەتتە، ۇياباساردىڭ جالپى تۇرقى، تۇمسىعىنان قۇيرىعىنىڭ ۇشىنا دەيىن 110 سانتيمەتر اينالاسىندا، ءشاۋلى-سارشا قۇستار 80 سانتيمەتر شاماسىندا بولادى. ەنى مەن ۇزىندىعى بىردەي قۇستى قازاق ساياتشىلارى دوڭگەلەك قۇس دەيدى.
جالپى بۇركىت بالاپانىنىڭ جۇمىرتقا جارىپ شىقان ءساتىن اقۇرپەك دەسە، ودان كەيىن قاۋىرسىن-قاناتى پايدا بولعان كەزىن تەمىرقانات، ءوڭى قوشقىلدانا باستاعاندا قاراقانات دەپ اتايدى. بالاپاننىڭ ءبىر جاسقا تولىپ، ەكىنشى جىلعا اياق باسقانىن تىرنەك، ءۇش جاستا – تاستۇلەك نەمەسە ءقانتۇبىت، ءتورت جاسىندا – انا، بەس جاسىندا – مۇزبالاق، التى جاسىندا – كوكتۇبىت، جەتى جاسىندا – قانا نەمەسە قۇمتۇلەك، سەگىز جاسىندا – جاڭا، توعىز جاسىندا – ءمايتۇبىت (قوڭىرتۇلەك)، ون جاسىندا – بارقىن (كارى تۇلەك)، ون ءبىر جاسىندا - بارشىن (اق تۇلەك)، ون ەكى جاسىندا – شوگىل (اقىر تۇلەك) دەپ اتايدى.
بۇركىت انا جاسىنا (ءتورت جاسقا) تولعانعا دەيىن قۇيرىق پەن قاناتىنىڭ استىندا اعى بولادى. بەس جاسقا بولعاندا اعى جوعالادى. «بۇركىت قارتايسا قارايادى، ادام قارتايسا اعارادى» دەگەن ءسوز وسىدان قالسا كەرەك.
بۇركىتتىڭ مەكەنى مەن ءبىتىم-پوشىمىنا قاتىستى تۇرلەرى كوپ. اتاپ ايتقاندا: التايدىڭ اقيىعى، قوبدانىڭ قاراكەرى، قوبدانىڭ قاندى كوزى، نارىننىڭ سارى قۇسى، ساۋىردىڭ سارىسى، اق بالاپان، اققانات، اقبۇرشاق، باقاباس، بۇقاتانا، بارقىن، قاندىبالاق، قىرانسارى، قۇلاكەر، كەرشولاق، سارشولاق، سەپەلەك سارى، جاپىراق قارا، مۇزبالاق، تاقىر تىرنەك، مارتۋلى قىران، شومبىل سارى، ءىشجارعىش، كارىشوگەل، جانباۋىر شوگەل، شەگىر پايان، جىلانباس، جارىق جەمساۋ، كوك سارشا، كەبەك سارى، قاراعايدىڭ قىزىلى، تۇمەن سارى، اقكوز قوڭىرالا، سۋكوز قوڭىرالا، الدامبال قوڭىرالا، ۇزىن شۋدا، ۇزبە شۋدا، كۇيسىز قوڭىر، كولكوز ۇرشىقباس، قويكوز قىزىل، جاتاعان سارى، جەمايىرعىش، قاشاعان قارا، قۇرتىرناق، قوسقىران، شىرعاشىل، جولەر، تۋىردىقتاي سارالا، شۇبار بالاق... ت.ب. دەپ كەتە بەرەدى.
تاجىريبەلى قۇسبەگىلەر قۇستىڭ تۇر-تۇسىنە قاراپ-اق ونىڭ ۇيا سالىپ، وسىپ-ونگەن مەكەنىن اجىراتا الادى. مىسالى، بيىك قۇزعا ۇيا سالعان بۇركىتتىڭ بالاپانى قاراكەر، كوكسۇرى دا، بەتباقتى وڭىرگە ۇيا سالعان بۇركىتتىڭ بالاپانى قىزىل جيرەن بولادى.
*****
سونداي-اق، بۇركىتتەردى گەوگرافيالىق مەكەن-ولكەلەرىنە بايلانىستى: ورالدىڭ مۇزبالاعى، التايدىڭ اقيىعى، شوگەلدەر دەپ ايتايدى.
ورالدىڭ مۇزبالاعى. شولەيت ولكەلەردە ورال، مۇعالجار تاۋلارىن جانە باتىس ءسىبىردى مەكەندەيدى. ەرەكشەلىگى: قىلاڭ ءتۇستى، باسى قارا قوڭىر، يىق جۇندەرى جاپىراقتى، سىرتتاي قاراعاندا اقتەڭبىل، باۋىرى كەرىتارلان، بالاق جانە ساڭعۋىر جۇندەرى اقتاڭداق-كەرشۇبار، قاناتىنىڭ استى قوڭىر، قاراسى از بولادى. بۇل بۇركىت اڭنان قايمىقپايتىن قايراتتى بولىپ كەلەدى.
التايدىڭ اقيىعى. بۇل اسا قارۋلى قۇس، وتە قىران، تىم ءىرى بولادى. بالاق جانە باۋىر جۇندەرى قوڭىر، سىرت كەلبەتى قاراتارلان. التاي تاۋ سىلەمدەرىندە، كەيبىر كەزدەردە تارباعاتاي تاۋلارىندا دا كەزدەسەدى. التايدىڭ اقيىعى اتالۋ سەبەبى – بالاپان كەزىندە يىعىندا ەكى تال اپپاق قاۋىرسىنى نەمەسە توپشى-يىقتىڭ ەكى يىنىنەن باستاپ، پىشاق شالعىعا دەيىن سارعىش ارالاسقان اق جولاعى بولادى. وسى بەلگىسىنە وراي بۇل قۇستى التايدىڭ اقيىعى دەپ اتايدى.
التايدىڭ اقيىعىنىڭ شىنجىر بالاق شۇبار ءتوس، اق بىلەك نەمەسە مۇزبالاق تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. جالپى التاي تاۋىن مەكەندەگەن بۇركىتتىڭ بالاپاندارى – كەسەك دەنەلى، اق شۇبار بولادى. دەگەنمەن، التايدىڭ اقيىعى دەنەسىنىڭ ۇلكەندىگى جاعىنان ەرەنقابىرعانىڭ «كەسكەن تەرەگىنە» جەتپەيدى.
شوگەلدەر. بۇل قۇس الاتاۋ جانە پامير تاۋلارىن مەكەندەيدى. بۇلاردى مۇزبالاق شوگەل جانە شاشاقتى شوگەل دەپ ەكىگە بولەدى. مۇزبالاق شوگەلدىڭ بالاق ءجۇنى شۋدالانىپ، ساۋساعىنا ءتۇسىپ تۇرادى. شاشاقتى شوگەلدىڭ شۇيدەسى شىعىڭقى، ساۋساقتارى كەسەك، تىرناق تەرىسى تارعىلدانىپ كەلەدى. شوگەلدەر قۋاتتى بۇركىتتەر توبىنا جاتادى. بۇلار: ارقار، كيىك، قاسقىر سياقتى اڭدارعا تۇسەدى. شوگەلدەر تۇعىردا وتىرعاندا ءبىر اياعىن باۋىرىنا تارتىپ، جالعىز اياقپەن وتىراتىندىقتان كەزبەز دەپ تە اتايدى.
قازاق ەتنوگرافياسىن زەردەلەگەن اكادەميك الكەي مارعۇلان جوعارىداعى ءۇش توپ بۇركىتتى مەكەندەگەن جەرلەرىنە قاراي تاعى دا 12 تۇرگە ءبولىپ قاراستىرعان ەكەن. اتاپ ايتقاندا:
- قازىقتىنىڭ قاراگەرى (ورال، كۇنباتىس ءسىبىردى مەكەندەيدى).
- قۇمنىڭ قىزىل كوزى (سارىسۋ مەن شۋدىڭ تاۋلى ولكەلەرىن، قاراتاۋدى مەكەندەيدى).
- جەلەكتىنىڭ جيرەن تۇياعى (سىرداريا، قاراتاۋ ءوڭىرىنىڭ قۇسى).
- قاراعايدىڭ قوڭىرالاسى (ەرتىستىڭ كۇنشىعىسىن مەكەندەيدى).
- ەسبالاقتىڭ ەسەرسوعى (الاتاۋ،تارباعاتاي تاۋلارىن مەكەندەيدى).
- ولتىرمەي بەرمەس وتەگەن (ورماندى جەردى مەكەندەيدى).
- ەرتىستىڭ سارىشولاعى (تاۋلى قايىڭدى ولكەنى مەكەندەيدى).
- نەسىبەلى بايعاسقا (وتە كونبىس قۇس).
- قاراشەگىر (قىران كەلەدى، بيىكتەن شولادى).
- سارىقۇس (باپ تاڭدايدى، شاپشاڭ قۇس).
- سارىشەگىر (شوگەل تۇقىمداس قۇس).
- دەرەسىننىڭ تۇياعى (قۇسبەگىلەر ەڭ كوپ قۇمارتاتىن قۇس).
****
قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىتىن باپتى جانە باپسىز قىران دەپ بولەدى. ناعىز قىران دەپ باپسىز قىراندى (باپ تاڭدامايتىن) ايتادى. مىنەزى شاركەز (قىڭىر) بۇركىتتەردە بولادى. ولار باۋلۋعا وڭاي كونبەيدى، يەسىنە تەز ۇيىرلەسپەيدى، بارىنە جات كوزبەن قاراپ، سىلاپ-سيپاعاندى جاقتىرمايدى. اشىقسا السىرەپ، تويسا توقمەيسىلىپ، شىرعاعا كونبەي قينايدى. ول قايىرۋعا ازەر كونگەنىمەن توڭسا، اشىقسا، بابىنان اينىعىش كەلەدى. وتە تاجىريبەلى قۇسبەگىلەر بولماسا، ونى كەز كەلگەن ادام باپتاي المايدى.
سونداي-اق، كانىگى قۇسبەگىلەر بۇركىتتى ىس-ارەكەتىنە قاراپ: باتىر قۇس، قۋ قۇس دەپ ەكىگە بولەدى. باتىر قۇس – اڭعال، البىرت، قوماعاي، جۇرەكتى، كۇشتى، اڭعا ورشەلەنە ۇمتىلادى. قارا قۇيرىق، قويان سياقتى قوڭىر اڭدار مەكەندەيتىن جەرلەردە جۇرەدى. كەيدە ىستىق ولكەلەردى دە مەكەندەپ قالادى. جەم ىزدەپ الىس-قيانعا بارماۋ ءۇشىن، قوڭىر اڭى كوپ بەتباق-كەرىشتى جارلارعا ۇيا سالاتىندارى دا كەزدەسەدى. كۇندە اڭ اۋلاپ جەيدى. جەرگە كوپ قوناقتايتىندىقتان ءجۇنىن شىبىن-شىركەي كوبىرەك قىرقادى.
بۇنداي بۇركىتتەر اڭ ۇستاپ جەپ وتىرعاندا، اڭعا كۇيى كەلمەيتىن قۇستار نەمەسە اڭمەن الىسۋدى جاقتىرمايتىن ساياق بۇركىتتەر ۇشىپ كەلىپ ورتاقتاسسا، جەپ وتىرعان جەمىن وعان تاستاپ كەتە بەرەدى. بۇل باسقا قۇستان قورىققانى ەمەس، وزىنە-وزى سەنگەندىگىنىڭ بەلگىسى.
قۋ قۇستىڭ ءجۇنى جىڭىشكە، سىرتى جىلتىر قارا، تۇياعى ءيىر، جىلان باس، سۋ كوز كەلەدى. ادامعا تەز ءۇيىر بولمايدى، اڭ العاندا كوپ الىسپايدى. كۇشتى اڭعا اۋەستەنىپ تۇسپەيدى. قويان، ءشىل، كەكىلىك سياقتىلارعا قۇمار كەلەدى. بيىك، سالقىن، تاۋلارعا ۇيا سالادى. كوبىنسە، قارشىعا، سۇڭقار قاتارلى قۇستاردىڭ جەمىن تارتىپ جەيدى. بۇل تۇردەگى قۇستى ساياتشىلار مىرزا قۇس دەپ تە اتايدى. مىرزا قۇس كۇيشىل بولادى.
*****
بۇركىت ەگدەلەگەن سايىن ءتۇر-تۇسى وزگەرەدى. كەيبىر تابيعي اقشىل قۇستار تۇلەك سايىن ارشىلعانىمەن اعىنان تولىق ارىلمايدى. ال، اعىنان ارىلعان قۇس قانتاماردان (بۇركىتتىڭ تاماعىنىڭ استىنان جەمساۋىنا قاراي جۇگىرگەن قىزىل جولىقتى ءجۇندى «قانتامار» دەپ اتايدى) قۇلداي، ەكى توپشى اراسىنداعى جەمساۋدىڭ اينالاسى جانە ەكى توپشىدان پىشاق شالعىعا دەيىن، ودان كەيىن ەكى جاق قاپتال جۇندەرى قىزعىلت سارى تۇسكە اينالادى. ءارى قۇيرىق ءتۇبىنىڭ ۇستىڭگى جاپىراق جۇندەرى مەن بالاق شۋدالارى، سانىنداعى اق بۇرشاق جۇندەر قىزعىلت سارى تۇسكە وزگەرەدى. مۇنداي قىزعىلت تۇسكە وڭعان بۇركىتتى قاندىبالاق دەيدى.
سول سياقتى بۇركىتتىڭ كەڭسىرىگى، ساۋساق سالالارى تۇلەك سايىن توتيايان كوكشىل تۇسكە اينالسا، بۇنداي قۇستى قۇسبەگىلەر كوك اياقتاعان، كوك تۇمسىقتانعان بۇركىت دەپ اتايدى.
بۇركىت ەسەيگەن سايىن قۇيرىق شالعىداعى اعى تارلانداي باستاسا، مۇنداي بۇركىتتى «تارلان» دەيدى. تارلانداعان بۇركىت الىمىر قىران بولادى. قازاق بۇركىتشىلەرى: «تارلان سالعان تالىقباس» دەپ بەكەر ايتپاعان.
بالاپان بۇركىتتىڭ قۇيرىعىنىڭ ۇشى ءتورت ەلىدەي قارا بولىپ كەلەدى دە، ودان جوعارى جاعى اق بولادى. انىقتاپ قاراعاندا، قۇيرىعىنىڭ ورتاسىنداعى وزەك شىبىقتىڭ ەكى جاق اق ەلپىندە ازداعان شاشىراندى قارا نوقات بەلگىلەرى بولسا، ونى قارا تارلان، جوق بولسا جاي تارلان دەيدى. ول جاقسى قىران بولمايدى. ەگەردە، قۇيرىق ەلپىندەگى شاشىراندى نوقاتتار قىزعىلتىم، ءجۇنى ۇزىن ءار تولىق بولسا، ونداي قۇستى ناعىز قىزىل تارلان دەپ اتايدى. بۇل قىران بولادى.
*****
مارقالاعان بۇركىتتىڭ بالاق ءجۇنى تومەندەۋ بىتسە، ونى جولدى قۇس دەيدى. جىلىنشىك ءجۇنى جوعارى بىتسە، سيدام سيراقتى جولسىز قۇس دەپ اتايدى. ال، قۇستىڭ بالاق ءجۇنى ساۋساعىنىڭ اراسىنان توگىلىپ تۇرسا، مۇنداي قۇستاردى اڭعاشار دەيدى. اسا قىران بۇركىتتىڭ بالاق ءجۇنى قالىڭ، ءارى ساۋساقتارىنا قاراي توگىلىپ تۇرادى. تولارساق سۇيەگىنىڭ باسى جۋان، جىلىنشىك جاعى سۇيىرلەۋ بىتەدى. ەگەر جىلىنشىك سۇيەكتەرىنىڭ باس-اياعى بىردەي بولسا، مۇنداي قۇستاردى جەلمەن ۇشاتىن قۇس دەيدى، ول شابان، باپشىل بولادى.
بەكەن قايرات ۇلى
